Materiały pomocnicze do wykładu:
KULTURA ARTYSTYCZNA OD STAROŻYTNOŚCI DO WSPÓŁCZESNOŚCI
Prowadzący: Prof. dr hab. Jerzy Miziołek
Wprowadzenie:
Sztuka starożytnego Bliskiego Wschodu i sztuka nowoczesna
W szkicowniku głównego przedstawiciela Fowizmu Henri Matisse'a, (1869-1954) z 1913 roku znajduje się rysunek ukazujący siedzącą kobietę i stojącego na przeciw niej mężczyznę, podczas gdy w sferze nieba jaśnieją słońce, księżyc i ośmioramienna gwiazda - symbol bogini Isztar (wykł. 1, il. 1). Rysunek jest przerysem kompozycji, która zdobi babilońskie kudurru - rzeźbiony słup graniczny z bazaltu - przechowywany w Luwrze. Jest to jeden z przykładów „życia” sztuki starożytnego Orientu w kulturze artystycznej Europy na progu XX wieku. Podobną kompozycję jak na rysunku, odnaleźć można w jednym z najsłynniejszych dzieł Matisse'a „Rozmowie” (Ermitaż, Sankt Petersburg). Obraz ten, jak napisał Roger Fry, „stał się łagodny, monumentalny i wyważony, jak starożytna rzeźba asyryjska”. Sztuka starożytnego Orientu - babilońska, syryjska i asyryjska, a zwłaszcza egipska, weszły od czasów wyprawy Napoleona do Egiptu pod koniec XVIII wieku na stałe do nowoczesnej i współczesnej komunikacji wizualnej. Bodaj najbardziej znanym symbolem, który narodził się w Egipcie jest obelisk [słowo to znaczy po grecku rożen (sic!)]. Swoje drugie życie, wpisane w kontekst cywilizacji rzymskiej zaczęły obeliski w Rzymie czasów Oktawiana Augusta i jego następców. Symbol boga Ra (Re) stał się symbolem Apollina; od XVI wieku symbolizuje Chrystusa - Światłość świata. Obecnie motywy egipskie i nieco rzadziej asyryjskie można widzieć nie tylko na fasadach kościołów i pałaców, na Powązkach i w domach handlowych. Globalizacja, internet i technologie cyfrowe spowodowały, że świat współczesnej komunikacji wizualnej karmi się motywami i tematami z kultury artystycznej całego świata. W tej szkicowej, w części encyklopedycznej prezentacji kultury artystycznej świata mowa jest jednak przede wszystkim o sztuce europejskiej i o oddziaływaniu sztuki śródziemnomorskiej - grecko-rzymskiej. Warto jednak pamiętać, że od czasów odkrycia Troi i Myken (opiewanych w arcydziełach Homera) przez Schliemanna i Knossos przez Evansa wiemy doskonale, że nawet to co niegdyś uważano za legendę czy mit nabrało realnego kształtu w wyniku prac wykopaliskowych. Wystarczy rzut oka na plan pałacu w Knossos , by sobie uświadomić, że labirynt nie jest wymysłem poetów i grafików, choć zapewne Minotaur, wracający bez końca w rozmaitych tekstach i obrazach, m.in. na okładce jednego z pism surrealistów, jest raczej tworem fantazji i niekiedy nieco posępnej wizji. Grecy czasów Peryklesa nie stronili od ukazywania morskich potworów Scylli, Charybdy i Syren, ale stworzyli jednocześnie kanon piękna, do którego powracano przez wieki w najrozmaitszych konfiguracjach. Jeden z takich nawrotów obserwujemy obecnie w twórczości polskiego artysty Igora (Jerzego) Mitoraja, urodzonego w 1942 roku. Ten uczeń Tadeusza Kantora, tworzący obecnie głównie w Pietrasanta (miejscu, w którym sam Michał Anioł wybierał marmur na swoje arcydzieła) zyskał międzynarodową sławę tworząc m.in. „Ikarię” (Bre Bank na Placu Teatralnym w Warszawie), „Herosów światła”, i „Tors zimowy” wzorowane na greckich kurosach i słynnej Nike z Samotraki, obecnie w Luwrze.
ANTYK
Sztuka grecka: twórczość artystyczna Greków rozwijała się między XII a I w. przed Chr. na terenie dzisiejszej Grecji, w zachodniej części Azji Mniejszej, w południowej Italii i na Sycylii (tzw. Wielka Grecja) oraz w północnej Afryce (Cyrenajka) i w basenie Morza Czarnego. Jej dzieje można podzielić na trzy podstawowe okresy: 1/ archaiczny do 480 roku, 2/ klsyczny 480-323, 3/ hellenistyczny - 323-30. Pierwszy z tych okresów dzieli się z kolei na 3 podokresy: geometryczny -1050-700, orientalizujący - 700-620, późnoarchaiczny - 620-480. Szczytowe osiągnięcie dekoracji geometrycznej stanowią ogromne wazy, zwane dipylońskimi wytwarzane w attyckich warsztatach. W wyniku wielkiej kolonizacji rozwijającej się od poł. VIII w. Grecy weszli w kontakt z kulturami starożytnego Wschodu. Wpływ egipskich posągów jest widoczny w przedstawieniach tzw. kurosów, z których najbardziej interesujące powstały w VI w. (np. tzw. Apollo z Tenei), już w okresie późnoarchaicznym. Ten typ przedstawień nagich młodzieńców, ukazanych frontalnie i z rękoma ułożonymi wzdłuż ciała, inspirował niekiedy artystów na początku XX w. (występują m.in. w obrazach Picassa, np. „Na plaży”). Rzeźba późnarchaiczna, sumarycznie traktująca muskulaturę i fryzurę oddziałała też na rzeźbę Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929) - twórcę słynnego Heraklesa strzelającego z łuku i pomnika Mickiewicza w Paryżu z 1917 roku. Odpowiednikiem kurosów są kory - to rzeźby kobiet ubranych w długie suknie, z uczesaniem, które przypomina w układzie egipski klaft (charakterystyczne nakrycie głowy). W VII/VI w., zapewne także pod wpływem architektury egipskiej, wykształca się monumentalna architektura grecka. Powstały wtedy najstarsze świątynie greckie w stylach doryckim i jońskim. Znakomite przykłady świątyń w porządku doryckim z okresu późnoarchaicznego i wczesnoklasycznego znajdują się w Paestum (południowa Italia). W XVIII w. stały się one źródłem zachwytów i inspiracji dla wielu architektów; najbardziej znane są one poprzez ryciny Giovanniego Battisty Piranesiego. Każdy z tych porządków architektonicznych charakteryzuje się odrębnym systemem proporcji i własnym repertuarem motywów zdobniczych. Kolumna dorycka nie ma bazy, a jej żłobkowany trzon ma 18-20 kanelur. Porządek joński, znacznie smuklejszy od doryckiego, wykształcił się zapewne w Azji Mniejszej. Kolumny tego stylu ustawiane są na bogato profilowanej bazie, a ich trzon jest żłobkowany 24 kanelurami. Zamiast głowicy (kapitelu) składającego się z echinusa i abakusa, jak w porządku doryckim, w porządku jońskim mamy tylko echinus składający się z dwóch połączonych wolut. W okresie późnoarchaicznym do niezwykłego rozwoju dochodzi malarstwo wazowe wykonywane w technice czarnofigurowej, która z czasem zostanie wyparta przez technikę czerwonofigurową. Znane są nawet nazwiska wielu ateńskich malarzy waz: Ekzekias, Eufronios, Eutymides.
Od końca VI wieku po czasy Peryklesa w sztuce greckiej zachodzi proces, który niekiedy bywa określany jako „cud grecki” lub „grecka rewolucja”. Oto sztywne dotąd, zamarłe w bezruchu postacie kurosów i kor wysuwają najpierw do przodu jedną nogę, następnie zginają ramiona, ich ruchy i ciała nabierają miękkości. Wreszcie w czasach wojen perskich łamie się symetria wyprostowanych postaci, ciała ukazywane są w skręcie dając wrażenie, że marmur ożywa. Zatem wyobrażeni ludzi, które w sztuce starożytnego Wschodu ukazywane były przez 2 tysiąclecia mniej lub bardziej schematycznie i w bezruchu, ożyły. Narodziła się sztuka, którą za Platonem można nazwać mimetyczną, oddającą całą urodę człowieka, jego muskulaturę, miękkość włosów i szat. Pod koniec V w. pod dłutem Fidiasza i jemu współczesnych wytworzy się styl tzw. mokrych szat. Od tego czasu, po przełom II i III w. po Chr., a niekiedy także w IV wieku taka koncepcja ukazywania człowieka, wzbogacana systematycznie o nowe elementy, będzie dominowała w sztuce. Do jej ideałów - po długim okresie średniowiecza - powrócą artyści włoskiego Renesansu. Dzieła starożytne, a zwłaszcza greckie wyznaczyły kryteria piękna ciała ludzkiego, które wpłynęły na stosunek Europejczyków do samych siebie i przedstawicieli ludów innych kontynentów.
W V w. Ateny stają się głównym centrum sztuki greckiej. Powstają wtedy wybitne dzieła rzeźbiarskie i malarskie, z których te ostatnie znane są tylko z opisów. W połowie V wieku działał Myron, twórca słynnego „Dyskobola”. Właściwa sztuka klasyczna obejmuje lata 445-404. Zostają wtedy wzniesione Hefajstejon na Agorze ateńskiej, a na Akropolis Propyleje - dzieło Mnesiklesa, Partenon - dzieło Iktinosa, który uznawany jest za najznakomitsze dzieło architektury greckiej w porządku doryckim, oraz Erechtejon. Głównym rzeźbiarzem tego czasu jest Fidiasz, twórca m.in. Ateny Partenos, Zeusa Olimpijskiego i dekoracji rzeźbiarskiej Partenonu. Za dzieła tego artysty uważane są niekiedy słynne brązy z Riace (koło Reggio di Calabria, w południowej Italii) ukazujące w doskonały sposób dwóch atletów. Rzeźby te wydobyto dekadę temu z dna morza z wraku okrętu, który płynął z Grecji do Rzymu i zatonął w czasie burzy. Równocześnie na Peloponezie tworzy Poliklet, autor takich rzeźb jak Doryforos i Diadumenos. Najsłynniejszym malarzem tego czasu jest Zeuksis, autor m.in. „Rodziny Centaurów”. [Obraz ten, jak całe greckie malarstwo sztalugowe nie zachował się do naszych czasów, ale znany jest z opisu, dzięki któremu dokonano kilku jego rekonstrukcji. Jedna z nich, w dwóch wersjach, znajduje się w pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie, a druga w pałacu Prezydenckim na Krakowskim Przedmieściu]. W okresie późnoklasycznym (IV w.) tworzą m.in. tacy rzeźbiarze jak Praksyteles (twórca Afrodyty Knidyjskiej i Apollina Sauroktonosa), Lizyp (twórca nowego, uwysmuklonego kanonu, którego najlepszym przykładem jest Apoksyomenos). Innym arcydziełem tego rzeźbiarza jest portret Aleksandra Wielkiego Herakles Farnese, w którym dostrzec można wnikliwość wizerunku i pełnię doznań psychicznych. Wykonana w XVIII w. kopia tego dzieła, jak również kopia Apollina Belwederskiego - dzieło Leocharesa, znajdują się w Sali Balowej Łazieniek Królewskich w Warszawie. W IV w. wykształci się trzeci z greckich stylów architektonicznych - styl koryncki. Jest on bardziej dekoracyjną odmianą porządku jońskiego. Echinus głowicy korynckiej ma formę kosza, w którego wychylają się dwa rzędy stylizowanych liści akantu. W czasach rzymskich głowicę koryncką uzupełniono 4 wolutami i w ten sposób stworzono porządek kompozytowy.
W okresie hellenistycznym (323-30) sztuka grecka, przeszczepiona w wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego m.in. na tereny Egiptu, Syrii i Mezopotamii nabrała cech uniwersalnych, asymilując także elementy zewnętrzne. Założono wówczas wiele miast, m.in. Aleksandrię i Antiochię. Epoka ta do wcześniejszych tzw. siedmiu cudów architektury (takich jak grobowiec Mauzolosa w Halikarnasie) dorzuciła koleje w postaci słynnej latarni w Aleksandrii (Faros). Pełny triumf w architekturze sakralnej odnosi teraz porządek joński: powstaje wtedy m.in. świątynia Artemidy w Magnezji; częstsze zastosowanie znajduje też styl koryncki, w którym zbudowano m.in. Olimpiejon w Atenach. Rzeźba hellenistyczna interesowała się wszechstronnie osobowością człowieka ukazując rozmaite fazy jego życia i stosując bardzo szeroki repertuar tematów. To właśnie dzieła tej epoki lub ich kopie będą podziwiane w epoce Renesansu i będą kształtowały styl i formy takich mistrzów jak Rafael Santi i Michał Anioł. W tej epoce zostały wykonane: słynna Nike z Samotraki (obecnie w Luwrze), Wenus z Milo, Śpiąca Ariadna znana też jako Umierająca Kleopatra, (wykonana około 1785 roku kopia tego ostatniego dzieła znajdują się w amfiteatrze w Łazienkach stała się z czasem negatywnym portretem carycy Katarzyny II), Laokoon, tzw. Torso belwederskie. Słynny Kolos Rodyjski, odlany w brązie, o wysokości 37 m., został uznany za jeden z siedmiu cudów świata . Do słynnych dzieł epoki hellenistycznej należy też Przykucnięta Afrodyta Doidalsesa - jej XVIII w. kopia znajduje się w jednej z sal w Łazienkach. Najsłynniejszym malarzem tej epoki był Apelles, m.in. twórca Kalumni (Oszczerstwo). Dzieło to nie zachowało się, ale zostało dokładnie opisane przez greckiego pisarza Lukiana, tworzącego w II w. po Chr. Było ono wielokrotnie rekonstruowane przez malarzy czasów nowożytnych, m.in. przez Botticellego i Antona Moellera (Dwór Artusa w Gdański, około 1600). W epoce hellenistycznej rozwinęła się też inna technika zdobienia ścian i posadzek w postaci mozaiki, która polega na układaniu wzorów i scen figuralnych z małych cząstek marmuru i innych kamieni, nazywanych tesserami. Jedną z najsłynniejszych jest ogromna mozaika ukazująca Bitwę Aleksandra Wielkiego z Dariuszem, którą znaleziono w czasie wykopalisk archeologicznych w tzw. Domu Fauna w Pompejach (obecnie Muzeum Archeologiczne w Neapolu).
Sztuka rzymska: wykształciła się pod przemożnym wpływem sztuki greckiej, z którą Rzymianie zapoznali się w okresie kolejnych podbojów miast greckich, szczególnie w II i I w. przed Chr. Do Rzymu sprowadzano wówczas masowo arcydzieła greckiej rzeźby i malarstwa. Na oblicze tej sztuki złożyły się też pewne elementy sztuki etruskiej (m.in. budowanie świątyń na wysokim podium/podeście). W sztuce rzymskiej wyróżnić można 3 główne okresy: okres republiki, do 30 r. przed Chr., okres pryncypatu (Cesarstwa), do końca III w. po Chr., okres dominatu (późny antyk), IV-V w.
W rzymskiej architekturze monumentalnej dominowały porządki koryncki i kompozytowy. Dzięki zastosowaniu doskonałych technik budowlanych Rzymianie potrafili wznosić też budowle przykryte wielkimi kopułami, czego najlepszym przykładem jest słynny Panteon w Rzymie (jego portyk pochodzi z czasów Augusta, ale główna bryła, nakryta kopułą o średnicy 36 m., została wzniesiona w czasach Hadriana (1 połowa II w. po Chr.). Nawet konstrukcje użyteczności publicznej, jak mosty i akwedukty, stawały się dziełami sztuki i są po dziś dzień symbolami trwałości. Najlepszym tego przykładem jest słynny Pont du Gard na terenie południowej Francji z I w. przed Chr., który zreprodukowano ostatnio na banknocie 5 euro. Tak więc stał się niejako symbolem świata starożytnego. Szczególne znaczenie w sztuce rzymskiej mają okazałe fora cesarskie. Pierwsze z nich ufundował Juliusz Cezar, a następnie August, Nerwa i Trajan. Wraz z Forum Romanum stanowią po dziś dzień jeden z najbardziej charakterystycznych obszarów archeologicznych Rzymu. Istotnym ich elementem stały się łuki triumfalne (Tytusa, Septimiusza Sewera, Konstantyna Wielkiego), których symbolika została przejęta, w mniej lub bardziej schrystianizowanej formie przez architekturę średniowieczna, a przede wszystkim w czasach nowożytnych kiedy to władcy odbywali triumfy na wzór rzymskich cesarzy. Kolejnym monumentem z czasów Cesarstwa związanym z forami są kolumny z ustawionymi na nich posągami (Kolumny Trajana, Marka Aureliusza, Fokasa). Zarówno łuki triumfalne, jak i kolumny były naśladowane w czasach nowożytnych w całej Europie, m.in. w Paryżu, Londynie i Warszawie. Najlepszym tego przykładem jest kolumna Zygmunta III w Warszawie z 1644 r.; motyw łuku triumfalnego występuje z kolei w fasadzie pałacu Jana III Sobieskiego w Wilanowie. Tam właśnie nasz wielki monarcha i wojownik jest przedstawiony niczym rzymski cesarz w reliefach rzymskich łuków triumfalnych, a więc jadący na rydwanie ciągnionym przez 4 rumaki.
. Nie zrealizowano nigdy do końca pomysłu Forum Wazów w Warszawie (projektu włoskiego architekta Gisleni'ego, na którym miały być wystawione: łuk triumfalny ku czci Jana Kazimierza, obelisk ku czci Władysława IV i kolumna ku czci Zygmunta III; wzniesiono tylko tą ostatnią; jest swoistym unikum w sztuce Europy północnej. W tej koncepcji Warszawa była „nowym Rzymem” Krakowskie Przedmieście zaś było traktem triumfalnym. Dodać tu trzeba, że obeliski (greckie słowo oznaczające rożen) były przywożone do Rzymu już w czasach Oktawiana Augusta. W Egipcie oznaczały promień boga słońca Ra (Re), w Rzymie symbolizowały Apollina, ulubione bóstwo Oktawiana Augusta. W czasach nowożytnych będą na ogół symbolizowały Chrystusa „Światłość Świata”, stąd ustawione są m.in. przed bazyliką św. Piotra na Watykanie i kościołem św. Jana na Lateranie.
Za symbol architektury rzymskiej mogą też uchodzić budowle, które nazywamy amfiteatrami. Najsłynniejszym z nich jest Koloseum z 2 poł. I w po Chr.(nazwa od ogromnej brązowej statui Nerona `kolosa', która stała w pobliżu). Koloseum stało się w czasach źródłem inspiracji; dostarcza bowiem przykładu spiętrzenia porządków architektonicznych w dekoracji ścian: ponad doryckimi pókolumnami, występują pilastry w jońskim porządku, a ponad nimi z kolei pilastry w porządku korynckim. Inne budynki użyteczności publicznej - termy i cyrki (służące do wyścigów zaprzęgów konnych)- do dziś zadziwiają swoim ogromem, aspektem artystycznym i niezwykłą inżynierią. W dziedzinie rzeźby Rzymianie na ogół powielali greckie wzory, ale osiągnęli wielkie sukcesy w zakresie rzeźby portretowej. Byli też mistrzami w propagowaniu osoby cesarza, stąd ogromne ilości zachowanych do dziś posągów kolejnych imperatorów; jednym z najlepszych jest słynna statua z Prima Porta przedstawiająca Oktawiana Augusta. Niezwykle rozpowszechnione były też posągi cesarzy jako jeźdżców. Z pośród wielu takich monumentów wystawionych w Rzymie zachował się tylko posąg Marka Aureliusza (II wiek po Chr.), który stał się wzorem m.in. posągu księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie, będący dziełem Bertela Thorvaldsena z 1 ćwierci XIX wieku. Za czasów Oktawiana Augusta, w latach 13 - 9 przed. Chrystusem został wystawiony w Rzymie słynny, zachowany do dziś ołtarz ofiarny tzw. Ara Pacis przedstawiający m.in. procesje z udziałem członków rodziny cesarskiej. Ważne miejsce w sztuce rzymskiej zajmuje rzeźba sepulkralna: urny i sarkofagi oraz mauzolea. Do najsłynniejszych mauzoleów w Rzymie należą: grobowiec Cecylii Metelli (naśladowany w Łazienkach w wystawionym tam wodozbiorze), mauzoleum Augusta i mauzoleum Hadriana (w średniowieczu przekształcone w fortecę i nazwane Zamkiem Anioła; na jego szczycie stoi statua Archanioła Michała, który wielokrotnie ratował Rzym od zarazy). Do dziś zachowały się ogromne ilości sarkofagów (sarkofagos znaczy po grecku tyle co zjadający ciała) ozdobionych reliefami ukazującymi m.in. sceny mitologiczne, które odnoszą się do życia pozagrobowego (Porwanie Prozerpiny, Porwanie Ganimedesa) lub zwycięstwa człowieka (często cesarza lub generała) nad dzikimi zwierzętami, symbolizujące pokonanie zła etc. Pierwsze rzymskie sarkofagi pojawiły się na początku II w. po Chr. W epoce Renesansu przedstawione na nich sceny były źródłem inspiracji dla wielu artystów. Rzymianie wznosili wspaniałe domy w miastach i wille w ich okolicach, które dekorowali mozaikami i malowidłami. Znakomite ich przykłady zachowały się m.in. w Pompejach i Herkulanum oraz w okolicach Rzymu (Villa Hadriana w Tivoli).
Rzymianie, którzy opanowali cały basem Morza Śródziemnego oraz Galię (dzisiejsza Francja i Belgia) a nawet Wielką Brytanię dokonali ogromnej dyfuzji kultury grecko-rzymskiej. Na tej bazie wyrośnie w części kultura i sztuka średniowiecza, a w czasach Renesansu kultura grecko-rzymska stanie się podstawowym punktem odniesienia, najpierw w Italii, a następnie w całej niemal Europie. Do ideałów antyku grecko-rzymskiego nawiązywać będzie w sposób szczególny epoka Oświecenia.
Wczesnochrześcijańska i bizantyńska sztuka: twórczość artystyczna pierwszych społeczeństw chrześcijańskich rozwijająca się między III a VI w. basenie Morza Śródziemnego w ramach sztuki późno-antycznej. Jej stosunkowo późne pojawienie się wynikało częściowo z ideowych zastrzeżeń wobec kultowych przedstawień figuralnych, częściowo zaś z chęci odcięcia się od sztuki pogańskiej. Nie miała własnego języka artystycznego, posługiwała się elementami stylistycznymi wypracowanymi przez pogańską sztukę grecko-rzymską. Do dziś nie rozstrzygnięto jaka rola w jej powstaniu przypada w udziale Wschodowi - kolebce chrześcijaństwa, a jaką odegrał Zachód skupiający większość wczesnochrześcijańskich zabytków. Jej samodzielne odgałęzienie stanowiła sztuka koptyjska, która wchłonęła elementy staroegipskie i hellenistyczne, później również bizantyjskie, a nawet arabskie. Przekształcenie sztuki pogańskiej na chrześcijańską dokonywało się równolegle z ogólnymi przemianami stylu klasycznego na antyklasyczny. Pod wpływem narastającego spirytualizmu, antyczny realizm i hellenistyczny iluzjonizm ustępowały miejsca z jednej strony deformacji, z drugiej zaś sztuce znaków i symboli. Malarstwo i rzeźba przestały być mimetyczne tzn. nie przedstawiały rzeczywistego świata, lecz za pomocą nowych środków wyrazu (frontalizm, płaskość, stosowanie perspektywy odwróconej i ideowej) obrazować świat duchowy. W tych warunkach znaczenie nadrzędne uzyskały dekoracyjne schematy pojmowane nie jako cel sam w sobie, lecz jako graficzny odpowiednik harmonii wszechświata.
W dziejach sztuki wczesnochrześcijańskiej wydzielić można dwa okresy, data uznania chrześcijaństwa za religię państwową, na mocy edyktu mediolańskiego w 313. Swoje znaczenie miało również przeniesienie w 330 stolicy do Bizancjum, które nazwano Konstantynopolem i stając się pierwszym nowym Rzymem w dziejach świata. W okresie pierwszym, który można nazwać katakumbowym, chrześcijaństwo pozostawało w ukryciu, jego sztuka była związana głównie z ideą życia pozagrobowego. Zmarłych grzebano w podziemnych cmentarzach (katakumby), umieszczając ciała w prostych wnękach (loculi) zakrywanych kamiennymi płytami z inskrypcjami i monogramami, bądź w arcosoliach zamkniętych od góry odcinkiem koła, stosowanych z reguły w obszerniejszych komorach grobowych (cubicula). Doczesne szczątki zamożniejszych lub bardziej wybitnych członków gminy spoczywały w rzeźbionych sarkofagach marmurowych. Najważniejsze zespoły katakumb zachowały się w Rzymie (m.in. Domitylii, św. Kaliksta, ss. Piotra i Marcelina), Neapolu oraz na Sycylii i Sardynii. Sufity i ściany komór grobowych zdobiono malowidłami w technice fresku ukazującymi zarówno symbole (ryby, ptaki, winne grona, kotwice), wyobrażenia orantów i Dobrego Pasterza oraz motywy zapożyczone z mitologii antycznej (Orfeusz, Eros, Psyche), jak też sceny ze Starego Testamentu (ofiara Abrahama, arka Noego, Mojżesz wydobywający wodę ze skały, Daniel wśród lwów, trzej młodzieńcy w piecu ognistym, sceny z życia Jonasza) i Nowego Testamentu (wskrzeszenie Łazarza, rozmnożenie chleba) oraz wątki eucharystyczne (uczta sprawiedliwych). Podobne sceny występują też na sarkofagach, które pojawiły się około połowy III wieku. Większość z przedstawianych tematów ma głębokie znaczenie symboliczne. Np. przedstawienia Jonasza, który przebywał trzy dni w brzuchu ryby symbolizuje Zmartwychwstanie, albowiem Chrystus, który „zszedł do Otchłani” zmartchwystał trzeciego dnia. Także wyjeżdzający na niebo Helios (wschodzące Słońce) symbolizował Zmartwychwstanie. Unikatowe przedstawienie Chrystusa jako Heliosa zdobi sklepienie mauzoleum Juliuszy pod bazyliką św. Piotra na Watykanie (pocz. IV wieku). W tym wczesnym okresie chrześcijanie zbierali się na modlitwę w domach prywatnych (domus ecclesiae), których wnętrza dostosowywano do potrzeb kultowych; jeden z takich domów, zaadaptowany w 232 roku, został odkryty w Dura-Europos.
W okresie drugim kult stał się publiczny, kościół znalazł się pod opieką cesarską. Sztuka przybrała wówczas bardziej oficjalny charakter, a dostosowana do smaku warstw wyższych, wyróżniała się doskonałością wykonania. Pod wpływem sztuki cesarskiej wnętrza kościołów kształtowano na wzór auli królewskich, wyobrażając Chrystusa, apostołów i świętych na podobieństwo cesarza i dygnitarzy dworskich. W IV w. Wykształcił się typ orientowanej bazyliki trój- lub pięcionawowej, kolumnowej, z arkadami lub bez arkad, z przesklepioną apsydą, z transeptem i nawami przykrytymi drewnianą więźbą dachową, a niekiedy z emporami nad nawami bocznymi, poprzedzonej narteksem i atrium. Istniały dwa typy kościołów: biskupie np. bazylika św Jana [pierwotnie Salwatora] na Lateranie (która do dziś pozostająca oficjalnie najważniejszym kościołem Rzymu) i tzw. bazyliki cmentarne, poświęcone kultowi męczenników (bazylika Św. Piotra, S. Paolo fuori le Mura, S. Sebastiano w Rzymie). Obok nich osobne miejsce, ze względu na czas powstania (po 326) i historyczne znaczenie, przypadło w udziale kościołom wznoszonym w Palestynie, upamiętniającym wydarzenia z życia Chrystusa (bazyliki: Narodzenia Chrystusa w Betlejem i Św. Grobu, z rotundą Zmartwychwstania - Anastasis, w Jerozolimie). W budownictwie sakralnym występowały liczne odrębności lokalne. Na bliskim Wschodzie przeważały budowle z kamienia, często sklepione. W Syrii były to bazyliki o trójdzielnej części wschodniej (w wyniku dodawania pastoforiów po bokach apsysy) i z dwiema wieżami od zachodu (Turmanin), w Mezopotamii kościoły o nawie szerszej niż dłuższej, w Azji Mniejszej świątynie na rzucie krzyża gr., z kopułą na skrzyżowaniu. Formy centralne (koło, wielobok, czteroliść, krzyż gr.), z zasady były stosowane do rzutów takich budowli, jak martyria lub wywodzące się od nich kościoły (S.Stefano Rotondo w Rzymie) czy mauzolea (S. Giovanni in Fonte w Rawennie). Do stałego wyposażenia wnętrz należały; obiegająca apsydę ława dla duchowieństwa z tronem biskupim w środku, cyboria, wnoszone nad ołtarzem stojącym na skrzyżowaniu chóru z transeptem, i marmurowe przegrody otaczające cześć kapłańską, z którymi niekiedy łączono ambonę. Podczas gdy strona zewnętrzna budowli sakralnych była z reguły skromna i prosta, to wnętrza ich ozdobione były mozaikami, występującymi w apsydach, na łukach triumfalnych i na ścianach naw głównych (S. Pudenziana, SS. Cosma e Damiano, S.Maria Maggiore w Rzymie; św. Katarzyny na Synaju, Hosios Dawid w Salonikach) oraz w kopułach budowli centralnych (S. Costanza w Rzymie, baptysteria w Rawennie, Hosios Georgios w Salonikach). Najlepiej zachowane i najbardziej rozbudowane cykle mozaik znajdują się w S. Maria Maggiore w Rzymie i S. Apollinare Nuovo w Rawennie. Rawennę można nazwać niemalże stolicą mozaik, albowiem to w tym włoskim mieście zachowało się ich najwięcej z całego późnego antyku/wczesnochrześcijańskiego okresu. Wśród tematów ikonograficznych przeważały wyobrażenia Chrystusa w otoczeniu symboli Ewangelistów (Majestas Domini) lub między apostołami i świętymi. Zachowały się też dwa przedstawienia Przemienienia Pańskiego (kościół na Synaju i S. Apollinare in Classe). W scenach historycznych wybiły się przedstawienia tematyki biblijnej. Kultowi służyły ponadto ikony z podobiznami Chrystusa, Marii i świętych (Synaj). Znakomicie rozwijało się też malarstwo książkowe („Genesis Wiedeńska”, Ewangeliarz z Rossano i „Biblia Cotton” z VI w.). Styl narracyjny ilustracji nawiązywał do wzorów hellenistycznych. W dziedzinie rzeźby dominuje relief wypukły, utrzymany w stylu światłocieniowym, stosowany od III w. na sarkofagach w typie skrzyń bez podziału, kolumnowych, niszowych, niekiedy w dwóch kondygnacjach, zdobionych przedstawieniami historycznymi, reprezentacyjnymi (Traditio :Legis) lub symbolami. Sarkofagi wytwarzano w Rzymie, Galii (Marsylia, Nimes, Narbonne), Rawennie i Azji Mniejszej. Dość rzadkie są w tym okresie pełno-plastyczne posągi; przedstawiają zwykle Dobrego Pasterza i niekiedy Prawdziwego Filozofa. Uprawiono również rzeźbę w drewnie (drzwi w S. Ambrogio w Mediolanie, ok. 380, ze scenami z życia Dawida i w S.Sabina w Rzymie, ok. 430, ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu) oraz w kości słoniowej (puszki, płytki, dyptyki, skrzyneczki, m.in. lipsanoteka z Brescii). Wśród dzieł złotnictwa obok przedmiotów z Italii (srebrny relikwiarz z S. Nazaro w Mediolanie) wyróżniały się wyroby syryjskie (srebrne patery z Riha, kielich z Antiochii) i z Cypru. Na pełny obraz sztuki starochrześcijańskiej składają się na koniec wyroby ceramiczne (gliniane lampki oliwne, ampułki) i ze szkła złoconego oraz tkaniny. Sztuka wczesnochrześcijańska wytyczyła drogę rozwoju sztuce średniowiecznej zarówno w dziedzinie form, jak i ikonografii. Dzięki niej twórczość artystyczna straciła autonomię i stała się na długo narzędziem nie tylko kultu, jak bywało w starożytności, ale i religijnego wychowania.
We wschodniej części cesarstwa, które w przeciwieństwie do cesarstwa zachodniego przetrwało kryzys późnego antyku, wykształciła się sztuka bizantyńska, która rozwijała się do upadku Konstantynopola w 1453 roku. Określenie „bizantyńska” (lub `bizantyjska') pochodzi od Bizancjum, greckiego miasta nad Bosforem, które w 330 roku nazwano Konstantynopolem (od imienia założyciela - Konstantyna Wielkiego). Wczesna faza tej sztuki, która może być uważana za sztukę wczesnochrześcijańską, najlepiej reprezentowana jest w kościołach Salonik, Cypru i Rawenny. Właśnie w Rawennie w połowie VI wieku wzniesiono jeden z najbardziej interesujących kościołów tamtych czasów S. Vitale. W tej centralnej budowli zachowały się znakomitej klasy mozaiki zdobiące prezbiterium. Ukazują one m.in. portrety cesarza Justyniana i jego żony Teodory kroczących w procesji w otoczeniu dworskiej świty i kapłanów. Po okresie obrazobórstwa (ikonoklazmu) w latach 726-748 sztuka bizantyńska wypracowała konstrukcję budowy świątyń, zwykle na planie centralnym oraz programy ich dekoracji, z których pewna ilość zachowała się do naszych dni. Najlepsze przykłady znajdują się w Grecji: Hosios Lucas w Focydzie, kościół w Dafni koło Aten, Nea Moni na wyspie Hios. Sztuka bizantyńska była niestannym źródłem inspiracji dla sztuki Kościoła zachodniego. Najbardziej spektakularne przykłady takiego oddziaływania to S. Marco w Wenecji i kilka kościołów na Sycylii. W XII wieku właśnie na Sycylii zbudowano m.im. kościoły w Cefalu i Monreale koło Palermo zaś w samym Palermo Martoranę i Cappella Palatina. W Cefalu i Monreale mozaikami w stylu bizantyjskim ozdobiono m.in. apsydy adaptując wyobrażenia brodatego Chrystusa z księgą Biblii w ręku.
ŚREDNIOWIECZE
Zanim wykształci się romanizm pierwszy, uniwersalny styl obejmujący cała Europę :
Miały miejsce dwa tzw. Renesansy: karoliński (od imienia Karol), ottoński (od imienia Otto/Otton). Były to okresowe, ale niezwykle istotne nawroty do ideałów antyku, tak w ideologii, jak i sztuce. Twórcą pierwszego z nich był Karol Wielki (+814). Dzięki niemu dokonało się Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (Renovatio Imperi Romani). Został on koronowany na cesarza 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra na Watykanie. Główne idee były czerpane jednak z czasów Konstantyna Wielkiego (1 połowa IV wieku) i jego następców, gdy cesarstwo rzymskie było już schrystianizowane. Wykonane w epoce karolińskiej dzieła nawiązywały do form antycznych. Np. Capella Palatina (Kaplica Pałacowa) w Akwizgranie (mieście które było główną rezydencją cesarza Karola) nawiązuje do kościoła San Vitale w Rawennie wzniesionego na planie centralnym. Cesarz bił monety wzorowane na antycznych, był przedstawiany w posągach konnych, jak Marek Aureliusz, został pochowany we wtórnie użytym rzymskim sarkofagu. W Akwizgranie zachowały się do dziś dzieła nawiązujące lub kopiujące słynne zabytki antycznego Rzymu: min. drzwi brązowe wzorowane na drzwiach na Lateranie, Wilczyca na wzór Wilczycy Kapitolińskiej, szyszka, także z brązu, na wzór szyszki z Mauzoleum Hadriana, ustawionej w epoce wczesnochrześcijańskiej w atrium (otoczonym kolumnami dziedzińcu) poprzedzającym bazylikę św. Piotra na Watykanie. Od epoki karolińskiej określenie „łuk triumfalny” zaczęło funkcjonować w obrębie architektury chrześcijańskiej, oznacza łuk tęczowy kościoła (między prezbiterium lub apsydą i nawą główną). Umieszczane z czasem w tych łukach krucyfiksy symbolizują triumf Chrystusa nad śmiercią. Jeden z bliskich współpracowników cesarza Karola - Einhard- posiadał krucyfiks ustawiony na łuku triumfalnym ozdobionym scenami z Nowego Testamentu. Tak więc w tej epoce idea cesarstwa chrześcijańskiego została odbudowana, a z nią symbolika cesarska weszła na dobre w obieg cywilizacji. Karol Wielki z czasem został kanonizowany, a polskie określenie władcy = król, pochodzi od Karol.
Do ideałów z epoki karolińskiej nawiązał tzw. Renesans ottoński (od 962 po początek XI wieku). Wraz z koronacją Ottona I powrócono na Zachodzie do idei cesarstwa. W czasach Ottona III, który w 1000 roku przybył do Gniezna, do groby św Wojciecha, narodziła się idea „wspólnej Europy” z jednym cesarzem wspieranym przez władców poszczególnych państw. Od tego momentu instytucja cesarstwa, w XIX wieku znacznie poszerzona o dwóch jeszcze cesarzy, trwała aż do końca I wojny światowej. Także w tej epoce nawiązywano do sztuki antycznej, ale już bez tych doskonałych wyników jak w epoce karolińskiej. Jednego z najlepszych przykładów tradycji antyku dostarcza Kolumna Bernwarda z okło 1020 roku w kościele św Michała w Hildesheim. Bernward był sekretarzem Ottona III i wielokrotnie bywał w Rzymie. Jego brązowa kolumna, będąca podstawą pod świecę paschalną, nawiązuje do kolumn Marka Aureliusza i Trajana, ale reliefowe sceny, które spiralnie obiegają jej trzon ukazują sceny z życia Chrystusa. W czasach ottońskich budowano kościoły z dwoma apsydami i wejściem z boku, a więc apsydy zamykają każdy krótszy bok świątyń. Tego typu budowle wznoszono także w Polsce. Najlepszym przykładem jest Tum pod Łęczycą z połowy XII wieku, który należy już do sztuki romańskiej.
Romańska sztuka: styl w sztuce rozwijający się w od połowy XI do XIII wieku w Europie, a sięgający nawet - za sprawą wypraw krzyżowych - na Bliski Wschód po Syrię i Palestynę. Termin „romanizm”, „styl romański” został po raz pierwszy użyty ok. 1818 w odniesieniu do architektury, analogicznie do pojęcia języków romańskich i dla podkreślenia więzi łączącej sztukę romańską z cywilizacją rzymską. Sztuka tego okresu wyrosła na podłożu osiągnięć sztuki późnoantycznej, jednakże nie naśladowała form antycznych, lecz świadomie posługiwała się elementami architektury starożytnej dla kształtowania samodzielnego stylu będącego wyrazem potrzeb społecznych i ideowych epoki, stając się pierwszym powszechnym (uniwersalnym, rozprzestrzenionym niemal w całej Europie i nawet w Ziemi Świętej) kierunkiem w sztuce średniowiecza. Bezpośrednio sztuka romańska powstała z doświadczeń sztuki pokarolińskiej, także bizantyńskiej, a częściowo także sztuki islamu. Była to niemal wyłącznie sztuka sakralna, związana głównie z działalnością zakonów (zwłaszcza benedyktynów i cystersów), wyróżniająca się jednolitością dążeń artystycznych wynikającą z jednoczącej roli Kościoła; jednocześnie zaznaczyły się w niej pewne odrębności regionalne, których źródłem był m. in. pokaroliński feudalizm. Ukształtowanie się sztuki romańskiej było związane także ze wzrostem znaczenia władzy papieskiej oraz odrodzeniem ekonomicznego i społecznego, które nastąpiło na Zachodzie po najazdach Normanów i Węgrów w X w. Wiek XI uważa się za wczesny okres sztuki romańskiej, jej pełny rozkwit nastąpił w XII w., przy czym we Francji od 1144 równolegle rozwijała się sztuka gotycka; na 1 poł. XIII w. przypada okres sztuki późnoromańskiej, trwającej na niektórych obszarach do końca stulecia, a niekiedy wkraczającej w wiek XIV i XV (tzw. trzecia sztuka romańska). Sztuka romańska znalazła odbicie na początku w architekturze, później zaś dopiero w malarstwie i rzeźbie. Do głównych typów architektonicznych należały kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, wznoszono także tzw. kościoły pielgrzymkowe związane z kultem relikwii, kolegiaty i kościoły parafialne. Były to budowle wysokie, masywne, wieloczłonowe o formach prostych, geometrycznych i surowych, o zwartych proporcjach i przejrzystym układzie spiętrzonych brył, podporządkowanych określonej hierarchii. Podstawowym materiałem był kamień w formie starannie opracowanych ciosów (tzw. moyen i grand appareil), o znaczeniu symbolicznym; z ciosów tych wznoszono w technice opus incertum lub opus emplectum. W rzutach budowli stosowano czasem założenia centralne (koliste i wieloboczne), ale głównym typem były podłużne założenia bazylikowe na planie krzyża łacińskiego z rozbudowaną częścią chórową wzniesioną nad kryptą, w części zachodniej z jednym lub trzema portalami, flankowanymi dwiema wieżami, albo także z parą wież na ramionach transeptu i przede wszystkim z główną wieżą na skrzyżowaniu naw. W części wsch. kościoła romańskiego znajdowało się 3,5 lub 7 absyd rozmieszczonych na zakończeniu naw głównej i bocznych i przy ramionach transeptu (tzw. typ benedyktyński) lub wieniec kaplic promienistych otaczających półkolem obejście (kościoły pielgrzymkowe). W architekturze cysterskiej stosowano rzut o prosto zamkniętym prezbiterium, z kaplicami bocznymi przy transepcie, jednakże bez krypty i wież. We wnętrzach romańskich początkowo przeważały otwarte wiązania dachowe lub drewniane stropy, pod koniec XI w. zaczęto stosować powszechnie kolebkowe i krzyżowe, występowały także kopuły na pendentywach i trompach oraz półkopuły w apsydach; przesklepione wnętrza dzielono na kwadratowe lub prostokątne przęsła, stosując często → wiązany system. Podziału na przęsła dokonywano przez wzbogacenie podpór służkami podtrzymującymi gurty i żebra sklepienne, tak że rozczłonkowanie poziome (arkady, empory, triforia i ściany nad nimi) zawsze było podporządkowane rozczłonkowaniu pionowemu. Na zewnątrz budowla romańska była zespołem geometrycznych brył stykających się ze sobą pod kątem prostym i tworzących uskoki; akcenty pionowe stanowiły lizeny i wieże, poziome - cokoły, fryzy arkadkowe, gzymsy i ślepe galeryjki; między stroną zew. a wnętrzem panowała zgodność, tak że po sposobie rozczłonkowania budowli na zewnątrz można było odczytać jej układ wnętrza.
Rzeźba była przeważnie kamienna i podporządkowana prawom ram architektonicznych; zdobiła głowice kolumn, konsole, gzymsy, fryzy, a zwłaszcza portale, wypełniając tympanon, nadproża, archiwolty, filary międzyościeżowe i węgary. Była to rzeźba o dużym ładunku ekspresji, często o wizji niekiedy niemal surrealistycznej (tympanon w Autun); znalazły w niej odbicie zarówno cechy dynamiczne, jak i statyczne, prawie hieratyczne; często stosowano nienaturalne proporcje (wydłużanie tułowia, wyolbrzymianie części ciała) i przesadne pozy; występowały także tendencje realistyczne. Tematykę czerpano głównie ze Starego i Nowego Testamentu, apokryfów i Żywotów Świętych; bardzo liczne są także przedstawienia animalistyczne, wyobrażenia stworów mitycznych i fantastycznych, motywy roślinne, geometryczne, często plecionki. Wszystkie te kompozycje rzeźbiarskie kryjące w sobie znaczenie symboliczne - dobra walczącego ze złem - miały często skomplikowany program ikonograficzny. Niekiedy artyści tej epoki podpisywali swoje dzieła. Jednym z nich był Gislebertus - twóca rzeźb z około 1130 roku, m.in. tympanonu przedstawiającego Sąd Ostateczny i słynną Ewę w katedrze w Autun (Francja).
Malarstwo romańskie, podobnie jak rzeźba, związane z architekturą, przejawiało się przede wszystkim w dekoracjach ściennych pokrywających sklepienia i wolne powierzchnie ścian; było płaskie i linearne; skala barw ograniczała się do ochry żółtej i czerwonej, zieleni i błękitu. Witraże komponowano początkowo jako całopostaciowe wyobrażenia świętych wypełniające całe okna, później przeważały mniejsze sceny, odpowiadające wielkością poszczególnym kwaterom. Duże znaczenie zdobyło także malarstwo miniaturowe, rozwijane gł. w licznych skryptoriach w Anglii, Francji, Niemczech i Austrii, kontynuują tradycje pokarolińskie i ottońskie. W XII w. zapoczątkowano też malarstwo tablicowe (na desce), które rozwinęło się w XIII w. zwłaszcza we Włoszech i Hiszpanii (frontalia, i retabula ołtarzowe). Ważnymi działami sztuki romańskiej było także snycerstwo (krucyfiksy, posągi Marii Królowej z Dzieciątkiem na rękach), z kości słoniowej (warsztaty nadreńskie i angielskie) oraz złotnictwo (krzyże, relikwiarze, naczynia liturgiczne), które wyróżniło się w Nadrenii (m. in. Godefroid de Huy, Mikołaj z Verdun), emalierstwo (warsztaty w Limoges), odlewnictwo w brązie, tkactwo i hafciarstwo figuralne (słynna tkanina z Bayeux).
Sztuka romańska rozwinęła się gł. we Francji, gdzie wykształciło się kilkanaście szkół regionalnych. Do najważniejszych zabytków architektury m. in. należą: opactwo Benedyktów w Cluny (częściowo zburzone w XIX w.), kościoły St. Etienne i La Trinite w Caen, St. Martin w Tours; najważniejsze zespoły rzeźbiarskie znajdują się w: Notre Dame La Grande w Poitiers, St. Sernin w Tuluzie, St. Trophime w Arles, St. Lasare w Autun, w kosciołach w Moissac, Souillac i Vezelay, portal królewski w Chartres; najcenniejsze zachowane malowidła ścienne - w Berze-La-Ville, St. Savin-sur-Gartempe, Tavant i Vic; ośrodki miniatorstwa - St. Denis i Citeaux. We Włoszech najważniejsze zabytki architektury - katedra w Pizie, kościoły S. Miniato we Florencji, S. Ambrogio w Mediolanie, S. Niccolo w Bari, katedry w Modenie, Parmie oraz na Sycylii (wpływy naormandzko-bizantyjskie); rzeźbiarze - B. Antelami, Willigelmo z Modeny, Niccolo (kościół S. Zeno w Weronie); malowidła ścienne - w Galiano, Sant' Angelo in Formis, w S. Clemente w Rzymie; mozaiki - katedry w Moreale, Cefalu, Palermo; miniatorstwo - Monte Cassino; w Anglii - opactwo w St. Albans, katedry w Lincoln i Durham; zamki w Newcastle i Tower w Londynie; portale z dekoracją rzeźbiarską w Chichester i Lincoln; ośrodki miniatorstwa w Canterbury, Bury St. Edmunds, Winchester; w Hiszpanii - katedry w Santiago de Compostela, Jaca, Zamora i Salamance, kościół S. Vicente w Avila; zespoły rzeźbiarskie - S. Maria de Ripoll; katalońskie malowidła ścienne (Tahull, Leon); w Niemczech - katedry w Trewirze, Spirze, Moguncji, Wormacji, kościoły S. Maria in Kapitol i Św. Apostołów w Kolonii; zespoły rzeźbiarskie w katedrze w Bambergu, Münster, Werden; ośrodki miniatorstwa - Kolonia, Ratyzbona.
W Polsce pierwsze katedry romańskie (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Opatów, Kruszwica, Tum pod Łęczycą), klasztory (Tyniec), małe kościoły grodowe (Inowłódz); zabytki rzeźby - portale Czerwińsk, Tum pod Łęczycą, kościół św. Magdaleny we Wrocławiu, Trzebnica; malowidła ścienne: w Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą. Do najznakomitszych dzieł tej epoki w Polsce należą brązowe Drzwi Gnieźnieńskie (w katedrze w Gnieźnie) ze scenami z życia św. Wojciecha z około 1175 roku i rzeźbione kolumny w Strzelnie, ukazujące personifiacje cnót i występków (poł. XII wieku).
Gotyk (Gotycka sztuka): styl w sztukach plastycznych dojrzałego i późnego średniowiecza, ukształtowany we Francji przed poł. XII w., rozprzestrzenił się już ok. 1170 w Anglii, a w XIII w. Hiszpanii, Niemczech, Skandynawii i Europie Środkowej docierając w czasie wypraw krzyżowych na Cypr i Bliski Wschód i trwał w licznych odmianach do pocz. XVI w.. Niemal zupełnie nie przyjął się we Włoszech, gdzie zbyt silne były tradycje sztuki starożytnej i gdzie został już w początkach XV wieku wyparty przez Renesans. Tak pisze o gotyku z perspektywy XVI wieku Giorgio Vasari, autor tłumaczonych na polski „Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów”: Ten styl budowy został wynaleziony przez Gotów, którzy zniszczyli starożytne gmachy a w wojnie zabili architektów, ci zaś, co pozostali, wznosili budowle w owym stylu. Stawiali sklepienia zaostrzonych segmentów i całe Włochy wypełnili tymi brzydkimi budowlami których styl obecnie został zupełnie odrzucony”. A więc nazwa gotyk miała niegdyś zabarwienie pejoratywne i oczywiście pochodzi od Gotów, jednego z ludów skandynawskich, które m.in. idąc przez tereny Polski dotarły w V wieku do Italii. Tak naprawdę architektura gotycka, o jakże innej estetyce i założeniach niż architektura renesansowa, stworzyła jedne z najpiękniejszych budowli świata. Wyrosła z pobudek mistycznych (symbolika światła), ale konstruowała w oparciu o ogromną wiedzę z zakresu matematyki, geometrii i inżynierii. Gotyk od początku swego istnienia kształtował się jako styl sakralny, związany z doktryną Kościoła, dlatego sztuka religijna wysunęła się w okresie jego trwania na pierwsze miejsce, przewyższając swym znaczeniem sztukę świecką; jednakże głównie był także silnie związany z kulturą rycerską i mieszczańską.
W każdym kraju tworzącym odrębny zasięg terytorialny gotyk ma własny podział na okresy, w których można wyróżnić trzy zasadnicze fazy: gotyk wczesny, (franc. primaire 1150-1200; ang. Early English 1175-1270; niem. Fruhgotik 1230-1300), gotyk pełny czyli dojrzały (franc. Rayonnant 1200-1250; ang. Decorated Style 1270-1350, datowany też 1250-1370 lub 1400; niem. Hochgotik 1300-1350 lub 1400) i gotyk późny (franc. Flamboyant; ang. Perpendicular Style; niem. Spatgotik, także deutsche Sondergotik), trwający od XV/ XVI w. w początkowych okresach dominującą dziedziną była architektura, w gotyku późnym na równorzędne, a często prawie nadrzędne miejsce wysuwało się malarstwo i rzeźba. Zmiany znaczenia poszczególnych dziedzin sztuki wiązały się z przemianami społecznymi; początkowo gotyk był silnie związany z kulturą rycerską i tworzony przez wędrowne zespoły zwane strzechami, w późniejszym okresie przez osiadłe w miastach warsztaty cechowe. Mimo wyraźnych odrębności narodowych w późnym średniowieczu zaznaczają się w poszczególnych środowiskach cechy wspólne tzw. styl międzynarodowy (1370-90 do 1430-50) mający swe źródło w dworskiej kulturze Burgundii, Francji, Austrii i Czech, a we Włoszech w upodobaniach wyższych warstw zamożnego społeczeństwa, wyrażał się głównie w nastrojowym i wytwornym malarstwie i rzeźbie. Gotyk był od początku stylem architektury, co znalazło wyraz w konstrukcji o zwartym i konsekwentnym systemie szkieletowym, na który złożyły się: sklepienia krzyżowe-żebrowe, przypory i łuki przyporowe (przyporowy system) oraz łuk ostry w konstrukcji i dekoracji. Każdy z tych elementów miał tradycję starszą od gotyku, ale dopiero połączenie wszystkich trzech w czasie przebudowy wschodniego chóru w opactwie St. Denis (św. Dionizego) koło Paryża ( obecnie już w obrębie wielkiego Paryża) w latach 1140-43 , z inicjatywy opata Sugera, doprowadziło do powstania gotyku. Kościół św. Dionizego jest zatem pierwszą i jednocześnie modelową świątynią nowego stylu. Zastosowanie sytemu szkieletowego pozwoliło na wznoszenie strzelistych i smukłych kościołów o zredukowanych murach magistralnych, zastąpionych wielkimi oknami witrażowymi. Na zewnątrz świątynię gotycką otaczał zespół przypór, pojedynczych lub podwójnych łuków przyporowych, arkad, wimperg, maswerków, pinakli, baldachimów, sterczyn, potęgujących wrażenie koronkowej lekkości. Nad wszystkim panowała scholastyczna reguła nadrzędności i podporządkowania, która znalazła odbicie we współzależnym układzie naw i przęseł, obejmujących wszystkie człony rzutu poziomego, jak i w równoważeniu arkad międzynawowych, empor, triforiów i ścian nawowych ponad nimi, wreszcie w rozkładzie filarów, gurtów, służek i żeber. Wszystkie te elementy podlegały w ciągu całego gotyku stałym przemianom w kierunku coraz większej dekoracyjności. Materiałem dominującym była cegła, na niektórych obszarach stosowano jednak także kamień i drewno; rzuty poziome były zróżnicowane - wielonawowe, podłużne założenia z transeptem (czasem podwójnym) lub bez, z wieńcem kaplic i obejściem lub zamknięte proste; wykształciła się także wielka rozmaitość sklepień (cztero- i sześciodzielne, gwiaździste, sieciowe, kryształowe); zróżnicowana była także ilość wież; podstawowymi układami przestrzennymi była bazylika i halowy kościół. Najwyższym osiągnięciem artystycznym architektury gotyku była katedra, urzeczywistniająca średniowieczny ideał „Jeruzalem Niebieskiego”; najsłynniejsze katedry: w Chartres, Paryżu, Amiens, Reims, Beauvais, Strasburgu, Fryburgu Bryzgowijskim, Magdeburgu, Kolonii (ukończona w XIX w.), Ratyzbonie, Mediolanie i Pradze. Obok katedr do najczęstszych typów budowli sakralnych należały kościoły klasztorne (cystersów, głównie franciszkanów i dominikanów) wznoszono także kościoły miejskie (fary). W okresie gotyku powstało również wiele założeń miejskich (Oxford, Gandawa, Siena, Bolonia), ratuszy (Louvain, Bruksela, Wrocław, Toruń), sukiennic (Ypres, Kraków), szpitali (Gandawa, Lubeka), kamienic mieszczańskich, także murów miejskich z basztami i barbakanami (Carcasonne, Kraków) oraz liczne zamki królewskie, rycerskie i zakonne (Malbork).
W sztukach wizualnych dominowała tematyka religijna, często o bardzo skomplikowanym programie ikonograficznym (zwłaszcza cykle malarsko-rzeźbiarskie wielkich katedr, układy typologiczne wątków Starego i Nowego Testamentu); ewolucja formalna prowadziła od stylizacji i idealizacji, ku realizmowi i coraz większej ekspresji. Rzeźba arch. (głównie kamienna) była początkowo silnie związana z architekturą skupiając się na zewnątrz w portalach, ościeżach, archiwoltach, nadprożach i tympanonach, wewnątrz zdobiła lektoria, głowice i zworniki. Do największych osiągnięć rzeźby gotyckiej należy wprowadzenie wielkości postaci ludzkiej umieszczonej przy kolumnach w portalach; z biegiem czasu posągi coraz bardziej były samodzielne i odrywały się od architektury. Rozwijała się także rzeźba sepulkralna (płyty nagrobne, tumby i nagrobki baldachimowe); pojawiły się także tematy dewocyjne - rzeźba kamienna, a zwłaszcza drewniana polichromowana - Pieta, grupa Chrystusa ze Św. Janem, Chrystus Bolesny, krucyfiksy; do najpopularniejszych tematów gotyku należała Madonna z Dzieciątkiem na ręku (w XV w. przedstawienie tzw. Pięknej Madonny). Do głównych twórców należeli Peter Parler, Claus Sluter, Michał Pacher, Tilman Riemenschneider, Nicola Pisano i jego syn Giovanni. W epoce gotyku wykształcił się typ wielkiego dzieła sztuki sakralnej: retabulum czyli nastawa ołtarzowa, w skrócie nazywana ołtarzem. Jednym z najokazalszych z nich jest ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie. Jest to pentaptyk o ruchomych skrzydłach, którego główna scena przedstawia Zaśnięcie Matki Boskiej (Matka Boska bowiem nie umarła, a zasnęła i w takim stanie została wzięta do nieba; Wniebowzięcie ukazane jest powyżej, a Koronacja na Królową Niebios wieńczy całość). Jest dziełem Wita Stwosza, który pracował nad nim w latach 1477-1489).
W dziedzinie malarstwa gotyk był okresem wielkiego rozkwitu witrażownictwa. Wielobarwne figuralne witraże o intensywnych kolorach (purpura, fiolet, zieleń) stały się niezwykle ważnym elementem wnętrz kościołów gotyckich (Chartres, sainte Chapelle w Paryżu, Bourges, Strasburg, Kolonia). W Polsce dobrej klasy zespół witraży zachował się m.in. w kościele Mariackim we Krakowie. Malarstwo ścienne utraciło wówczas znaczenie, wysuwając się na przodujące miejsce jedynie na terenie Włoch. Nadal intensywnie rozwijało się natomiast malarstwo miniaturowe, które zerwało z płaską i linearną stylizacją na rzecz trójwymiarowego i przestrzennego ujęcia wnętrz i krajobrazów (J. Pucelle, A. Beauneveu, bracia Limbourg, J. Fouquet). Do rozkwitu doszło malarstwo tablicowe, które wyrażało się zwłaszcza w kompozycjach wieloskrzydłowych ołtarzy (m.in. cykle z życia Jezusa i Marii). Główni twórcy: w Niderlandach - J. I H. Van Eyck, mistrz z Flemalle, van der Weyden, H. Memling; w Burgundii - M. Broederlam, we Francji - J. Malouel, Mistrz Piety Awiniońskiej, E. Chronton; w Niemczech - S. Lochner, M. Wohlgemuth; we Włoszech - Cimabue, Duccio, Giotto, S. Martini, bracia Lorenzetti; w Szwajcarii - K. Witz; w Czechach - Mistrz z Trebonia; w Polsce - szkoła małopolska (tryptyki krakowskie, z których wiele przechowywanych jest w oddziale Muzeum Narodowego, w Domu Szołajskich w Krakowie). Na okres późnego gotyku przypadają początki rozwoju grafiki, którą tworzy m.in. Martin Schongauer (drzeworyt). Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne (zwłaszcza złotnictwo i emalia, wyroby z kości słoniowej, tkactwo i meblarstwo).
Od XIV wieku coraz częściej pojawiają też sceny świeckie, czerpane z mitologii lub ze średniowiecznych romansów i legend. Przykładem jest francuska skrzyneczka (połowa XIV wieku) z kości słoniowej na Wawelu, która miała należeć do królowej Jadwigi. Wyrzeźbione na niej sceny ukazują min. historię Pyrama i Tyzbe (wzór dla późniejszej historii Romea i Julii) i Filis na Arystotelesie. W tym ostatnim przypadku zobrazowano legendę średniowieczną, według której słynny filozof wiedziony chucią dał się dosiąść, niczym koń, pięknej i przebiegłej niewieście o imieniu Filis lub Kampaspe. To jest exemplum (przykład) zaślepiającej mocy pożądania i dominacji kobiet nad mężczyznami. Ta sama scena zdobi też jeden z rzeźbionych wsporników zewnętrznych kościoła Mariackiego w Krakowie z poł. XIV wieku. Częstym tematem jest historia wojny trojańskiej znana w romansowej wersji z dzieł późnoantycznych i średniowiecznych pisarzy (Dares, Diktys, Guido delle Colonne), a szczególnie Sąd Parysa. Jedno z jego przedstawień udało się ostatnio zidentyfikować na kaflu piecowym z 2 poł. XV wieku, odnalezionym niedawno w czasie wykopalisk prowadzonych w Gnieźnie u podnóża Wzgórza Lecha, na której stoi katedra.
Renesans. Ten kolejny styl w sztukach plastycznych i architekturze ukształtował się we Włoszech w l. połowie XV w. W innych krajach Europy rozwijających się gł. od XVI w., kontynuowany na niektórych obszarach w 1 poł. XVII w. (często równolegle z formami manierystycznymi i barokowymi). We Włoszech wczesny Renesans określa się terminem „quattrocento”, dojrzały - „cinquecento”. Powstanie tego stylu wiąże się nierozerwalnie z ogólnymi prądami epoki odrodzenia, którą cechuje, w opozycji do światopoglądu średniowiecza, nasilenie tendencji humanistycznych i laickich, zainteresowanie starożytnością i nawrót do kultury antycznej, rozwój myśli racjonalistycznej, rozkwit nauk, zarówno przyrodniczych i technicznych, jak i filozoficznych, historycznych, politycznych oraz innych dziedzin sztuki (literatura, muzyka). Dawno już jednak odrzucono pogląd o pogańskim charakterze Odrodzenia; obecnie przyjmuje się, że była to epoka głęboko religijna, próbująca dokonać połączenia (fuzji) idei przedchrześcijańskich z chrześcijańskimi. Najlepszym tego wyrazem w sztuce są freski Rafaela z lat 1508-10 w Stanza della Segnatura (bibliotece papieża Juliusza II na Watykanie), które ukazują „Triumf Najświętszego Sakramentu” = Teologia, „Parnas” = Poezja, „Szkołę Ateńską = Filozofia. W tych czasach dokonały się także ważne przemiany społeczne i polityczne, które wywarły wpływ na wszystkie dziedziny życia, a w sztuce zaznaczyły się m. in. w nowej formie świeckiego mecenatu i podniesieniu rangi artysty z rzemieślnika cechowego do samodzielnego twórcy. Dante i Petrarka jako pierwsi mówią z admiracją o twórczości artystycznej; Dante o Giotto (ten właśnie artysta uznawany jest za twórcę nowego, renesansowego malarstwa), Petrarka o Simone Martinim, twórcy portretu Laury, ukochanej Petrarki. Wiele myśli i idei, które złożyły się na koncepcję Renesansu, a więc odrodzenia (chodziło o odrodzenie kultury starożytnej) zawdzięczamy właśnie Petrarce (+1373). Był on pierwszym poetą czasów nowożytnych uhonorowanym wieńcem laurowym (w 1341 roku na Kapitolu w Rzymie), który dokonał podziału dziejów na starożytność, wieki średnie i czasy nowe. Jego osiągnięcia jako poety, myśliciela, zachwyty nad wielką starożytnością pozwalają w nim widzieć niejako głównego ideologa i twórcę koncepcji Odrodzenia.
Kolebką sztuki renesansowej była Florencja, która stała się gł. ośrodkiem nowej myśli, rozkwitając zwłaszcza w ostatniej ćwierci XV w. dzięki Medyceuszom - wielkim mecenasom sztuki i nauki. Twórcze nawiązanie do antyku wyrażające się m. in. w poszukiwaniu nowego ideału zmysłowego piękna oraz jasności i harmonii kompozycji znalazło odbicie we wszystkich dziedzinach sztuk plast. Rozwinęła się bujnie teoria sztuki. Pierwszymi nowożytnymi traktatami z zakresu malarstwa i architektury były dwa dzieła Leone Battisty Alberti'ego „O malarstwie” 1435, „Ksiąg dziesięć o sztuce budowania” 1443-52. Jego dzieło na tym polu kontynuowali Piero della Francesca „De prospectiva pingendi”, Leonardo da Vinci „Traktat o malarstwie” -(pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1-wsze 1651), Andrea Palladio - „Cztery księgi o architekturze „ 1570. W architekturze wraz z badaniami nad perspektywą i poszukiwaniami idealnych proporcji i przejrzystych podziałów przejmowano wiele rozwiązań przestrzennych (centralne budowle przekrywane kopułą), elementów architektury i ornamentyki antycznej (porządki arch., kompozycja oparta na łuku triumfalnym, motywy dekoracyjne). Obok architektury sakralnej (kościoły, często kaplice na planie centralnym) rozwijała się architektura świecka. Ważnym osiągnięciem architektury wczesnego renesansu było wykształcenie nowoż. pałacu miejskiego - zwykle 3-kondygnacjowego o prostej bryle z wewnętrznym czworobocznym dziedzińcem otoczonym krużgankami. Za inicjatora architektury renesansowej uważa się Filippo Brunelleschiego, który wzniósł m.in. Ospedale degli Innocenti z 1419 roku i wspaniałą kopułę katedry we Florencji, 1420-1436); do wybitnych twórców należeli także m. in. Michelozzo di Bartolomeo (pałac Medici - Riccardi we Florencji), ponadto wszechstronny humanista Leone B. Alberti (mauzoleum Malatestów w Rimini, pałac Rucellaich we Florencji (w którym po raz pierwszy w czasach nowożytnych zastosował spiętrzenie porządków architektonicznych - zob. Koloseum) i kościół S. Andrea w Mantui). G. da Maiano, S. Pollaiuolo; a później w Wenecji - M. Coducci i P. Lombardi.
W sztukach wizualnych ważną rolę w rozwoju nowego kierunku odegrały badania nad perspektywą oraz nad proporcjami, mechanika ruchów i anatomią ciała ludzkiego; zapoczątkowało to kierunek cechujący zwrot ku naturze, oparte na realistycznej obserwacji. dominowała tematyka mityczna i religijna, często temat religijny był tylko pretekstem do przedstawienia życia współczesnego; rozwinął się też portret. w rzeźbie pojawił się w nawiązaniu do starożytnej sztuki rzymskiej - portret popiersiowy, posąg konny (Donatello, Gattamellata w Padwie) i akt, rozwinęła się również rzeźba nagrobkowa. Rzeźbę renesansową zapoczątkowali Donatello, Filippo Brunelleschi, Nanni di Banco i Lorenzo Ghiberti (tzw. „Drzwi Raju” - drugie drzwi do baptysterium florenckiego), indywidualnie rozwinął nowy styl i pogłębił w kierunku heroicznym (np. wspomniany pomnik Gattamelaty) i ekspresyjnym („Maria Magdalena”) - Donatello. Inni przedstawiciele rzeźby: rodzina della Robiów (rzeźby ceramiczne), B. i A. Rossellino, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole (przyścienne nagrobki niszowe, popiersia poertretowe), Andrea del Verrochio - mistrz Leonarda da Vinci i twórca kolejnego pomnika konnego (kondotiera Colleoniego w Wenecji).
W malarstwie artyści dążyli do bryłowatego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, ich prawidłowego ustosunkowania do tła, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; prowadzili doświadczenia w zakresie technik malarskich przechodząc od stosowania tempery do malarstwa olejnego. Obok malarstwa sztalugowego rozwinęło się także ścienne (gł. fresk). Pionierem nowego malarstwa był Masaccio (freski: „Trójca Św.” w kościele S. Maria Novella - pierwszy przykład zastosowania perspektywy zbieżnej (geometrycznej) oraz w kaplicy Brancaccich w kościele S. Maria del Carmine we Florencji); inni wybitni malarze to P. Uccello, Filippo Lippi, Andrea del Castagno, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandajo, S.Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; A. i S. Pollaiuolo; Umbryjczycy - P. della Francesca, Pinturicchio i Perugino, L. Signorelli, w Padwie - A. Mantegna, a w Wenecji - rodziny malarskie Vivarinich, Bellinich i V. Carpaccio. W ostatniej ćwierci XV w. do znaczenia jako ośrodek doszedł też Mediolan pod rządami Lodovica Sforzy il Moro, na którego dworze działał m. in. najwybitniejszy i najwszechstronniejszy artysta, teoretyk i uczony renesansu - Leonardo da Vinci („Dama z gronostajem” w zbiorach Czartoryskich w Krakowie (ok. 1490) „Ostatnia Wieczerza” - malowidło w klasztorze S. Maria della Grazie w Mediolanie (1495-97); słynna „Mona Lisa” pocz. XVI wieku); jego projekty arch. podjęte w praktyce przez następców ukształtowały ideał centralnej świątyni jako najdoskonalszego budynku sakralnego (Cola di Caprarola, Antonio da Sangallo). Krótka faza dojrzałego r. rozstrzygała się gł. w Rzymie (pontyfikat i mecenat Juliusza II i Leona X) i Wenecji. Powaga, statyka i harmonia były charakterystycznymi cechami czynnych wówczas w Rzymie Bramantego (Tempietto przy kościele S. Pietro in Montorio (zob. uzupełnienie o Rzymie poniżej), przebudowa Watykanu) i Rafaela, który ukształtował monumentalny styl malarstwa ściennego (Loggie i Stanze Watykańskie), dając jednocześnie w swym malarstwie sztalugowym przykład intymnego, nastrojowego przedstawienia tematu religijnego (liczne Madonny) i pogłębionego psychologicznego portretu. Jedyny obraz Rafaela jaki kiedykolwiek znajdował się w zbiorach polskich (kolekcja Czartoryskich) zaginął w czasie ostatniej wojny światowej; przedstawiał portret młodzieńca (prawdopodobne był autoportretem artysty).
Różnorodna i wielka sztuka Michała Anioła („Dawid”, rzeźby do grobowca Juliusza II, freski w kaplicy Sykstyńskiej (m.in. sceny Stworzenia świata na sklepieniu z lat 1508-1512), projekt Placu Kapitolińskiego w Rzymie), wprowadzała obok monumentalności elementy dynamiki i dysharmonii, odchodząc zwłaszcza pod koniec swej twórczości od renesansowej prostoty i harmonii (Sąd Ostateczny” w kaplicy Sykstyńskiej (1536-41), „Pieta Rondanini”). Po Sacco di Roma (1527) Rzym utracił swoje znaczenie jako główny ośrodek artystyczny. Sztuka rozwijała się natomiast na północy - m. in. w Parmie (malarstwo Correggia), Ferrarze (Dosso Dossi, L.Costa). Najznakomitszy obraz Dosso Dossiego „Zeus malujący motyle” (ok. 1530) od dwóch lat znajduje się w Zamku Królewskim na Wawelu. Znalazł się tam wraz z innymi dziełami ofiarowanymi przez prof. Karolinę Lanckorońską. Znakomita szkoła malarska wykształciła się Wenecji, w której tworzą uczniowie Belliniego - Giorgione („Burza”, „Koncert wiejski”) i Tycjan („Miłość niebiańska i ziemska”, liczne portrety). Artyści ci mają wielkie osiągnięcia w dziedzinie koloru i światła, które wywarły wielki wpływ na malarstwo renesansowe całej Italii. Architekturę dojrzałego renesansu w Wenecji reprezentują J. Sansovino i M. Sanmicheli. W Wenecji i Vicenzy działał także Andrea Palladio (Villa Rotnda koło Vicenzy kościół Il Redentore w Wenecji); sformułował on odmianę późnorenesansowej architektury o tendencjach klasycznych, która wywarła wpływ we Francji, Anglii i Holandii w XVII i XVIII w. (także w Polsce). W okresie Renesansu rozwinęło się również bujnie rzemiosło artystyczne, głównie meblarstwo (nowe typy mebli z bogatą dekoracją malarska i rzeźbiarską (cassoni=skrzynie wyprawne), medalierstwo, tkactwo, szkło artystystyczne (Murano) i ceramika (fajanse z Faenzy, Deruty, Gubbio i Urbino). W XVI w. sztuka renesansowa zaczęła rozprzestrzeniać się poza Włochy, docierając do innych krajów europejskich w wyniku różnych wydarzeń historycznych, a zwłaszcza dzięki licznym podróżom artystów włoskich, a także wędrówkom artystów obcych do Italii.
W Niderlandach tendencje bliskie Renesansowi znalazły odbicie już w twórczości wielkich realistów XV w. W XVI w. sztuka niderlandzka odznaczała się odrębnością i dużą różnorodnością łącząc tradycje późnogotyckie z wpływami wł. renesansu i manieryzmu. Malarze: Q. Massys, J. van Cleve, J. Gossaert, J. Van Scorel, Lucas van Leyden, J. Patinir, P. Aersten oraz oryginalna sztuka H. Boscha i przełomowa twórczość największego artystyniderl. tego okresu - P. Bruegela (st.). W rzeźbie - J. Mone i C. Floris (także architekt - ratusz w Antwerpii) oraz jego uczeń - malarz, rysownik i architekt H. Vredemann de Vries. Rozwinęło się także rzemiosło artyst. (słynne arrasy). We F r a n c j i, w architekturze końca XV i 1 poł. XVI w. łączono konstrukcję gotycką z dekoracją renesansową (kościół St. Pierre w Caen), co znalazło odbicie zwłaszcza w malowniczych zamkach nad Loarą (Chambord), w późniejszym okresie zaznaczyły się tendencje klasycyzujące i manierystyczne - P. Lescot (Cour Carre w Luwrze), P. Delorme (Tuileries w Paryżu). Rzeźbę reprezentowali: J. Goujon (Fontanna Niwiniątek) i G. Pilon. Wielkie znaczenie dla sztuki francuskiej miało sprowadzenie artystów włoskich (Rosso, Primaticcio) do dekoracji pałacu w Fontainebleau, dzięki czemu przyswojono zdobycze włoskiego renesansu i manieryzmu (tzw. Szkoła z Fontainebleau). W malarstwie wyróżniała się ponadto twórczość portrecistów J. i F. Clouetów i ich naśladowców. W architekturze hiszpańskiej wpływy włoskiego renesansu w połączeniu z elementami stylów Ⴎ mudejar i izabelińskiego stworzyły dekoracyjny styl zw. plateresco (fasada Collegio de S. Cruz w Valladolid i uniwersytetu w Salamance); malarstwo reprezentowali m. in. L. de Morales, F. Navarrete; rzeźbę: A. Berruguete i J. de Juni. Niemiecki Renesans, podobnie jak we Francji, wykształcił formy będące połączeniem tradycji późnogotyckich z wpływami włoskimi. W architekturze obok nielicznych dzieł o czysto renesansowym charakterze (kaplica Fuggerów w Augsburgu, loggia ratusza w Kolonii) przeważają budowle o bogatej dekoracji komponowanej samodzielnie z elementów włosko-niemieckich (skrzydło zamku w Heidelbergu, ratusz w Augsburgu - E. Holl). W rzeźbie tendencje renesansowe zaznaczyły się w twórczości warsztatu Vischerów oraz w dziełach A. Dauchera, H. Schwarza i K. Merta. Do rozkwitu doszło malarstwo dzięki działalności wielkiego malarza, grafika i teoretyka sztuki - A. Dürera; obok niego działali H. Suess z Kulumbachu, H. Burgkmair, H. Baldung (zw. H. Holbein. (mł.).Grien); wybitnymi malarzami byli też A. Altdorfer, L. Cranach (st.) oraz świetny portrecista
W P o l s c e styl renesansowy przynieśli na początku XVI w. na dwór Zygmunta I - Włosi - m. in. Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berecci (Zamek Królewski z dziedzińcem arkadowym i kaplica Zygmuntowska [dzieło Bartolomeo Berecciego] - na Wawelu w Krakowie). Pierwszym dziełem nowego stylu w Polsce jest nagrobek króla Jana Olbrachta w katedrze na Wawelu z lat 1502-1505. W ciągu XVI i XVII w. wykształciły się swoiste cechy polskiego renesansu (attyka) w połączeniu z wpływami włoskimi i niderlandzkimi; uwidoczniło się to zwłaszcza w architekturze świeckiej (zamki w Baranowie, Brzegu i Krasiczynie, kamienice mieszczańskie, ratusze w Tarnowie i Poznaniu, dwory w Szymbarku i Pabianicach), a także w centralnych kaplicach grobowych i kościołach ze stiukową dekoracją sklepień (Radzyń Podlaski, Lublin); wybitnym dziełem urbanistyki i architektury renesansowej było założenie Zamościa (B. Morando). Wysoki poziom osiągnęłą rzeźba, zwłaszcza nagrobna (typ pol. nagrobka piętrowego - Gianmaria Mosca zwany Padovano, H. Canavesi, Santi Gucci). W malarstwie cechy r. pojawiły się w krakowskich obrazach tablicowych i minaturach („Kodeks Baltazara Behema”), S. Samostrzelnika; tworzono też dekoracje ścienne w rezydencjach i kościołach; zapoczątkowano malarstwo hist. („Bitwa pod Orszą”) i portretowe. Wybitnym artystą tego czasu (architektem i rzeźbiarzem jednocześnie) był Polak - Jan Michałowicz z Urzędowa (+1581) - twórca kaplic Padniewskiego i Zebrzydowskiego na Wawlu, oraz Uchańskiego w Łowiczu, do których wykonał nagrobki fundatorów.
Uzupełnienie informacji o sztuce renesansowej w Rzymie
Za pontyfikatu papieża Sykstusa IV przebudowana zostaje ok. 1480 Kaplica Sykstyńska, a do jej ozdobienia wezwani zostają m.in. mistrzowie z Toskanii i Umbrii Signorelli, Perugino, Botticelli i Ghirlandaio. Niebawem w Rzymie tworzą kolejni florentyńczycy: Filippino Lippi (freski w kaplicy Carafów przy S. Maria sopra Minerwa), bracia Pollaiolo (watykańskie nagrobki papieży Sykstusa IV i Innocentego VIII). Dekoracja Sykstyny i kaplicy Carafów oraz wzniesienie kościołów S. Maria del Popolo, S. Agostino i S. Pietro in Montorio są preludium do dojrzałego Renesansu w R. Od 1490 r rozpoczął tu swoją działalność Donato Bramante, który pracował przy S. Maria della Pace, S. Maria del Popolo; w 1502 wzniósł jeden z symboli Renesasu - tempietto (centralną budowlę upamiętniającą śmierć św. Piotra na Janikulum i w 1506 roku rozpoczął budowę nowej bazyliki św. Piotra na Watykanie. Ze zbieranych pieczołowicie rzeźb antycznych (wśród których są Laokoon, słynne Torso i Apollo -obydwa znane jako Belwederskie - Śpiąca Kleopatra/Ariadna, Venus Felix) powstaje w czasach papieża Juliusza II (1503-13) imponująca kolekcja w watykańskim Cortile del Belvedere, która ma ogromne oddziaływanie na ówczesnych artystów. Poczynając od Juliusza II i jego następców R staje się głównym centrum sztuki, do którego przybywają Michał Anioł, Rafael Santi, Pinturicchio, Baldassare Peruzzi. Ten ostatni wznosi dla bankiera papieży Agostino Chigi słynną Farnesinę, którą freskami ozdobi Rafael (m.in. scenami z histori Amora i Psyche). Rafael maluje dla Chigiego również w S. Maria della Pace i wznosi kaplicę w S. Maria del Popolo. Jest też twórcą projektów kościoła S. Eligio degli Orefici i Villa Madama. Słynny memoriał w sprawie budowli antycznych w Rzymie, napisany przez artystę wspieranego przez Castiglione dla papieża Leona X ukazuje go jako prawdziwego znawcę antyku. W połowie wieku Michał Anioł kontynuuje budowę bazyliki S. Piotra, tworzy plany zabudowy Kapitolu i bramy miejskiej znanej jako Porta Pia oraz przekształcenia części term Dioklecjana w kościół S. Maria degli Angeli
Sztuka manierystyczna (Manieryzm): rodzaj kontynuacji i rozwinięcie pewnych trendów sztuki dojrzałego Renesansu. Równolegle do późnego Renesansu, a zwłaszcza od ok. 1520 w sztuce włoskiej zaznaczyły się tendencje do odejścia od ideałów harmonii i norm klasycznych renesansowych, na rzecz dramatycznej ekspresji formy, wzrostu cech abstrakcyjno-dekoracyjnych, spirytualizmu, fantastyki, wyrafinowania i subiektywizmu, które noszą miano m a n i e r y z m u. Cechy te reprezentowali w architekturze Giuliano Romano (który był także znakomitym malarzem), B. Peruzzi, w malarstwie - Parmigianino (1504-1540, autor m.in. „Madonny z długą szyją” (w tym roku obchodzimy 500-lecie jego urodzin; z tej okazji 14 maja w BUW-ie otworzona zostanie wystawa poświęcona jego twórczości), A. Bronzino, G. Vasari (także architekt, teoretyk i historyk sztuki), Primaticio oraz w rzeźbie - B. Ammanati, Giovanni da Bologna i Benvenuto Cellini (słynna Solniczka, Perseusz z głową Meduzy).W sztuce tej epoki pojawia się często figura serpentinata (np. Giovanni da Bologna Porwanie Sabinki).
Barok jest tym stylem w sztukach plastycznych, który występuje od końca XVI do poł. XVIII w. Wykształcił się we Włoszech, skąd rozprzestrzenił się na całą Europę i kraje Ameryki Łacińskiej; wyróżnia się Barok wczesny (surowy i poważny), dojrzały (o formach bujnych i dynamicznych) oraz późny, w którym zaznaczyły się tendencje do uspokojenia i większej statyczności form. Końcowa faza tego stylu jest wydzielona jako osobna zw. Ⴎ rokoko. B. jest pojęciem stylistycznym bardzo wieloznacznym, łączącym często przeciwstawne prądy artystyczne, co wiązało się z bardzo zróżnicowanym w tej epoce charakterem społeczeństwa, ideologii, religii i światopoglądów. Wielkie znaczenie dla rozwoju sztuki w okresie Baroku miał wynikający z ruchu reformacji fakt podziału Europy na kraje katolickie i protestanckie oraz zróżnicowanie krajów rządzonych monarchicznie i tych, w którym nastąpiły pierwsze próby obalenia tego systemu. W związku z tym można w dobie b. wyróżnić nurt sztuki katolicko-dworskiej (Włochy, Hiszpania, Francja, pd. Niemcy) i mieszczańsko-protestanckiej (Holandia, Anglia), mimo zdecydowanych różnic (np. przewaga w pierwszym nurcie cech fantastyczno-mistycznych i dekoracyjno-monumentalnych, w drugim - obserwacji rzeczywistości i wierności naturze), różne elementy przenikały wzajemnie do poszczególnych środowisk artystycznych, łącząc się razem lub występując obok siebie, jak np. nurt mieszczański w absolutystycznej Francji. Geneza baroku wiąże się z ruchem kontrreformacji i z szeroką działalnością jezuitów, którzy zgodnie z nakazami soboru trydenckiego nadali sztuce funkcje propagandowe, sprowadzające się zarówno do walki z reformacją, jak do utwierdzenia w wierze poprzez wrażenia wizualne, stąd też barok narodził się w krajach katolickich i tam przybrał wyraz najbardziej typowy i charakterystyczny. Kolebką Baroku był Rzym, w którym skupiała się działalność największych twórców epoki; do rozkwitu doszły wszystkie dziedziny sztuk plast., przy czym jedną z gł. cech b. było dążenie do powiązania w jedną całość kompozycyjną architektury, malarstwa i rzeźby.
Już w 2 połowie wieku powstaje w Rzymie modelowy dla epoki baroku kościół Il Gesu (Imienia Jezus)- dzieło Vignoli i Giacomo della Porta. Reprezentuje on nowy typ rozwiązania przestrzennego, będącego syntezą budowli centralnej z podłużną. Jego rzut (plan krzyża łac. nawa gł. sklepiona kolebkowo z lunetami, na skrzyżowaniu z transeptem - kopuła, nawy boczne w formie rzędu kaplic połączone ze sobą), fasada (dwie kondygnacje nierównej wysokości połączone spływami wolutowymi; całość zwieńczona trójkątnym frontonem) i bogato dekorowane wnętrze stały się wzorem dla kościołów jezuickich we wszystkich krajach. Jednocześnie w Rzymie tworzy Domenico Fontana (m.in. autor przebudowy Pałacu na Lateranie i przeniesienia obelisku na plac przed bazyliką na Watykanie). Plany uporządkowania urbanistyki R w czasach papieża Juliusza II kontynuujeje teraz papież Sykstus V, za którego czasów zostaje wytyczony ciąg ulic od Piazza del Popolo do S. Maria Maggiore i Lateranu znaczony obeliskami symbolizującymi Chrystusa. Najważniejsza z tych ulic to Via Sistina. Przed końcem wieku do Rzymu docierają Annibale Caracci i Caravaggio- twórcy dwóch nurtów malarstwa epoki baroku. Pierwszy z nich jest wykonawcą słynnych fresków o tematyce mitologicznej w Palazzo Farnese, drugi jest m.in. autorem fresków w kaplicach Contarellich przy S. Luigi degli Francesi i Cerasich przy Santa Maria del Popolo. O prymacie Rzymu w sztuce epoki baroku decyduje przede wszystkim działalność trzech artystów: Berniniego, Borrominiego i Pietro da Cortona. Poza dziełami wykonanymi w Watykanie Bernini tworzy słynne rzeźby do Villa Borghese (Apollo i Dafne, Porwanie Prozerpiny), do kościołów S. Maria della Vittoria i S. Francesco a Ripa i projektuje liczne fontanny (Fontana del Tritone) oraz kościół S. Andrea al. Quirinale na planie elipsy. Bernini jest też twórcą słynnej Konfesji św Piotra (1628), tzw Tronu św Piotra (1657) [obydwa w bazylice św. Piotra na Watykanie] i spektakularnej kolumnady przed tą bazyliką. Jedynym rzeźbiarzem, który mógłby być porównywany z Berninim w tym czasie był Alessandro Algardi -twórca nagrobka papieża Leona XII, reliefu ukazującego Spotkanie papieża Leona Wielkiego z Atyllą - obydwa w S. Pietro in Vaticano. Architektem, który stworzy język architektury dojrzałego i późnego baroku jest Borromini, którego `falujące' fasady i finezyjne detale (jak w zaprojektowanych przez niego S. Carlo alle Quattro Fontane, S. Ivo alla Sapienza) zapłodnią wyobraźnię architektów całej katolickiej Europy. W 2 poł wieku na bazie wcześniejszych dokonań Guercino i Domenichino szczyty osiągnie malarstwo iluzjonistyczne (kwadraturowe). Najwybitniejszymi jego twórcami są Pietro da Cortona (freski w Palazzo Barberinii w S. Maria in Vallicella), Baccicia (freski w Il Gesu) i przede wszystkim Andrea del Pozzo (freski w S. Ignazio). W 1 poł XVIII wykonano w R wiele znakomitych realizacji architektonicznych m.in. fasadę S. Giovanni in Laterano (Alessandro Gallilei), fasada S. Maria Maggiore (Ferdinando Fuga), Fontana Trevi (Nicola Salvi), Schody Hiszpańskie (Francesco de Sanctis).
Główny nurt architektury barokowej cechuje monumentalizm, dynamizm, malowniczość, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych, efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, podwajanie elementów (np. kolumn, pilastrów), przerywanie gzymsów i efekty malarskie (stiuki, różnokolorowe marmury); wnętrza były bogato dekorowane sztukateriami i malowidłami ściennymi, często iluzjonistycznymi. W architekturze sakralnej stosowano różnorodne rzuty kościołów (plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne), urozmaicone rozwiązania elewacji i brył (kolumnowe, często z wielkim porządkiem, wieże, kopuły); założenia klasztorne, monumentalne były często zbliżone do pałacowych. W okresie baroku nastąpił rozkwit architektury p a ł a c o w e j; wykształcił się (zapoczątkowany we Francji w Wersalu naśladowany w całej Europie) typ pałacu „między dziedzińcem a ogrodem” (entre cour et jardin), odznaczający się symetrią i zwykle wielką skalą, składający się z korpusu głównego (często ze środkowym ryzalitem) i zagiętych pod kątem prostym skrzydeł, między którymi znajdował się reprezentacyjny dziedziniec (cour d`honneur); po przeciwnej stronie pałacu rozciągał się ogród o układzie osiowo-geometrycznym (Ⴎ francuski styl ogrodowy). Wysoki poziom osiągnęła też urbanistyka, w której zaznaczyło się także dążenie do monumentalnych, reprezentacyjnych rozwiązań (m. in. owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii). Główne ośrodki: Włochy - G. B. Vignola i G. della Porta (Il Gesu w Rzymie), G. L. Bernini (jeden z najwybitniejszych artystów epoki; kolumnada przed bazyliką św. Piotra w Rzymie), C. Maderna, F. Borromini (twórca b. o płynnych formach; S. Carlo alle Quattro Fontane w Rzymie), B. Longhena (kościół S. Maria della Salute w Wenecji), G. Guarini (kaplica S.Sudario przy katedrze w Turynie), F. Juvara (kościół i klasztor Superga k. Turynu) L. Vanvitelli (pałac w Casercie); Niemcy i Austria - J. Fischer von Erlach (kosciół Sw. Karola Boromeusza w Wiedniu), L. Hildebrandt (Belveder w Wiedniu), B. Neumann, rodzina Dientzenhoferów, bracia Asam; we Francji - nurt klasycyzujący - tzw. styl Ludwika XIV - gł. przedstawiciele - Jules Hardouin-Mansart (pałac Wersalski, Grand Trianon w Wersalu, kosciół Inwalidów w Paryżu), C. Perrault (fasada kolumnowa Luwru), L. Le Vau, A. Le Notre (założenia ogrodowe w Wersalu i Vaux-Le-Vicomte; w Anglii - styl królowej Anny - J. Vanbrugh (Blenheim Palace). W okresie b. rozwinęła się znacznie r z e ź b a dekoracyjna w stiuku stając się istotnym elementem wnętrz kościelnych (sklepienia, ołtarze, dekoracje ścian) i pałacowych (plafony); ważnym działem było także snycerstwo (często polichromowane), które przejawiło się zwłaszcza w monumentalnych dekoracyjnych kompozycjach ołtarzy; rozwijała się także rzeźba religijna, często o zabarwieniu mistycznym, i alegoryczno-symboliczna rzeźba sepulkralna. Charakterystyczne dla baroku były grupy rzeźbiarskie o tematyce mit. i alegorycznej komponowane często w otoczeniu ogrodowym i z urządzeniami wodnymi (fontanny, także ustawiane na placach miejskich); popularna była także rzeźba pomnikowa (m. in. pomniki konne). Głównymi cechami rzeźby barokowej był dynamizm i patos, teatralność gestu, układy kontrapostowe, często zwłaszcza w tematyce religijnej dążenie do oddania silnej ekspresji i stanów ekstazy. Do najwybitniejszych rzeźbiarzy epoki należeli: we Francji - P. Puget, Ch. Coysevox, F. Girardon; w Hiszpanii - A. Cano i G. Hernandez.
W malarstwie religijnym dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim - sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret; występował także pejzaż, martwa natura i tematyka rodzajowa (zwł. Holandia, Hiszpania, Flandria). Od strony formalnej malarstwo barok cechowało stosowanie schematu kompozycyjnego opartego na diagonali, również światłocienia i efektów luminizmu, w malarstwie ściennym obowiązywała zasada iluzjonizmu perspektywicznego (P. da Cortona, A. Pozzo). We Włoszech tendencje eklektyczne oparte na wzorach dawnych mistrzów reprezentowała rodzina Carraccich, założycieli Akademii Bolońskiej, która zapoczątkowała nurt akademizmu; z tego środowiska wywodzili się: Domenichino, G. Reni, Guercino, D. Feti; przeciwstawny nurt realistyczny i charakterystyczny kontrastowy światłocień reprezentowało malarstwo Caravaggia. Te dwa prądy przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznnymi i nurtem sztuki dworskiej (zwł. w krajach monarchii kat.) - były najważniejszymi kierunkami malarstwa barokowego. Innymi wielkimi ośrodkami malarstwa b. były: Hiszpania - J. de Ribera, F. Zurbaran, B. E. Murillo i przede wszystkim D. Velazquez („Poddanie Bredy”, „Las Meninas”, „Prządki”); Flandria - głównie P.P. Rubens („Zdjęcie z krzyża”, „Historia Marii Medici”, portrety), A. van Dyck (portrety), F. Snyders, D. Teniers; Holandia - wybitna indywidualność Rembrandta („Lekcja anatomii doktora Tulpa”, „Wymarsz strzelców”, portrety), Vermeer van Delft, F. Hals; pejzażyści J. van Goyen , J. Ruisdael; Francja - nurt klasycyzujący N. Poussin (pejzaże arkadyjskie, kompozycje mit.), C. Lorrain; także G. de la Tour, bracia Le Nain, P. de Champaigne, Ch. Le Brun. Od kilku lat Zamek Królewski w Warszawie jest w posiadaniu dwóch obrazów Rembrandta - tzw ”Żydowska narzeczona” i tzw „Ojciec żydowskiej narzeczonej”- obydwa z daru prof. Lanckorońskiej.
W g r a f i c e dominował miedzioryt i akwaforta (jednym z mistrzów w tych technikach jest Rembrandt); nastąpił też rozkwit r z e m i o s ł a artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwłaszcza ceramiki (m. in. fajanse z Delft, Rouen, Nevers), meblarstwa (A. Ch. Boulle) i tkactwa (m. in. gobeliny wg projektów Le Bruna).
W Polsce najwybitniejszymi architektami tej epoki są G. B. Trevano (kościół Św. Piotra i Pawła w Krakowie), Tylman z Gameren (kościół Św. Anny w Krakowie i Sakramentek w Warszawie, oraz pałac Krasińskich, tamże), A. Locci (pałac króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie), Pompeo Ferrari (kościół w Gostyniu, niemal wiernie powtarzający projekt weneckiego kościoła S. Maria della Salute). Tworzy też wtedy wybitny polski architekt Kacper Bażanka (kościół i klasztor w Imbramowicach, kościólł Misjonarzy w Krakowie). Malarstwo Baroku w Polsce reprezentują m. in. Tomasz Dolabella, Franciszek Lekszycki, Michelangelo A. Palloni, Jerzy E. Szymonowicz-Siemiginowski, J. Tretko. Trzej ostatnio wymienieni tworzą m.in. w Wilanowie. Palloni jest autorem scen z Odysei i Eneidy na fasadzie ogrodowej pałacu i scen z historii Psyche we wnętrzach, zaś Siemiginowski, którego Jan III wysłał na studia do Rzymu jest autorem scen z Owidiusza (m.in. Apollo i Issa). W dziedzinie rzeźby godni odnotowania są Andreas Schlüter (rzeźby w Wilanowie, w tympanonach pałacu Krasińskich), G. B. Falconi (stiuki w kościele św. Piora i Pawła w Krakowie) i Baltazar Fontana (znakomita dekoracja stiukowa w kościele św. Anny w Krakowie).
Rokoko, styl w sztukach plastycznych rozwijający się w Europie od ok. 1720 do ok. 1770-80, uważany często za ostatnią fazę baroku. Rozwinął się przede wszystkim we Francji, skąd rozprzestrzenił się na inne kraje, tworząc tam liczne odmiany regionalne. Zaczątkiem rokoka był styl regencji (związany z okresem regencji Filipa Orleańskiego 1715-23), który cechowały w porównaniu ze stylem Ludwika XIV lżejsze proporcje, większa swoboda i dekoracyjność. Okresem rozkwitu rokoka były lata panowania Ludwika XV (stąd francuska. odmiana rokoka zwana jest często stylem Ludwika XV). Rokoko wiąże się z kulturą dworską będąc typowym przejawem jej schyłkowej fazy, która nastąpiła po pompatycznym barokowym klasycyzmie stylu Ludwika XIV. Sztywny ceremoniał tamtego okresu zastąpiło w czasach rokoka bujne, swobodne życie towarzyskie, w którym wielką rolę odgrywały bale, maskarady, koncerty, przedstawienia teatralne lekkich komedii włoskich oraz zabawy na łonie natury. Zmysłowość, erotyzm, wyrafinowany smak artystyczny, dążenie do komfortu i sentymentalna nastrojowość - oddziałały na sztukę rokokową.
W a r c h i t e k t u r z e rokoko wyraziło się głównie w dekoracji wnętrz; w zewnętrznym wyglądzie budowli dominowały nadal formy klasycyzujące i późnobarokowe, aczkolwiek nie wznoszono już monumentalnych, wielkich założeń pałacowych, które ustąpiły obecnie miejsca mniejszym pałacykom, willom czy pawilonom parkowym. Wnętrz stały się mniejsze, intymne, ściany dzielone na asymetryczne pola ujęte w fantazyjne ramy; stosowano chętnie sztukaterie, lustra, boazerie, złocenia, panneaux (czyt. pano) malarskie i gobeliny; meble odznaczały się niewielkimi rozmiarami, lekką formą, używano jasnych tkanin obiciowych, popularnym elementem zdobniczym stała się porcelana i cyzelowane brązy. W ornamentyce przeważał, motyw muszli (Ⴎ rocaille), tworzący wraz z formami przypominającymi płomienie lub kogucie grzebienie liczne odmiany; często też stosowano motywy kwiatów, wodorostów, girland i wici roślinnych oraz emblematy pasterskie i atrybuty miłości, a także egzotyczne wątki ornamentalne (Ⴎ chinoiseries, czyt. szinuazeri). Wszystkie te elementy przeplatały się nawzajem tworząc układy asymetryczne, o kapryśnie wygiętych, miękkich i płynnych liniach.
Rozwinęła się również rzeźba, zwłaszcza dekoracyjna w stiuku i polichromowanym drewnie, ruchliwa, elegancka, o lekkich formach, związana z wystrojem wnętrz pałacowych, kościelnych (wolnostojące figury, ołtarze o formach ażurowych i układzie kulisowym), także ogrodową; wielką popularność zdobyła drobna plastyka w porcelanie, produkowana masowo w manufakturach. W malarstwie dominowały sceny Ⴎ pasterskie i zabaw parkowych (Ⴎ fêtes galantes), popularne były również frywolne scenki rodzajowe (np. „Huśtawka” lub „Zgubiony pantofelek” Fragonarda) , sceny z commedia dell`arte i maskarad karnawałowych oraz Ⴎ weduty; w portrecie dążono do intymności i bezpośredniości. Jednym z twórców malarstwa rokokowego był Jean-Antoine Watteau (czyt. Wato) m.in. autor słynnego „Odjazdu na Cyterę” (czyli na wyspę miłości). Obrazy miały zwykle małe formaty, koloryt był jasny i stonowany; do rozkwitu doszła technika pastelu; popularne było też malarstwo miniaturowe; wysoki poziom osiągnęła grafika, zwłaszcza książkowa.
Rokoko było okresem wspaniałego rozkwitu rzemiosła artystycznego. Duże znaczenie miało wynalezienie sposobu produkcji porcelany w Europie, co wpłynęło na powstanie licznych manufaktur (Sèvres, Miśnia, Nymphenburg, Capodimonte); rozwinęło się także t k a c t w o artyst. (ośrodki w Beauvais i Aubusson), a zwłaszcza meblarstwo we Francji (Ch. Cressent, J. F. Oeben) i Anglii (Chippendale`a meble).
Do głównych przedstawicieli rokoka należeli we Francji: architekci - G. Boffrand (wnętrza Hotel Soubise w Paryżu), J. A. Meissonier (także projekty dla Polski), rzeźbiarze - G. Coustou, J. B. Pigalle, E. Falconet (pomnik Piotra W. w Leningradzie), malarze - przede wszystkim J. A. Watteau, a także J. B. Pater, N. Lancret, F. Boucher, J. H. Fragonard, J. M. Natier, J. E. Liotard, J. B. Porronneau, M. Q. de La Tour. W Niemczech: architekci - F. de Cuvillies (pałac Amalienburg w Monachium), M. D. Pöppelmann (Zwinger w Dreżnie). J. Ch. Knöffel, G. Knobelsdorf (pałac Sans-Souci k. Poczdamu); rzeźba bawarska - I. Günther, Faichtmayrowie, J. J. Kändler (figurki porcelanowe); we Włoszech - wenecka szkoła malarska (G. B. Piazetta, G. B. Tiepolo, A. Canale, F. Guardi); w Rosji - B. Rastrelli (Pałac Zimowy w Leningradzie i pałac w Carskim Siole, dziś. Puszkino).
W Polsce działali architekci sascy (przebudowa Zamku król. w Warszawie) i rodzina Fontanów (pałac w Radzyniu Podlaskim), J. K. Glaubitz (kościół św. Katarzyny w Wilnie), rzeźba, głównie kościelna, J. B. Plersch, J. Ch. Redler, Fesingerowie, A. Osiński, M. Polejowski; w malarstwie - Szymon Czechowicz i Tadeusz Kuntze. Reprezentantem rokoka był też, niemal do końca lat 80-tych Jan Piotr Norblin, który został w 1774 roku sprowadzony do Polski przez Czartoryskich.
Klasycyzm był kierunkiem w sztukach plastycznych, który ukształtował się pod wpływem klasycznej kultury grecko-rzymskiej. We Francji objawił się już w XVII, w całej Europie dominował w 2 poł. XVIII i pierwszym 30-leciu XIX w. (w tym okresie nazywany jest na ogół neoklasycyzmem), niekiedy (zwłaszcza w architekturze) trwający jeszcze w drugiej połowie stulecia.
Nurt klasyczny dążący do harmonii, symetrii i rytmu, którego celem było osiągnięcie wrażenia ładu, równowagi i spokoju, występował w sztuce różnych okresów i stylów. W starożytnej sztuce greckiej okresem klasycznym jest V w. p.n.e., a zwłaszcza sztuka czasów Peryklesa, sztuką klasyczną nazywa się też czasem w ogóle całą sztukę grecko-rzymską. Tendencje klasyczne były jedną z głównych podstaw sztuki renesansu, a przede wszystkim twórczość Rafeala, Bramantego i Palladia. Budowle i dzieła teoretyczne Palladia wpłynęły na kształtowanie się nurtu klasycyzującego w architekturze ostatniej ćwierci XVI w. oraz XVIII w. w Anglii (twórczość I. Jonesa i Ch. Wrena). Silny nurt klasyczny, zwany sztuką barokowego klasycyzmu (styl Ludwika XIV) zaznaczył się we Francji w XVII w.; jego przedstawicielami byli w malarstwie N. Poussin, w architekturze m.in. F. Mansart i C. Perrault.
W poł. XVIII w. zaczął się kształtować nowy klasycyzm (zwany neoklasycyzmem), który stopniowo objął wszystkie kraje Europy, a następnie także Amerykę Północną (Jednym z najwybitniejszych architektów- amatorów w USA był trzeci prezydent tego kraju - Thomas Jefferson. Czynnikami, które wpłynęły na formowanie nowego kierunku były wzmożone zainteresowanie starożytną sztuką grecką i rzymską (1711 odkrycie Herkulanum, 1748 - Pompejów), oddziaływanie sztuki dojrzałego renesansu, a zwłaszcza architektury Palladia oraz rozwój teorii i historii sztuki (J.J. Winckelmann - „Myśli o naśladowaniu dzieł sztuki greckiej', 1755; „Geschichte der Kunst der Altertums” (Historia sztuki starożytnej), 1764; polski przekład, dokonany przez Stanisława Kostkę Potockiego, ukazał się w 1815 roku w Warszawie); ważną rolę odegrały także przemiany w życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i umysłowym (zwłaszcza francuski racjonalizm). Periodyzacja rozwoju klasycyzmu nie jest dotąd ostatecznie ustalona, ogólnie dzieli się na wczesny klasycyzm (do ok. 1800) i późny klasycyzm. W ramach kierunku wyróżnia się we Francji wczesny klasycyzm - styl Ludwika XVI, w Anglii w l. 1720-1820 tzw. Georgian (od imion panujących królów Jerzego I, Jerzego II i Jerzego III) oraz w 2 poł. XVIII w. styl Adamów. Styl empire (styl cesarstwa); późna surowa i monumentalna odmiana klasycyzmu związana początkowo z okresem panowania Napoleona I, następnie znalazła odbicie w całej sztuce europejskiej. Dla architektury i rzeźby pierwszego 30-lecia XIX w. używa się też czasem terminu - pseudoklasycyzm, ze względu na silniejsze niż poprzednio tendencje naśladowcze w stosunku do antyku. W Anglii sztukę tego okresu nazywa się także stylem regencji (czasy regencji późniejszego króla Jerzego IV).
Klasycyzm jest wykładnikiem ideologii Oświecenia, najbardziej wiążąc się z ideą nawrotu do antyku, jako do sztuki stanowiącej wyraz starożytnego racjonalizmu. Nowy stosunek do antyku - archeologiczny, poznawczy i naśladowczy - znalazł odbicie w badaniach wykopaliskowych i studiach nad kulturą i sztuką starożytną. Głównym ośrodkiem zainteresowania stały się w 2 poł. XVIII w. Włochy, a zwłaszcza Rzym (zob. Uzupełnienie: Rola Rzymu, poniżej), gdzie badania nad starożytnością skupiły się w środowisku tzw. antykwariuszy. Tu działa niemiecki historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności rzymskiej i bibliotekarz Watykanu - J.J. Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca definicji najistotniejszych cech tej sztuki w terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”, niemiecki malarz i teoretyk sztuki A.R.Mengs, wokół którego skupiała się międzynarodowa szkoła malarska, także polski polityk, pisarz, teoretyk sztuki i kolekcjoner - S. Kostka-Potocki, autor adaptacji dzieła Wickelmanna - „O sztuce u danych czyli Winkelman polski”, który prowadził we Włoszech wykopaliska i studia nad architekturą starożytną. Liczni artyści i miłośnicy sztuki z różnych krajów przyjeżdżali do miejsc starożytnych mierzyć i rysować zabytki, czego owocem były liczne ilustrowane publikacje (m.in. „Ruins of Palmyra” 1753, „Ruins of Balbec” 1757-R.Wooda i J. Dawkinsa; „Antiquities of Athens” 1762 - J. Stuarta i N. Revetta; „Ruins of Spalato” 1764 - R. Adama); największe znaczenie w rozpowszechnianiu idei klasycyzmu zdobyły zbiory sztychów włoskiego grafika G.B. Piranesiego, przedstawiające widoki i fantazje arch. Na temat starożytnych zabytków rzymskich („Vedute di Roma” od 1746, „Le Antichita romane” 1756). Mimo wielkiego międzynarodowego skupiska artystów we Włoszech, głównym ogniskiem sztuki była jednak Francja, a przede wszystkim Paryż.
Klasycyzm przejawił się zwłaszcza w architekturze, dla której szukano inspiracji w słynnych budowlach starożytnych (m.in. Panteon w Rzymie, świątynie w Tivoli, Paestum i na Sycylii, rzymskie łuki triumfalne) i renesansowych (Villa Rotonda - Palladia); występowały często centralne plany budowli, głównie oparte na kole i kwadracie; stosowano powszechnie klasyczne porządki arch. I detale, portyki kolumnowe i trójkątne frontony. Powstały i rozwinęły się nowe typy budowli; szkoły, teatry, kamienice wielkomiejskie, domy handlowe i bankowe; w urbanistyce projektowano zespoły arch. O wielkich placach i szerokich arteriach. Ogólnie w architekturze klasycyzmu zaznaczyła się ewolucja form od lekkich, eleganckich i dekoracyjnych we wczesnej fazie, do surowych, monumentalnych i reprezentacyjnych w późniejszym etapie. Do głównych przedstawicieli należeli: we Francji J.A. Gabriel (Petit Trianon w Wersalu, pałace na Place de la Concorde w Paryżu), C.N. Ledoux (rogatki paryskie, prekursorskie plany miasta idealnego), J.G. Soufflot (Panteon w Paryżu), J.F. Chalgrin (Łuk Triumfalny na Place de I'Etoile w Paryżu), C.Percier i P.F. Fontaine (główni twórcy empire'u - m.in. dekoracje wnętrz pałaców cesarskich); w Anglii - bracia J. I R. Adam (liczne rezydencje miejskie i wiejskie m.in. Osterley House k. Londynu, J. Soane (Bank of England), R. Smirke (British Museum); w Niemczech- F. Gilly, C.G. Langhans (Brama Brandeburska), K.F.Schinkel (Nowy Odwach i Stare Muzeum w Berlinie), L. Von Klenze (Gliptoteka w Monachium); we Włoszech - G. Piermarini (La Scala w Mediolanie); w Rosji - W. Bażenow, M. Kazakow (Gmach Senatu na Kremlu), G. Quarenghi (Instytut Smolny w Leningradzie), A. Zacharow (Admiralicja w Leningradzie), K.Rossi (urbanistyka).
W rzeźbie klasycystycznej szukano harmonijnych proporcji, ideału piękna i doskonałości na wzór rzeźb starożytnych i niejednokrotnie powtarzano kompozycje antyczne (np. posąg Marka Aureliusza jako pierwowzór pomników konnych); dążono do wirtuozerii techn., chętnie stosowano marmur, także stiuk (głównie w rzeźbie dekoracyjnej). Dominowała rzeźba figuralna o tematyce mitologicznej i alegorycznej, rozwinął się portret, także rzeźba arch. (tympanony, fryzy) i sepulkralna (nagrobki, często o skomplikowanych układach alegoryczno-symbolicznych). Do najwybitniejszych rzeźbiarzy należeli włoch A. Canova („Paulina Borghese jako Wenus”' „Henryk Lubomirski jako Amor”) oraz twórca kierunku silnie antykizującego - Duńczyk B. Thorvaldsen, osiadły w Rzymie, autor warszawskich pomników ks. Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika. We Francji wyróżnił się J.A. Houdon, w Niemczech - G. Schadow i Ch. Rauch; w Anglii - J. Flaxman (także rysownik i projektant wzorów ceramiki. Malarstwo wyraziło się głównie w tematyce historycznej (zwłaszcza z dziejów starożytnych), mitycznych, alegor. (pojęcia państwa, narodu, wolności) i portrecie, pojawiła się także tematyka współczesna związana z rozwijającym się mecenatem mieszczańskim. Charakterystycznym rysem dla malarstwa klasycyzmu jest wydźwięk moralizatorsko - dydaktyczny związany zarówno z ideologią oświecenia, jak i wydarzeniami historycznymi (m.in. Wielka Rewolucja Francuska). Obok sztalugowego występowało także malarstwo dekoracyjne związane z wystrojem bogato zdobionych wnętrz pałacowych, najczęściej stosowano motywy groteski i arabeski; rozwinęło się także malarstwo miniaturowe (głównie portrety). Malarze klasycyzmu dążyli przede wszystkim do racjonalnej, przejrzystej kompozycji i doskonałości rysunku, i zgodnie z założeniami estetycznymi kierunku podporządkowali formie kolor. Doniosłe znaczenie miała twórczość wybitnego malarza francuskiego J.L.Davida („ Przysiega Horacjuszy”, „Śmierć Marata”); przywódcą klasyków aż do poł. XIX w. był J.D. Ingres, aczkolwiek w jego malarstwie pojawiały się też cechy właściwe dla romantyzmu. We Francji działali także J.B. Greuze, E. Vigee-Lebrun, F. Gerard, A. Gros, J.B. Isabey; w Szwajcarii - A. Kauffman; w Niemczech - A. R. Mengs; w Anglii - rozwój malarstwa portretowego i krajobrazowego - J.Reynolds, T. Gainsborough, G. Rommey; w Rosji - D. Lewicki i O. Kiprienski.
W okresie klasycyzmu zaznaczył się także intensywny rozwój wszystkich dziedzin rzemiosła artystycznego związanych z wyposażeniem wnętrz; meblarstwa (w Anglii T. Sheraton, G. Hepplewhite; we Francji - A.D. Roentgen, G. Jacob, F.H. Jacob-Desmalter; w Polsce meble kolbuszowskie), ceramiki ( w Anglii - manufaktura J. Wedgwooda, we Francji - servres, w Austrii- Wiedeń, w Niemczech - Berlin, w Polsce - Belweder w Warszawie, Korzec< Baranówka), tkactwa artystycznego (we Francji słynne tkaniny obiciowe z Lyonu; w Polsce.
W Polsce sztukę wczesnego klasycyzmu nazywamy stylem Stanisława Augusta, od imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wielkiego mecenasa sztuki tego okresu. Znakomite przykłady jego mecenatu to Łazienki i Zamek Królewski w Warszawie. Głownymi architektami w jego czasach byli Dominik Merlini i Jan Chrystian Kamsetzer i E. Schroeger (fasada kościoła Karmelitów w Warszawie), Szymon B. Zug (kościół ewangelicki Warszawie, 1777). Architekci dojrzałego klasycyzmu byli: Jakub Kubicki (Belweder), Piotr Aigner (kościół św. Aleksandra w Warszawie, świątynia Sybilli w Puławach, wzorowana na świątyni Sybilli w Tivoli), Antonio Corazzi (teatr Wielki, Pałac Staszica w Warszawie), Stanisław Zawadzki (Lubostroń). W dziedzinie malarstwa najważniejszymi twórcami byli artyści nadworni Stanisława Augusta - zwłaszcza kierownik malarnii na Zamku, autor dekoracji malarskich do Zamku i Łazienek, portretów królewskich i obrazów historycznych - M. Bacciarelli; J.B. Plersch (malowidła dekoracyjne na Zamku i w Łazienkach), B.Belotto, zw. Canaletto (liczne weduty warszawskie), portreciści G.B. Lampi i J. Grassi; Jan Piotr Norblin (plafon „Jutrzenka” w Arkadii, rysunki i grafiki o tematyce współczesnej), F. Smuglewicz (głównie obrazy historyczne, mityczne i biblijne), A. Orłowski (tematyka historyczna i batalistyczna), rysownicy i graficy Zygmunt Vogel i M. Płoński; główny klasycysta warszawski - Antoni Brodowski (portrety, tematy historyczne i mityczne), A. Kokular, A. Blank, F. Lampi, Wincenty Kasprzycki (weduty). ). W dziedzinie rzeźby, podobnie jak w przypadku malarstwa, do końca XVIII wieku dominowali głównie cudzoziemcy, w XIX wieku ich miejsce zajmowali stopniowo artyści domorości. Wybitni rzeźbiarze tej epoki to: A Le Bran (autor rzeźb dla Zamku Królewskiego i Łazienek), G. Monaldi, T. Righi, P. Maliński (fryz na teatrze wielkim w Warszawie), L. Kauffmann, Konstanty Hegel i Jakub Tatarkiewicz.
Godny odnotowania jest fakt, że Brodowski, Tatarkiewicz, Hegel i Maliński byli profesorami, albo uczniami Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego założonego w 1816 roku, pierwszej warszwskiej szkoły artystycznej. Dla tego Wydziału uczelni zakupiono od spadkobierców króla Stanisława Augusta przeszło 500 odlewów najsłynniejszych rzeźb antycznych, oraz około 70 tys. Rycin i rysunków najlepszych szkół europejskich. Działalność Uniwersytetu w tym zakresie reprezentują obrazy i rzeźby przechowywane obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie („Gniew Saula na Dawida”, „Edyp i Antygona” Brodowskiego, „Edypi Antygona Kokulara etc.) Pierwsza na ziemiach Polski publiczna wystawa artystyczna odbyła się na kampusie UW w 1819 roku, kolejne otwierano co dwa lata. Jedną z nich, z 1828 roku, uwiecznił na swoim płótnie wspomniany już Wincenty Kasprzycki. Obraz przechowywany w Muzeum Narodowym jest zbiorowym portretem malarzy i prezentacją wystawionych wówczas płócien. Do dziś zachowały się też obrazy i rysunki ukazujące pracownię artystyczną Uniwersytetu. Twórczość wspomnianych artystów i ich uczniów była fundamentem sztuki narodowej. Ich działalność odmieniła też oblicze Warszawy. Szczególne zasługi na tym polu mają Jakub Tatarkiewicz i Konstanty Hegel, twórca słynnego pomnika Syrenki ustawionego obecnie po środku Rynku Starego Miasta.
Uzupełnienie: Rola Rzymu w sztuce XVIII wieku
W 2 połowie XVII wieku Rzym utracił swój prymat w sztuce. W XVIII wieku, ze względu na wielką ilość monumentów antycznych stał się po raz kolejny jednym z centrów twórczości, ale przede wszystkim celem grand tour - podróży/piegrzymek do źródeł inspiracji na poły sentymentalnej i naukowej. W twórczości malarskiej szczególne znaczenie odgrywają Sebastiano Conca (freski w S. Cecilia), Marco Benefial (mistrz Bacciarellego) i Pompeo Battoni, którzy skłaniają się ku klasycyzmowi. W tym czasie tworzą w Rzymie również dwaj przybysze z pn Italii Giovani Battista Piranesi i Gianpaolo Panini, których sztychy i obrazy ukażą, jak nikt dotąd urodę R i jego monumentów. Piranesi jest też autorem słynnego kościoła na Awentynie S. Maria del Priorato. Innym kościołem z epoki neoklasycyzmu w R jest S. Pantaleo. Do dobrej znajomości antycznych monumentów R przyczynił się również Antonio Chichi, twórca modeli z korka, które trafiały także do Polski. Na początku drugiej połowy wieku działa w R niemiecki historyk sztuki starożytnej, konserwator starożytności rzymskich i bibliotekarz Watykanu - J.J. Wincklemann, główny teoretyk klasycyzmu, twórca definicji najistotniejszych cech tej sztuki w terminach „szlachetnej prostoty i spokojnej wielkości”. Jest tu również obecny niemiecki malarz i teoretyk sztuki A.R.Mengs, autor Parnasu w Villa Albani (1861) i słynnego fałszerstwa Zeus i Ganimedes. Na przełomie XVIII i XIX wieku w Rzymie ulokowali swoje pracownie Canova i Thorvaldsem; szczególnie pierwszy z nich zasłynie w Rzymie jako twórca pięknych nagrobków w S. Pietro in Vaticano i w S. Apostoli. Jednym z ważniejszych osiągnieć na polu urbanistyki w tym czasie jest uporządkowanie Piazza del Popolo przez G. Valadiera.
Wybrana literatura:
J. Białostocki `Rokoko': ornament, styl i postawa, w: tegoż, Refleksje i syntezy ze świata sztuki, Warszawa 1978, s. 158-177
W. Tomkiewicz, Rokoko, Warszawa 1988 i nowe wydanie Arkad.
Max von Boehn, Rokoko. Francja w XVIII-tym stuleciu, Warszawa b.r. (1920?)
H. Honour,: Neoklasycyzm, przeł. Wiesław Juszczak, Warszawa 1972
S. Lorentz, A. Rottermund, Neoklasycyzm w Polsce, Warszawa 1984
H. Peyre, Co to jest klasycyzm, przeł. M. Żurowski, Warszawa 1985
Romantyzm był dominującym prądem w sztuce europejskiej w okresie 1820-60. Jego początki sięgają co najmniej poł. XVIII w.: prąd ten najpełniej przejawił się w malarstwie oraz w grafice, głównie ilustracyjnej; przesłanki rozwojowe romantyzmu były niezwykle złożone i różnorodne, a najważniejszą z nich była Wielka Rewolucja Francuska niosąca za sobą ideały wolnościowe i demokratyczne. Romantyzm w sztukach plastycznych nie wykształcił jedności stylowej w znaczeniu formy, odznaczając się wielością nurtów, a jedynie wspólnotę podstawy ideowej. Sztukę romantyzmu cechował indywidualizm, dążenie do wyrażenia własnej osobowości, swoboda formalna i bogactwo wątków tematycznych. Romantycy byli propagatorami historycyzmu (głównie średniowiecza), a równocześnie dążyli do nowoczesności i świadomie nawiązywali do współczesnych wydarzeń; charakteryzował ich kontemplatywny stosunek do natury, nastrojowość i religijny mistycyzm; dzieła romantyczne odznaczały się swobodnym dynamizmem układów kompozycyjnych, bogactwem kolorytu i efektów świetlnych oraz silną ekspresją; ważnym elementem postawy romantyzmu był zwrot do natury, której piękno obserwowane było w grozie żywiołów i tajemniczości. Generalizując można powiedzieć, że w stosunku do klasycyzmu w romantyźmie nastąpiło przesunięcie głównego akcentu z heroizmu na cierpienie, a zwycięzców zastąpiono pokonanymi.
Już u schyłku XVIII w. G. Piranesi w fantastycznych wizjach architektury, a C.J. Vernet i Hubert Robert w widokach ruin na tle pejzażu oraz P.P. Prud'hon i A.L.Girodet w lirycznych kompozycjach figuralnych otwierali drogę romantycznej uczuciowości. Nie miałe znaczenie miały też „Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika” W. H. Wackenrodera (1798), który tak m.in. pisał o sztuce: „Dla mnie rozkoszowanie się szlachetnymi dziełami sztuki podobne jest do modlitwy. Nie jest miły Niebu ten, kto zwraca się ku niemu tylko dla uwolnienia się od codziennego obowiązku, powtarzając słowa bez myśli i chełpliwie odmierzając swą pobożność paciorkami różańca. Ten jest ulubieńcem Niebios, kto z pokorną tęsknotą oczekuje wybranej godziny, w której zstąpi nań promień niebiańskiej łaski i rozdarłszy otoczkę ziemskich błahostek, co obleka zwykle ducha śmiertelników, wyzwoli szlachetniejszą cząstkę jego istoty. Klęka wtedy i z odsłoniętą piersią, zwróconą ku niebiańskiemu blaskowi, syci się eterycznym światłem. Powstaje potem radośniejszy i rzewniejszy, z sercem pełniejszym i lżejszym, i przystępuje do wielkiego i dobrego dzieła. Oto mój prawdziwy sąd o modlitwie”.
W Anglii elementy mistycyzmu, wizjonerstwa i fantastyki znalazły odzwierciedlenia w twórczości J.H. Fussliego i W. Blake'a; zwrot ku naturze przejawił się w rozwoju tematyki pejzażowej ( Th. Gainsborough, J. Crome ); romantyczną wizję natury w pejzażu ang. Przyniosła twórczośc J. Constable'a ( „Zatoka w Weymouth” 1816 ) i R.P. Boningtona oraz W. Turnera ( „Deszcz, para i szybkość” 1844 ), niosąca już zapowiedź impresjonalizmu. Pierwiastki dramatyczne doby rewolucyjnej doszły do głosu w Hiszpanii w twórczości F. Goyi; w obrazach ( `Rozstrzelanie powstańców madryckich” ok. 1814 ) i cyklach graficznych ( „Kaprysy” 1796-98, :Okrucieństwa wojny” 1810-15 ) stworzył on w pełni romantyczną problematykę tak co do treści, jak formy o wielkim ładunku ekspresji i dramatyzmu. Problematykę współczesną podjął również we Francji, w obrazie „Śmierć Marata” (1793) surowy klasycysta - J.L. David; rodzajem manifestu stał się obraz T. Gericaulta - „Tratwa Meduzy” (1819); twórczość Gericaulta oddziałała na sztukę największego z romantyków - E. Delacroix („Masakra na Chios” 1824, „ Wolność wiodąca lud na barykady” 1820, „Grecja ginąca na ruinach Missolungi” 1827); cechy jego dzieł: patos, dynamika, ekspresja kolorystyczna, aktualizacja, zainteresowanie dla egzotyki, zwłaszcza zaś zaangażowanie w ideały narodowościowych walk o wolność - wyznaczały linię rozwojową romantyzmu ideowego. Grafika doby romantyzmu podejmowała aktualne sprawy polityczne, społeczne i obyczajowe; jej najwybitniejszym reprezentantem był w l. 70-tych H. Daumier. Obok niego działali; A. Decamps, P. Gavarni i G. Dore. Wczesne zainteresowania pejzażem podjęli i pogłebili malarze z tzw. szkoły barbizońskiej (T. Rousseau, Ch. F. Daubigny, N. Disz de la Pena. J. Dupre, P. Huet, C. Troyon), których intymne współżycie z przyrodą przygotowało drogę impresjonizmowi. Osobną pozycję w pejzażowym malarstwie francuskim między romantyzmem a impresjonizmem zajmował J. B. Corot.
Pionierami romantyzmu w Niemczech byli nazareńczycy, próbujący wskrzeszać tradycje dawnych warsztatów cechowych, realizujących program odnowy sztuki religijnej i narodowościowej, łączący w swej twórczości romantycznej sentymentalizm z klasycystyczną formą. Do nazareńczyków należeli m. in. J. F. Overbeck, F. Pforr (autor m.in słynnej kompozycji „Rafael i Dürer przed tronem Sztuki” (będący niejako wizualizacją jednego z passusów dzieła Wackenrodera), Wilhelm von Schadow („Salome z głową Sw. Jana Chrzciciela” {MN w Poznaniu}, „Portret braci Potockich” {MN w Warszawie} - wzorowany na słynnych aniołkach przedstawionych w „Madonnie Sykstyńskiej Rafaela), bracia Franz i Johannes Riepenhausenowie („Sen Rafaela”, 1821, MN, Poznań, eksponowany w Rogalinie), P. von Cornelius i J. Schnorr („ Portret rodziców” 1806), który tworzył też nastrojowe kompozycje figuralne, często związane z pejzażem, o elementach mistycznych i symbolicznych; oryginalną i sugestywną wizję romantycznego pejzażu zawarł w swych płótnach najwybitniejszy z romantyków niemieckich C. D. Friedrich ( „Krzyż w górach” ); K. Blechen kierował swój wzrok na to, co nowe w krajobrazie i w życiu współczesnym. W malarstwie rodzajowym zaznaczyli się: M. Von Schwind i K. Spitzweg. Jako grafik znaczną rolę odegrał A. Rethel. Z romantyzmu wywodzą się również malarze, którzy wywarli poważny wpływ na sztukę niemiecką w 2 poł. XIX w.; a. Boecklin, A. Feuerbach, H. Von Marees i H. Thoma.
W rozwoju romantyzmu znaczną rolę odegrały kraje słowiańskie. W tym czasie rozwinęła się samodzielna szkoła malarstwa rosyjskiego, której drogę utorowali m.in. K.P. Briułłow, A.I. Iwanow i A.G. Wenecjanow. Z romantyzmu zaczerpnęli inspirację także założyciele narodowej szkoły malarstwa czeskiego - J. Manes i M. Ales. Szczególne znaczenie miał romantyzm dla sztuki polskiej, która zawdzięczała swą siłę i bogactwo związaniu z ideologią walki narodowo-wyzwoleńczej; kierunek romantyczny reprezentowali uczniowie Norblina, A. Orłowski i M. Płoński. W 2 ćw. XIX w. wielka popularność uzyskało malarstwo polskich „nazareńczyków”, którzy zgodnie z założeniami swych niemieckich kolegów nawiązywali do sztuki włoskiej XV w.; głównym reprezentantem tego kierunku był W.K. Stattler, ze swym programowym obrazem „Machabeusze”(1830-42). Najwybitniejszym malarzem polskiego romantyzmu był P. Michałowski, którego twórczość stanowi jedno ze szczytowych osiągnięć w skali europejskiej; był piewcą epoki napoleońskiej („Samosierra” ok. 1837), batalistą i portrecistą („Dzieci artysty na kucu i ośle” 1843) o niezwykłej indywidualności; obrazy jego cechuje swoboda w sposobie ujęcia kompozycji, szkicowa faktura, syntetyczna, lecz zarazem ekspresyjna dzięki barwie, forma. U szeregu malarzy działających ok. poł. XIX w. przejawił się historyzm, którego przedstawicielem był m.in. J.Simmler („Śmierć Barbary Radziwiłłówny”); zjawiskiem równoległym był rozwój sztuki portretowej, której najwybitniejszym reprezentantem był H. Rodakowski („Portret generała Dembińskiego” 1852, „Portret matki” 1853); romantyzm wchodzący coraz częściej w powiązanie z tendencjami realistycznymi, w obliczu klęski powstania styczniowego, wyraził się w twórczości malarskiej i graficznej A. Grottgera (cykl grafik, np. „Wojna” 1866-67).
Rzeźba w okresie romantyzmu odznaczała się aktualizacją tematyki i dynamiką form; najwybitniejszymi jej przedstawicielami we Francji byli: F. Rude (relief „ Marsylianka” na łuku triumfalnym na Place de L'Etoile (Gwiazdy) w Paryżu 1833-36 i pomnik „Napoleon Bonaparte budzący się do sławy”), P.J. David d'Angers, A.L. Barye, A.A. Preault. Tym, który spełnił do końca romantyczny ideał rzeźby, stał się dopiero A. Rodin. Obecność pierwiastków romantycznych w rzeźbie akcentuje się również w twórczości A. Canovy i B. Thorvaldsena. Romantyzm w rzeźbie polskiej przejawił się w późnych dziełach J. Tatarkiewicza oraz w twórczości T.O. Sosnowskiego i W. Oleszyńskiego.
Architekturę doby romantyzmu cechował eklektyczny nawrót do form klasycznych starożytnej Grecji i Rzymu, włoskiego renesansu, ale przede wszystkim do form średniowiecznej (głównie neogotyk ) oraz do architektury egzotycznej; zainteresowanie wzbudzały formy budownictwa lokalnego (wiejska chata), malowniczość wiejskiej willi włoskiej. Kolebką romantyzmu w architekturze była Anglia, gdzie już w 1 poł. XVIII w. Zakładano krajobrazowe parki z historyczną i egzotyczną architekturą. Głównymi propagatorami nowego stylu opartego na motywach krajobrazowych byli W. Kent i L. Brown. Silny wpływ wywarła działalność W. Chambersa. W 1751 H. Walpole zbudował w Strawberry Hill pierwszą neogotycką rezydencję; w tym samym stylu wniesiono gmach Parlamentu w Londynie (A. Pugon). W latach 30-tych pojawiły się formy neorenesansowe oraz architektura typu nieregularnego (J. Nostia). W Niemczech najwybitniejszym przedstawicielem architektury romantycznej był K.F. Schinkel, działający również na obszarze Polski; obok niego tworzyli m.in.: F. Weinbrener i L. Persius. We Francji idee romantyzmu pojawiają się w niektórych utopijnych projektach C.N. Ledoux i E.L. Boulle'a; ok. poł. XIX w. działał E. Viollet-le-Duc, entuzjasta gotyku, który przeprowadził konserwację m.in. katedry Notre-Dame w Paryzu.
W Polsce pierwszymi przejawami romantyzmu w architekturze były parki krajobrazowe zakładane począwszy od 70-tych l. XVIII w. (np. Powązki - S.B. Zug); podobnie jak w innych krajach dominującym stylem był neogotyk (rzadziej neorenesans) oraz architektura malownicza typu nieregularnego, polegająca na komponowaniu odmiennych struktur w ramach jednej budowli. Najsłynniejszym i najlepiej zachowanym parkiem typu angielskiego w Posce jest Arkadia pod Łowiczem założona w 1778 roku. W tych neo- stylach projektowali m.in. H. Marconi, F.M.Lanci, S.B. Zug, oraz J.Ch. Kmsetzer, Ch.P. Aigner i A. Idzikowski.
Symbolizm
Rozumienie świata w symbolach jest warunkiem wielkiej sztuki.
F. Nietsche, „Niewinności powstawania”
Tylko niektórzy badacze zgadzają się z opinią, że Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika Wilhelma H. Wackenroder z 1798 r. można uznać za rodzaj manifestu romantyzmu, de facto na przełomie XVIII i XIX wieku powstało kilka innych tekstów, które pretendują do tego miana (zob. „Manifesty romantyzmu”, 1975). Symbolizm, owoc romantyzmu, lub według niektórych badaczy jego późno-dziewiętnastowieczna faza, może się pochwalić manifestem niemal par excellence. Ukazał się w „Le Figaro” 18 września 1886 i jest dziełem Jean'a Moreas (1856-1910), który był Grekiem piszącym po francusku - naprawdę nazywał się Joanis Papandiamandopoulos (zob. Encyklopedia symbolizmu, 1997, s. 242-3). W jednej ze swoich stanc z około 1900 J.M = J.P. tak pisze:
„A dziś obłęd ponury życie me oplata:
Oto struny twe, drgając, krwawią palce moje”.
Inaczej niż impresjonizm, który był przede wszystkim nurtem malarskim, symbolizm w sztukach wizualnych jest wyrazem prądu literackiego i intelektualnego. Jego estetyka porusza się w sferach rzadko dotąd eksplorowanych a więc w tym co fantastyczne, irrealne, ezoteryczne, dotyka obszarów marzenia i imaginacji oraz tajemnic snu i śmierci. Arnold Böcklin (1827-1901), wieki szwajcarski malarz wypowiedział takie słowa: „Obraz powinien o czymś opowiadać, i pozostawić mu wrażenie, jak utwór muzyczny”. Zaś Odilon Redon (1840-1916) zapytywał: „Czy sztuka nie czerpie swoich sił z wymowy, blasku i wielkich rzeczy, wyobraźni pozostawiając troskę o ich określenie”. Z kolei Nietsche w „Narodzinach tragedii” mówiąc o antyku apollińskim i dionizyjskim pisał” „To dionizyjskie tętno, które potęgując się sprawia, że subiektywność ginie w całkowitym zapomnieniu własnej istoty czy to pod działaniem narkotycznego napoju........czy przy potężnym zbliżaniu się wiosny. Objawi się niedoznawane .... nastąpi utożsamienie z geniuszem gatunku, a nawet natury. Odtąd dla jej esencji trzeba będzie wyrazu symbolicznego: nowy świat symboli jest zatem konieczny [...] Na krótką chwilę dzieła sztuki pragną oderwać chorych i śmiertelnych nieszczęśników od długiej, żałobnej drogi, ofiarowując im odrobinę upojenia i szaleństwa ”. I oto ........pociąg do tajemnicy, pomieszanie elementu erotycznego i mistycznego: sztuka Alfonsa M. Muchy, Gustava Klimta, Edvarda Muncha, Jamesa Ensora, Redona i Gustave Moreau (1826-1898) - ucznia Delacroix'a oraz kilku Anglików, którzy nazwali się prerafaelitami: Dante Gabriel Rossetti'ego, Williama H. Hunt'a (1827-1910), Johna E. Millais'a i kontynuatora ich sztuki: Edwarda Burne-Jones'a (1833-1898). Prekursorzy: Goya, Blake (1757-1827), Füssli (1741-1825), ale też Chasseriau (1819-1856), którego uczniem był Puvis de Chavannes ..... Bez sztuki symbolistów - artystów obrazujących świat marzeń i sny - narodziny surrealizmu miałyby miejsce w wiele lat później.
A w Polsce: Xawery Dunikowski, Józef Mehffer, Jacek Malczewski ...........
Obrazowanie muzyki i Lucien Levy-Dhurmer (1865-1953): Beethoven, Appasionata, Hymn do radości zob. „Encyklopedia symbolizmu”, s. 109-110.
Bibliografia:
-Hugh Honour, Neoklasycyzm, przeł. W. Juszczak, Warszawa 1972.
-Arnold Hauser, Społeczna historia sztuki, przeł. J. Ruszczycówna, t. 2, Warszawa 1974.
Władysław Tomkiewicz, Rokoko, Warszawa 1988.
Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978 i nowe wyd. 2002
-Romantyzm. Malarstwo w czasach Fryderyka Chopina, katalog wystawy w Zamku Królewskim w Warszawie, red. A. Morawińska, Warszawa 1999
-Wilhelm H. Wackenroder, Serdeczne wyznania miłującego sztukę zakonnika, w: Teoretycy, artyści i krytycy o sztuce 1700-1870, Warszawa 1974, 231-247
--Edouard Schure', Wielcy wtajemniczeni, przeł. R. Cetnerszwerowa, Warszawa 1923
- Mario Praz, Zmysły, śmierć i diabeł w literaturze romantycznej, przeł. K. Żaboklicki, Warszawa 1974
- Manifesty romantyzmu 1790-1830. Anglia, Niemcy, Francja, oprac. A. Kowalczykowa, Warszawa 1975
- Tematy, tradycje i teorie w sztuce doby romantyzmu, seria Idee i sztuka pod red. J. Białostockiego, Warszawa 1981
Adam Konopacki, Prerafaelici, Warszawa 1989
Juliusz Starzyński, O romantycznej syntezie sztuk: Delacroix, Chopin, Baudelaire, Warszawa 1965
Juliusz Starzyński, Romantyzm i narodziny nowoczesności: Stendal, Delacroix, Baudelaire, Warszawa 1972
Ikonografia romantyczna. Materiały z sympozjum, pod red. M. Poprzęckiej, Warszawa 1977.
Wiesław Juszczak, Fakty i wyobraźnia, Warszawa 1979, tu m.in. w rozdz. „Oświecenie romantyczne”, „Laokkon Blake'a”.
Hans H. Hofstätter, Symbolizm, Warszawa 1987 i wcześniejsze wyd.
Francis Claudion, Encyklopedia Romantyzmu: malarstwo, rzeźba, literatura, muzyka, przeł. H. Kęszycka, Warszawa 1997
- Jean Cassou, Encyklopedia symbolizmu, przeł. J. Guze, Warszawa 1997
Secesja (od łac. secessio - wycofanie się, odstąpienie) to styl w sztuce modernistycznej i kulturze powstały w Wiedniu, panujący od około 1890 do około 1910 roku. We Francji nazywany Art nouveau, w Anglii Modern Style, w Niemczech Jugendstil lub Sezessionsstil, we Włoszech Stile floreale lub Stile liberty. W Polsce określany jako secesja, Młoda Polska lub Styl 1900.
Istotą secesji było dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki łączeniu działań w różnych jej dziedzinach, a w szczególności rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki. Charakterystycznymi cechami stylu secesyjnego są: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, która inspirowana była często wpływami sztuki japońskiej, swobodne układy kompozycyjne, asymetria, płaszczyznowość i linearyzm oraz subtelna pastelowa kolorystyka.Architektura secesyjna, była odejściem od XIX-wiecznego historyzmu. Zaczęto projektować indywidualnie i funkcjonalnie domy.
Secesja wyrosła na gruncie rozważań teoretycznych, zaczerpniętych głównie z pism angielskiego teoretyka sztuki Johna Ruskina i z ruchu protestu artystów w stosunku do sztuki akademickiej XIX wieku. Podstawowe cechy sztuki secesyjnej to: dekoracyjność, stylizacja, asymetria, płynne, faliste linie, swobodne układy kompozycyjne, abstrakcyjna i roślinna ornamentyka (zobacz: akant), płaszczyznowość i linearyzm, subtelna pastelowa kolorystyka. Inspiracje czerpano najczęściej z motywów kwiatowych (pąk symbolizował coś jeszcze nienarodzonego, coś oczekiwanego), także motywów ozdobnego ptactwa (pawie), słonecznika (światło, słońce). Istotę
Był to styl krótkotrwały, podobnie jak te, które go poprzedziły i te które po nim nadeszły, ale wniósł on istotny wkład w rozwój sztuki nowoczesnej, ponieważ jako pierwszy wprowadził projektowanie przedmiotów użytkowych w krąg zainteresowania artystów, a nie rzemieślników. Tworzenie pięknych przedmiotów dla odbiorców spoza kręgu elity stało się ważnym zadaniem artysty. Mecenasem sztuki miał zostać zwykły obywatel - zadanie do jakiego nie udało się przybliżyć w tamtym okresie Sztuka była wciąż zjawiskiem elitarnym, także dlatego, że kapryśne, indywidualne formy tworzono nie ze względu na funkcjonalność , lecz z przyczyn subiektywnych i czysto estetycznych. Artyści w okresie secesji kontynuowali rozpoczętą w XIX wieku walkę o własną wolność twórczą, nie mieli ambicji przebudowania otoczenia zwykłego człowieka, tak jak to zaczęło się dziać w najbliższej przyszłości, w czasach art déco.
Bibliografia: Zob. m.in. M. Wallis, Secesja,
S. Tschudi Madsen, Art Nouveau,
KIERUNKI I TENDENCJE ARTYSTYCZNE W SZTUCE NOWOCZESNEJ
Impresjonizm: nazwa pochodzi od obrazu Claude Moneta (1840-1926)
Pt. „Impresja, wschód słońca” (1872). Można go uznać za najwcześniejszy obraz tego kierunku. Pierwsza wystawa tego kierunku miała miejsce w 1874 roku, w sumie do 1888 roku było ich osiem. Sztuka impresjonistów odrzucała tradycyjną sztukę akademizmu tworzoną w pracowniach artystycznych i podejmującą tzw. wzniosłe tematy w tym sceny z antyku i tematy historyczne. Impresjonisci malują w plenerze - na przedmieściach Paryża, na wsi nad morzem. Oczarowani są ruchem, naturą, refleksami światła. Wykluczyli ze swej palety ciemne kolory - czernie i brązy, aby wyrazić naturalne wrażenie pleneru, używają kolorów słonecznego widma: niebieskiego, żółtego, czerwonego. Poza Monetem głównymi przedstawicielami impresjonizmu są: Camille Pissarro (1830-1903), Alfred Sisley (1839-1899),Auguste Renoir(1841-1919)- m.in. płótno pt. „Bal w Moulin de la Galette” (1876), Berthe Morisot (1841-1895), Mary Cassat (1844-1926). Wg. Picassa „Impresjoniści malowali pogodę”.
Neoimpresjonizm: określenie zostało użyte po raz pierwszy w 1886 roku na oznaczenie stylu wywodzącego się od impresjonizmu. Chodzi o sposób malowania zwany dywizjonizmem lub pointylizmem, który próbuje obiektywizować ulotne i subiektywne doświadczenia impresjonistów. Do tematów podejmowanych przez impresjonistów (życie miasta, krajobrazy, sceny rozrywkowe) Seurat i jego naśladowcy wnieśli nastrój tajemniczości, monumentalizm i niekiedy nawet strukturę geometryczną.Przedstawiciele tego stylu studiowali dzieła naukowe rozważające problematykę percepcji kolorów. Główni przedstawiciele: Georges-Pierre Seurat (1859-1891), Paul Signac (1863-1935).
Postimpresjonizm : główni przedstawiciele: Gauguin, Van Gogh, Cezanne, Seurat.
-Paul Gauguin (1848-1903); jego twórczość bywa określana jako syntetyczny symbolizm. Artysta wzorując się na średniowiecznych witrażach i sztuce ludowej upraszczał formy, otaczając je czarnym konturem. Swe obrazy malował w mocnych, obdarzonych symbolicznym znaczeniem barwach. W 1888 maluje „Wizję po kazaniu”, a rok później „Żółtego Chrystusa” stosując stylizowane płaskie formy; w 1891 wyjechał na Thaiti poszukując tam egzotyki, prymitywizmu i prostoty. Malowane tam płótna są nierealne i magiczne; najsłynniejsze z nich to: „Marzenie”, „Skąd przychodzimy? czym jesteśmy? Dokąd idziemy?”1897, „Egzotyczna legenda”, 1902.
-Vincent van Gogh (1853-1890), czyli symbolista ekspresyjny. Wszystkie obrazy ( w tym „Para starych butów”), które uczyniły go jednym z najsłynniejszych artystów wszystkich czasów powstały w latach 1885-1890.
-Paul Cezanne (1839-1906), czyli malarz, który zrekonstruował świat i otworzył drogę do Kubizmu.
Fowizm: wykształcił się około 1905 roku, a jego nazwa pochodzi od słowa fauves=dzikie zwierzęta: jego twórcy zapragneli oddzielić kolor od związku z przedmiotem oraz uwolnić jego siłę ekspresji. Estetyka fowizmu czerpie ze sztuki późnoantycznej (koptyjskiej), bizantyńskiej oraz sztuki Afryki i Oceanii. Obrazy Fowistów są płaskie, a przedstawiane formy, tak przedmioty jak i ludzie są obwiedzione konturem. Główni przedstawiciele: Henri Matisse (1869-1954), który wraz z Picassem należy do najwybitniejszych twórców XX wieku, Georges Rouault (1871-1958), Raoul Dufy (1877-1953), Kees van Dongen (1877-1968), Andre Derain (1880-1954). W jednym ze swoich obrazów „Rozmowa” Matisse, który uchodzi za twórcę Fowizmu, nawiązał do kompozycji na pewnej stelli babilońskiej przechowywanej w Luwrze.
RZEźBA XIX i XX wieku:
-Auguste Rodin (1840-1917), na którego wielki wpływ wywrze późna twórczość Michała Anioła, a zwłaszcza jego nieukończone dzieła o chropowatej fakturze; pobyt w Italii w latach 1875/6)
-Aristide Maillol (1861-1944) czyli powrót do klasycyzmu
-Emile-Antoine Bourdelle (1861-1929), twórca pomnika Mickiewicza w Paryżu, artysta który wzorował się na sztuce (rzeźbie) greckiej okresu archaicznego;-Umbero Boccioni 1882-1916-futurysta,”Unikatowa forma w ruchu”; Constantin Brancusi 1876-1957 -abstracja organiczna, Alexander Calder 1898-1976- sztuka kinetyczna; Barbara Hepworth +1975; Henry Moore +1986.
Ekspresjonizm: uformował się około 1905 i trwał co najmniej 20 lat. Jego przedstawiciele odchodzą od zainteresowań czysto plastycznych i odrzucają, podobnie jak Fowiści, beztroskie odtwarzanie rzeczywistości Impresjonistów. Ich dzieła malowane barwami przejaskrawionymi, o symbolicznym znaczeniu są napastliwe i szokujące, często przedstawiają człowieka w żałosnym położeniu, ukazują fizyczną i moralną brzydotę, sięgają po deformację i powiększenie pewnych części ciała. Próbowano oddawać mroczne i ponure zakamarki ludzkiej duszy. Główni przedstawiciele: Ernst L. Kirchner (1880-1930), Karl Schmidt-Rottluff (1844-1976), Oskar Kokoschka (1886-1980), Emil Nolde (1867-1956), Max Beckmann (1884-1950), Georges Rouault (1871-1958), który bywa też zaliczany także do Fowistów, z którymi wystawiał. Eksperymenty z kolorem łączyły poszukiwania obydwu grup artystycznych. Kirchner i Schmidt-Rottluff, podobnie jak Renoir, Gauguin i Matisse byli też rzeźbiarzami.
Kubizm: twórcami kierunku są dwaj artyści Pablo Picasso (1881-1973) i Georges Braque (1882-1963). Od 1907 roku artyści Ci ściśle współpracowali badając relacje płaszczyzn i rozmaite aspekty tych samych form/tematów. Niektóre ich obrazy z tego czasu są niemal identyczne. Za pierwszy obraz kubistyczny uchodzą „Panny z Awinionu” Picassa z 1907 roku, w którym nieludzkie prawie twarze są świadectwem studiowania przez artystę sztuki Czarnej Afryki. Jak twierdzą krytycy sztuki twórcy „kubizmu próbowali odzwierciedlić boskie spojrzenie na rzeczywistość: ukazując równocześnie wszystkie aspekty rzeczy i ludzi na płaszczyżnie płótna”. Kubizm w istocie zmierzał ku ukazywaniu rzeczywistosci oglądanej jednoczesnie ze wszystkich stron. Już Cezanne w 1904 roku pisał, że „naturę trzeba traktować jako walec, kulę, stożek, w całości perspektywicznej”. Picasso był wielkim eksperymentatorem i dość szybko odszedł od kubizmu, by niekiedy jeszcze korzystać z jego zdobyczy. Artysta wielokrotnie powracał do tematyki klasycznej czerpiąc z „mitu śródziemnomorskiego” ; także forma wielu jego płócien i rysunków z rozmaitych okresów twórczości ma formę klasycyzującą. Kubizm posługiwał się techniką kolażu i klejonek. Na pomysł wklejana kawałków papieru (w tym z gazet) wpadł w 1913 Braque. Technikę tę przejęli m.in. Picasso i Matisse.
Indywidualiści, którzy stworzyli własny styl:
-Marc Chagalle (1887-1985) w Paryżu od 1914: wybitne dzieła „Urodziny”, „Skrzypek”.
-Amadeo Modigliani (1884-1920) - twórca słynnych aktów kobiecych.
-SZTUKA ABSTRAKCYJNA i Ekspresjonizm abstrakcyjny:
-Wassily Kandinsky (1866-1944) - „Abstrakcja- bez tytułu” 1913 ; „Improwizacja 31”
Jackson Pollock (1912-1956) „ Numer 1 - (Lawendowa mgła)” 1950
-Piet Mondrian (1872-1944) i czysta abstrakcja (neoplastycyzm, od ok. 1920)
-Futuryzm, 1909, Umbero Boccioni + 1916, Carlo Carra, Gino Severini
-Dadaizm (od „dada” = zabawka, koń na biegunach) od 1916 roku; Marcel Duchamp i „Fontanna” z 1917 roku, „Panna młoda rozebrana przez swych kawalerów, jednak..”
-Sztuka metafizyczna i Giorgio de Chirico (1888-1974): m.in. „Melancholia”, „Zagadka poranka”; dzieła te zapowiadały niejako surrealizm……….
- Surrealizm: od 1924 (okres formowania się od 1916):przedstawiciele m.in. Rene Magritte, Salvador Dali, Max Ernst, Paul Delvaux,
-Paul Klee (1879-1940) - „Senecio”, 1922.
-Joan Miro (1893-1983) - „Konstelacje”
POP-ART. - termin użyty po raz pierwszy w 1958 r., ale pierwsze `dzieła' powstały już w 1950 r. Główni przedstawiciele: Andy Warhol (1928-1987)- kultura popularna (m.in. twórca tzw. „Wielokrotnego portretu Marylin Monroe”), Roy Lichtenstein urodzony w 1923 roku.
Powrót do tradycji antycznej w rzeźbie- Igor Mitoraj - uczeń Tadeusza Kantora tworzący w Italii, twórca m.in. „Ikarii” i „Kolumny heroicznej”.
ANEKS
Michał Anioł = MA (Michelangelo Buonarroti- 6 III 1475 -18 II 1564). Florencki rzeźbiarz, malarz, architekt i poeta, najwybitniejszy i najbardziej wszechstronny artysta włoskiego renesansu; jego dojrzała i późna twórczość artystyczna stała się najpierw jednym z fundamentów manieryzmu, a następnie baroku. Należy do nielicznej grupy artystów o znaczeniu przełomowym w dziejach światowej sztuki; już za życia otrzymał przydomek „divino” czyli boski - w znaczeniu `najznakomitszy', `doskonały'. W 1550 roku powstała pierwsza biografia artysty pióra G. Vasariego (znacznie rozbudowana w 2. wyd. z 1568), druga, autoryzowana, napisana przez A. Condiviego wyszła w 1553; jemu też jest poświęcona znaczna część dzieła Francesco d'Ollanda (Dialogi romani 1549). Wielkiej ilości informacji o życiu i twórczości MA dostarczają również listy i poezje. Jego twórczość już od połowy XVI wieku służy za niedościgły wzór i źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń malarzy, rzeźbiarzy i architektów; pierwsze naśladownictwa jego dzieł w Polsce powstały jeszcze przed śmiercią artysty.
MA urodził się w Caprese, w prowincji Arezzo (Toskania), gdzie jego ojciec, Ludovico Buonarroti, był podestą (burmistrzem); jako niemowlę miał być powierzony opiece niani z Settignano, żonie kamieniarza i stąd powtarzane przez artystę twierdzenie, że sztukę rzeźbienia wyssał z mlekiem mamki.1 kwietnia 1488 r. trafił do pracowni D. Ghirlandaio we Florencji, w której uczył się sztuki malowania, m.in. w technice fresku. Kuszenie św. Antoniego (kolorowy rysunek w prywatnych zbiorach w Anglii), będący kopią ryciny M. Schongauera został wykonany w tamtym czasie i uchodzi za pierwsze dzieło MA. Po bez mała trzech latach terminowania w pracowni malarskiej zaczął uczęszczać do Ogrodu przy kościele S. Marco, w sercu Florencji, w którym Medyceusze zgromadzili swoje zbiory rzeźby starożytnej. W tym rodzaju akademii pod gołym niebem, uczył się w sztuki rzeźbienia pod kierunkiem znanego rzeźbiarza Bertolda di Giovanni. Wawrzyniec Wspaniały szybko zwrócił uwagę na talent MA i przez dwa lata (1490-1492), aż do śmierci Medyceusza, młody artysta mieszkał w pałacu medycejskim i otrzymywał wynagrodzenie/stypendium. Z tego okresu pochodzą dwie marmurowe płaskorzeźby znajdujące się dziś w Casa Buonarroti - Madonna przy schodach i Walka Lapitów z centaurami; wg Condivi'ego temat tego dzieła miał zasugerować A. Poliziano. Obydwa dzieła, choć jeszcze nie w pełni doskonałe i nieukończone zapowiadają proporcjami postaci, finezją i swoistym patosem przyszłe arcydzieła. W czasie studiów w Ogrodzie przy S. Marco MA przerysowywał fragmenty malowideł Giotta i Masaccia (rysunki zachowane m.in. w Graphische Sammlungen w Monachium); miał też wykonać przedstawienie Fauna znane ze źródeł pisanych, które inspirowały artystów w XVII i XIX w. (jedno z nich, dzieło E. Zocchi'ego z 1862, znajduje się w MNW). Po śmierci Wawrzyńca Wspaniałego w 1492 MA wrócił do rodzinnego domu (w tym czasie ojciec wraz z drugą żoną i dziećmi mieszkał ponownie we Florencji). W latach 1492-1493 pracował nad marmurową rzeźbą ukazującą Herkulesa (niezachowany) i Krucyfiksem z drewna dla przeora klasztoru San Spirito we Florencji (obecnie w Casa Buonarroti). W 1494 r. artysta decyduje się opuścić Florencję wstrząsaną burzliwymi rządami P. Medyceusza oraz głoszącymi „karę boską” kazaniami Girolama Savonaroli. Udaje się do Wenecji, a wkrótce potem (1495) do Bolonii, gdzie gościł u Gian Francesca Aldovrandini. Dzięki niemu otrzymał zlecenie na trzy posągi (św. Petroniusza i Proklosa oraz Anioła z kandelabrem) przeznaczone do ozdobienia sarkofagu św. Dominika, w kościele pod wezwaniem tego świętego w Bolonii.
Po blisko roku wrócił do Florencji, gdzie wykonał statuę Św. Jana i Śpiącego Kupidyna, którego zakupił kardynał Raffaele Riario (obydwie zaginione). Ta druga rzeźba została sprzedana jako dzieło antyczne; jego nabywca domagał się zwrotu pieniędzy po odkryciu „oszustwa”, ale docenił talent rzeźbiarza, którego zaprosił do Rzymu w 1496 r. zamawiając jednocześnie rzeźbę Bachusa, która niebawem ozdobiła ogród rzymianina Jacopo Galli, obecnie we florenckim Bargello. Bachus przedstawiony z antykizującą czarą w lewym ręku i ze stojącym obok niego małym satyrem, podobnie jak Śpiący Kupidyn ukazuje fascynację dziełami sztuki antycznej i bywał w XVI wieku uznawany niekiedy za oryginalne dzieło antyczne (np. na rysunku M. van Heemskercka z 1532). W Rzymie MA przebywał cztery lata wykonując (w 1497?) Amora z łukiem, (który ostatnio został zidentyfikowany z uszkodzoną rzeźbą należącą do ambasady Francji w Nowym Yorku) i przede wszystkim, na zlecenie kardynała J. Bilhères de Lagraulas, ambasadora Karola VIII na dworze papieskim, słynną Pietę (1498 r., obecnie w bazylice św. Piotra w Watykanie). Pietà jest jedynym dziełem sygnowanym przez Buonarrotiego. Podczas gdy Amor z łukiem, podobnie jak Krucyfiks z S. Spirito ukazują wysmukłe postacie, nieco w stylu Bertolda di Giovanni, Pietà jest zupełnie dojrzałym arcydziełem. Idealizowane, niemal pozbawione oznak cierpienia ciało Chrystusa i piękne, młodzieńcze oblicze Marii pozwalają przypuszczać, że artysta tworzył pod wpływem idei neoplatońskich, które poznał w kręgu Medyceuszy we Florencji.W czasie pierwszego pobytu w Rzymie wykonał też kilka dzieł malarskich, m.in. Złożenie Chrystusa do grobu (malowidło ołtarzowe przeznaczone do kościoła św. Augustyna), Madonnę z Dzieciątkiem, świętego Jana i anioły (obydwa nieukończone, obecnie w National Gallery w Londynie) oraz Stygmatyzację św. Franciszka (znaną jedynie z rysunkowej kopii przechowywanej w British Library). Dzieła te charakteryzują się rzeźbiarskim traktowaniem postaci, symetrią kompozycji i wysublimowaną, choć zdecydowaną kolorystyką.
W 1501 r. MA wraca do Florencji, gdzie rzeźbi kolosalną statuę Dawida - uosobienie cnót obywatelskich - ustawioną w 1504 r. przy wejściu do Palazzo della Signoria (obecnie w Galerii Akademii we Florencji). Inaczej niż w dotychczasowych przedstawieniach Dawid ukazany jest przed pokonaniem Goliata, w momencie przygotowywania strategii ataku. Rzeźba została powszechnie uznana za arcydzieło przynosząc jej twórcy sławę i wiele kolejnych zamówień. Do dziś zdumiewa perfekcją w ukazaniu nagiego ciała w kontrapoście, znakomitymi proporcjami i charakterystyką psychologiczną modela. Okres florencki trwający do 1505 obfituje w wiele innych dzieł wykonanych na zlecenia prywatne i publiczne. Artysta tworzy wówczas cztery (z piętnastu zamówionych przez kardynała Francisco Todeschini Piccolomini, przyszłego papieża Piusa III) posągi świętych Piotra, Pawła, Piusa oraz Grzegorza, stanowiących uzupełnienie Ołtarza Piccolominich w katedrze w Sienie, Dawida z brązu, marmurowy posąg św. Mateusza (z dwunastu zamówionych, obecnie w Galerii Akademii we Florencji) i piękną marmurową Madonnę z Dzieciątkiem (obecnie w Brugii). Madonna z Brugii (1503-1505), niewątpliwe dzieło Michała Anioła pozostaje swoistym misterium, nie są znane okoliczności jej zamówienia, ale wiadomo, że w 1521 była już na pewno w Brugii. W 1504 r. artysta podjął się namalowania fresku przedstawiającego Bitwę pod Casciną na jednej ze ścian w Sali Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio, gdzie na przeciwległej ścianie Leonardo da Vinci miał namalować Bitwę pod Anghiari. M.A. wykonał jedynie szkice wstępne do tego dzieła; także jego rywal nie wykonał przyjętego zamówienia, a ich projekty są obecnie znane z późniejszych kopii wykonanych m.in. przez Rubensa. Z okresu tego pochodzą także dwa marmurowe tonda przedstawiające Madonnę z Dzieciątkiem i małym św. Janem - jedno obecnie w londyńskiej Royal Academy, drugie w Bargello we Florencji oraz jeszcze jedno, tym razem malowane tondo ukazujące Świętą Rodzinę (obecnie w Galerii Uffizi). Obraz w Uffiziach, znany jako tondo Doni (1503-1504), charakteryzuje się finezyjnie przełamanymi kolorami, pięknie skomponowaną św. Rodziną na pierwszym planie i znakomitymi ujęciami nagich młodzieńców (ignudi) w tle. Tak kolorystyka, uroda Madonny, doskonale malowane draperie, jak i ignudi zapowiadają malowidła na sklepieniu kaplicy Sykstyńskiej.
W marcu 1505 r. MA wrócił do Rzymu na wezwanie papieża Juliusza II, który zlecił mu wykonanie swego nagrobka we wznoszonej właśnie watykańskiej bazylice św. Piotra. Artysta zaprojektował trzypoziomowy, wolnostojący monument ozdobiony marmurowymi posągami i płaskorzeźbami i brązu. Gdy jednak po zgromadzeniu marmuru (osobiście asystował przy wybieraniu jego bloków w Carrarze) przystępował do pracy papież zmienił zdanie i porzucił ambitny projekt, co wraz z odmową wypłacenia zaliczki spowodowało ucieczkę rzeźbiarza do Florencji. Do pojednania doszło w Bolonii - artysta zgodził się na wykonanie papieskiego portretu w brązie, który miał stanąć w jednej z nisz tamtejszego kościoła pod wezwaniem św. Petroniusza; już pięć lat później posąg został zniszczony przez wrogów papieża. Nigdy nie zrealizowany w swojej ambitnej, pierwotnej wersji nagrobek Juliusza II ciążył MA do końca życia; brak możliwości realizacji swojego pomysłu nazywał tragedią nagrobka. Po śmierci Juliusza II (1513) podpisał nową umowę z jego spadkobiercami na wykonanie skromniejszej wersji pomnika nagrobnego; miał wykonać m.in. posągi Mojżesza i św Pawła. Pierwszy z nich był gotowy w 1517, drugi nigdy nie powstał; z tego projektu pochodzą również tzw. Niewolnicy (obecnie w Luwrze). Do realizacji dzieła artysta wracał wielokrotnie wykonując rzeźby niekiedy częściowo tylko ukończone. W wyniku kompromisu w 1547 w San Pietro in Vincoli ustawiono przyścienny nagrobek, którego centralną postacią jest słynny Mojżesz; również posągi Lei i Racheli (symbolizujące życie aktywne i życie pasywne) są jego dziełem, pozostałe rzeźby, w tym leżącą postać papieża wykonali inni artyści. Biografowie MA piszą, że z rzeźbą Mojżesza nie może się równać pod względem piękności żadna współczesna rzeźba ani żadna antyczna. Prorok ukazany jest w pozycji siedzącej, z prawą ręką opartą o tablice Przykazań, podczas gdy lewą trzyma sploty długiej brody.
10 maja 1508 roku MA podpisał kontrakt na wykonanie fresków na sklepieniu kaplicy Sykstyńskiej; wykonał dzieło w trzech fazach: 1508-10, 1510-11, 1511-12. W sierpniu 1511 odsłonięta została ukończona pierwsza część malowideł. Gdy przystępował do dzieła na ścianach poniżej znajdowały się: Wniebowzięcie Matki Boskiej (ściana ołtarzowa), sceny z życia Mojżesza zestawione ze scenami z życia Chrystusa i portrety papieży z epoki przedkonstantyńskiej (na dłuższych bokach kaplicy), namalowane w latach 1481-82. Na sklepieniu i w jego lunetach w latach 1508-12 zostało namalowanych siedmiu Proroków i pięć Sybill, sceny z antenatami Chrystusa, dwanaście medalionów inspirowanych kilkoma księgami starotestamentowymi i dziewięć scen, które jawią się jako trzy tryptyki: I - Stworzenie świata (Oddzielenia światłości od ciemności; Stworzenie Słońca, Księżyca i roślin, Oddzielenie lądu i wody; II - Stworzenie człowieka i jego upadek (Stworzenie Adama, Stworzenie Ewy, Kuszenie i wypędzenie z Raju); III - Historia Noego (Ofiara Noego, Potop, Opilstwo Noego). Artysta zaczął malować od Potopu i Opilstwa Noego i posuwał się ku ołtarzowi. Dokładne studium malowideł wykonanych w pierwszej fazie pokazuje, że niektóre fragmenty zostały namalowane przez jego pomocników - dotyczy to zarówno Potopu (bez wątpienia najwcześniej malowanego), jak i Ofiary Noego. W przypadku sceny Potopu ostatnia konserwacja w całej rozciągłości potwierdziła wielkie kłopoty, z którymi borykał się malarz, wzmiankowane także przez Vasariego, z opanowaniem techniki fresku. Z czasem doszedł do ogromnej wprawy malując coraz szybciej, niekiedy, jak w przypadku lunet zamalowując przeszło 10 m2 w ciągu dwóch zaledwie dniówek. Wymiary całości to około1200 m2; Sybilla Delficka ma 2,80 m wysokości, zaś Sybilla Libijska przeszło 4,50 m. Niektóre partie malowane były bez rysunków przygotowawczych. Dotyczy to postaci w lunetach i tzw. brązowych postaci przy żagielkach. Zdecydowana jednak większość scen oparta jest o kartony, z których niestety żaden się nie zachował do naszych czasów. Wiemy, że przytwierdzano je metalowymi lub drewnianymi ćwiekami do intonaco i następnie przenoszono na nie bądź za pomocą przepróchy, bądź wyciskania czy odciskania (incisione). Metoda przepróchy (z nakłuwaniem i prószeniem startym węglem drzewnym), bardziej dokładna, ale i bardziej pracochłonna, stosowana była głównie w pierwszej części sklepienia, w drugiej artysta coraz częściej odrysowywał rylcem rysunek z kartonu. Niekiedy, jak w przypadku pięknej twarzy Sybilli Delfickiej, artysta zastosował jakiś liniał, wykreślił widoczne dziś dobrze po konserwacji przecinające się między oczami linie, by łatwiej namalować idealne oblicze Sybilli. Sybilla ta, Jonasz, ignudi-bezskrzydli aniołowie oraz większość z dziewięciu głównych scen sklepienia, zwłaszcza Stworzenie Adama i Stworzenie Słońca, Księżyca i roślin uznano od razu za arcydzieła i do dziś dostarczają inspiracji rzeszom artystów. Nawet Rafael uległ tej fascynacji malując swoje freski fresków fresków. Maria della Pace fresków fresków fresków. Agostinino fresków Rzymie. Nowatorstwo twórcy fresków tak w zakresie poszczególnych kompozycji, jak i treści ideowych jest zdumiewające. Ponadto po konserwacji sklepienia w latach 80-tych XX wieku nie ulega wątpliwości, że MA był znakomitym kolorystą, a niektóre motywy, sposób kładzenia farby i mieniące się kolory (colori cangianti) zapowiadają manieryzm. O trudach tworzenia malowideł na sklepieniu Sekstyny traktują niektóre, opatrzone niekiedy rysunkami sonety, m.in. sonet napisany do Jana z Pistoi.
W 1517 r. papież Leon X (Giovanni de'Medici) zmówił u M.A. wykonanie fasady kościoła św. Wawrzyńca we Florencji i wzniesienie kaplicy przeznaczonej na grobowce Medyceuszy. Powstał bardzo interesujący projekt fasady, który znany jest z zachowanych rysunków i modelu w drewnie. Ani ten, ani inne wykonane przez niego projekty nie zostały zrealizowane. W mauzoleum Medyceuszy, wzniesionym i ozdobionym rzeźbami w latach 1520-1534 powstał ołtarz i dwa niemal bliźniacze nagrobki z postaciami zmarłych książąt Juliana i Wawrzyńca - ukazanych w pozycji siedzącej - oraz z personifikacjami Czasu (Świt i Zmierzch oraz Dzień i Noc). Na ścianie w głębi miały się znaleźć również nagrobki Wawrzyńca Wspaniałego i jego brata Juliana, które nie zostały wykonane; po 500 latach w tym miejscu położono jedynie stosowne inskrypcje. Na dekorację/program kaplicy składa się ponadto grupa rzeźbiarska zawierająca statuę Madonny z Dzieciątkiem oraz posągi patronów rodu Medicich - SS. Kosmy i Damiana. W 1524 r. Klemens VII, kolejny Medyceusz na tronie papieskim zleca MA zaprojektowanie biblioteki zwanej Laurenzianą, której realizacja zajmie wiele lat, ale przyniesie kolejne arcydzieło, którego najsłynniejszym komponentem są słynne schody. W 1527, kiedy wojska cesarza Karola V plądrowały Rzym (Sacco di Roma) z Florencji wygnano Medyceuszy i przywrócono system republikański, którego M.A. był wielkim zwolennikiem. Przerwał wówczas prace przy kościele San Lorenzo, przystał do nowego rządu i został wybrany do wojennej Rady Dziewięciu; zajął się wzmocnieniem systemu fortyfikacji miasta obleganego przez oddziały cesarskie. We wrześniu 1529 r. Florencja kapituluje, M.A. opuszcza Florencję z zamiarem udania się do Francji, ale zatrzymuje się w Wenecji skąd wraca do Florencji i dwa miesiące ukrywa się pod mauzoleum Medyceuszy. W okresie tym wykonał marmurowy posąg Apollona (obecnie w Bargello) i obraz Leda z łabędziem (1530, zlecenie otrzymał od księcia Alfonsa I d'Este w czasie pobytu w Ferrarze; płótno to nie zachowało się i znane jest jedynie z późniejszych kopii). We Florencji, zapewne około 1520 wykonał, rozpoczętą już w 1516 roku, statuę Chrystusa Zmartwychwstałego, przeznaczoną do rzymskiego kościoła S. Maria sopra Minerva (ostatnio odnaleziono pierwszą wersję tej rzeźby) oraz - w latach 1527-30 - grupę rzeźbiarską znaną jako Zwycięstwo (obecnie w Palazzo Vecchio we Florencji).
W latach 1533-1534 artysta otrzymał zlecenie na wykonanie malowidła na ścinanie ołtarzowej kaplicy Sykstyńskiej. Pierwotny projekt znany poprzez kilka rysunków przewidywał scenę Zmartwychwstania Chrystusa, ale ostatecznie powstało monumentalne przedstawienie Sądu Ostatecznego, zrealizowane w latach 1536-41, w czasach papieża Pawła III. W opinii świadków odsłonięcia Sądu Ostatecznego MA nie tylko przewyższył wszystkich malarzy, ale przewyższył także własne dzieło na sklepieniu. Malowidło o powierzchni bez mała 200 m2 okrzyknięto „cud[em] naszego [XVI] wieku. Artysta w swojej kompozycji zrezygnował z podziału „na piętra”, jak to miało miejsce w tradycji ikonograficznej; ukazał sąd jako zjawisko kosmiczne, którego centrum stanowi Chrystus-Słońce Sprawiedliwości. Po prawicy znajduje się Matka Boska, nieco dalej po tej samej stronie św. Jan Chrzciciel (lub Adam), zaś po lewej św. Piotr z kluczami w rękach, z rysami papieża Pawła III. Pośród innych, bez mała 400 postaci, tylko jeszcze kilka można zidentyfikować, m.in. św. Bartłomieja, św. Błażeja i św. Andrzeja. Nowatorska, pełna ekspresji kompozycja inspirowana jest nie tylko tekstami ewangelistów i Apokalipsy, ale również Boską Komedią Dantego, stąd w dolnej partii ukazującej piekło znalazł się Charon ze swoją łodzią oraz Minos. K. Lanckorońska (1926 i 1931) postawiła tezę, iż MA wybrał moment ogłaszania wyroku (na co wskazują znajdujący się poniżej Sędziego aniołowie odczytujący listy zbawionych i potępionych, podczas gdy inni dmą w trąby), i że Vittoria Colonna mogła mieć znaczny wpływ na koncepcję Sądu Ostatecznego, w którym „niewielu jest zbawionych a bardzo wielu potępionych”. Nie wszyscy wychwalali dzieło zarzucając jego twórcy „zbyt wiele nagości” w całej kompozycji; w 1564 roku wielu postaciom namalowano braghe (szaty osłaniające partie wstydliwe), zmieniono też kompozycję z przedstawieniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Błażeja. Niemal natychmiast po odsłonięciu malowidła było ono sztychowane, zarówno całość, jak i poszczególne postacie; było też naśladowane przez artystów w całej Europie; w Polsce cytaty z Sądu Ostatecznego pojawiły się już w 1553 roku (epitafium Marka Revesli w kościele Franciszkanów w Krakowie). Podczas prac nad freskami Sądu Ostatecznego M.A. wyrzeźbił w 1538 marmurowe popiersie Brutusa (obecnie w Bargello) dając dowód swym republikańskim przekonaniom. Po odsłonięciu sykstyńskiego fresku (1541) papież zwrócił się do artysty z prośbą o ozdobienie Cappella Paolina freskami przedstawiającymi Nawrócenie św. Pawła i Ukrzyżowanie św. Piotra. Są to ostatnie monumentalne prace malarskie MA zrealizowane w latach 1542-1550. Podobnie jak Sąd Ostateczny zapowiadają one rozwiązania, na których wyrośnie sztuka baroku.
Papież Paweł III mianował MA w 1535 „najwyższym architektem, rzeźbiarzem i malarzem Pałaców Apostolskich” i powierzył mu uporządkowanie Placu na Kapitolu. Nową szatę architektoniczną otrzymały Pałace Senatorów i Konserwatorów, zaprojektowany został nowy gmach - Palazzo Nuovo i schody prowadzące na plac, a w jego środku stanął posąg konny Marka Aureliusza. Realizacja tego nowatorskiego założenia urbanistycznego została w pełni zrealizowana już po śmierci artysty. Jego działalność na polu architektury dotyczyła również rozbudowy Pałacu Farnese (od 1546) i zaprojektowania kopuły bazyliki św. Piotra na Watykanie (1558); w 1547 MA otrzymał z rąk papieża oficjalną nominację na stanowisko głównego architekta bazyliki. W ostatnich latach życia zaprojektował jeszcze jeden obiekt architektoniczny - Porta Pia w murach Rzymu (1561-64), które, podobnie jak schody Laurenziany we Florencji (1558), należy do najwybitniejszych dzieł manieryzmu.
Ważnym epizodem w życiu artysty była przyjaźń z Vittorią Colonna, wykształconą i świątobliwą niewiastą ze znakomitego rodu Colonnów, która trwała ponad 10 lat - od 1536 roku do jej śmierci w 1547. Jak pisze Condivi na jej życzenie MA wykonał rysunek „Chrystusa nagiego, który po zdjęciu z krzyża tak opada swoim martwym ciałem, że osunąłby się do stóp swojej przenajświętszej Matki, gdyby nie był przez dwóch aniołków podtrzymywany za ramiona. Ona zaś, siedząc pod krzyżem z twarzą płaczącą i bolesną, wznosi oba ramiona ku niebu z tymi słowy, które na pniu krzyża wypisane czytać można: `Nie myśli się o tym ile krwi kosztuje'”. Rysunek ten, zachowany w Isabela Stewart Museum w Bostonie, zainspirował wielu artystów już w XVI; dwa oparte na nim przedstawienia malarskie znajdują się w Polsce, jedno, zapewne dzieło włoskie, w kolegiacie w Pułtusku (w kaplicy Noskowskiego, z 1569 r.) i drugie, nieco późniejsze, w katedrze w Łowiczu (obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym w Warszawie). Podobnych inspiracji, m.in. Marcelo Venustiemu, (który jeszcze przed połową XVI wieku wykonał też pomniejszoną kopię Sądu Ostatecznego, obecnie w Museo Capodimonte, Neapol) dostarczyły i inne rysunki MA wykonane dla Vittorii Colonny, m.in. sceny Ukrzyżowania i Chrystusa z Samarytanką. W ostatnich latach życia, z myślą o własnym pomniku nagrobnym pracował nad grupą rzeźbiarską, która jest czymś pośrednim pomiędzy Złożeniem Chrystusa do Grobu a Pietą; w latach 1547-55 powstało tzw. florenckie Złożenie do Grobu (obecnie w katedrze florenckiej), w 1555 - tzw. Pietà Palestrina (Galeria Accademia, Florencja) i wreszcie w latach 1555-1564 najbardziej nieukończona ze wszystkich - Pietà Rondanini (Castello Sforzesco, Mediolan). Złożenie Chrystusa do Grobu, w którym Józef z Arymatei ma rysy artysty stało się niedługo po jego śmierci punktem wyjścia do całej serii obrazów, które znajdują się m.in. w bazylice watykańskiej, w rzymskim kościele Madonna dei Monti i w farze w Bieczu. Nieukończone dzieła, takie jak Pietà Rondanini legły u podstaw twórczości wielu artystów w XIX wieku, m.in. A. Rodina. MA zmarł w Rzymie18 lutego 1564 w wieku prawie 90 lat. Na początku marca jego zwłoki zostały potajemnie przewiezione do Florencji; 14 marca, po egzekwiach w S. Lorenzo, złożono je w kościele Santa Croce, nieopodal Casa Buonarroti.
Pod koniec życia MA często poświęcał się poezji; pisał głównie sonety. Jego poezja, pełna odniesień do neoplatonizmu i zadumy nad światem, jest dość trudna i obraca się wokół spraw miłości, śmierci i twórczości artystycznej. Sonety wydane zostały po raz pierwszy przez jego siostrzeńca w roku 1623.
Bibliografia:
A. Condivi, Żywot Michała Anioła, przeł. W. Jabłonowski, Warszawa 1960; G. Vasari, Michelangelo Buonarroti Fiorentino, w: Le Vite de' più eccellenti architetti, pittori, et scultori Italiami da Cimabue, insinoa' tempi nostri nell'edizione del 1550, Torino 1986, t. 2, s. 880-914; G. Vasari, Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, tłum. K. Estreicher, Warszawa-Kraków1988, t. 7, s. 104-229; P. Barocchi, Georgio Vasari, la vita di Michelangelo nelle redazioni del 1550 e del 1568, t. 1-5, Milano-Napoli 1962; F. D'Ollando, (Dialogi romani =) Rzecz o malarstwie z roku 1549, [w:] L. Siemieński, Kartka z dziejów sztuki i poezyi, Żytomierz 1860, s. 85-171; M. Anioł, Poezje, tłum. L. Staff, Warszawa 1922; Il Carteggio di Michelangelo, ed. P. Barocchi, R. Ristori, t. 1-5, Firenze 1965-1983.
J. Klaczko, Wieczory florenckie. Juliusz II, tłum. A. Mrożkowska, Warszawa 1965, s. 153-322 (1-wsze wyd. 1900); W. Kozicki, Michał Anioł, Lwów 1908; K. Lanckorońska, „Zdjęcie z krzyża” Michała Anioła, „Dawna Sztuka”, II, 1931, s. 111-126; ead. Uwagi o interpretacji “Sądu Ostatecznego” Michała Anioła, przeł. A. Różycka-Bryzek, „Folia Historiae Artium”, n.s. 1, 1995, s. 87- 94 (1-wsze włoskie wyd. 1933); Ch. de Tolnay, Michelangelo, t. 1- 5, Princeton 1938-1960; G. Papini, Michał Anioł na tle epoki, Warszawa, 1959; Grafika włoska XVI wieku związana z twórczością Michała Anioła, Katalog wystawy, oprac. E. Budzińska, H. Domaszewska, Warszawa 1964; J. Ackerman, The Architecture of Michelangelo, London 1964; J. Białostocki, Michał Anioł Buonarroti, Warszawa 1971; M. Hirst, Michelangelo and his Drawings, New Haven-London 1989; Kaplica Sykstyńska, wstęp F. Hartt, komentarz do il. G. Colalucci, przeł. J. Miziołek, t. 1-3, Warszawa 1991; La Sistina riprodotta. Gli affreschi di Michelangelo dalle stampe del Cinquecento alle campagne fotografiche Anderson, a cura di A. Moltedo, Roma 1991; La Sistina riprodotta, Roma 1991; The Genius of the Sculptor in Michelangelo's Work, Exhibition presented at the Montreal Museum of Fine Arts, June 12 to September 13, 1992, Montreal 1992; W. E. Wallace, Michelangelo at San Lorenzo, Cambridge 1994; M. Hirst, J. Dunkerton, The Young Michelangelo, London 1994; Ch.De Tolnay, U. Baldini, R. Salvini, Michelangelo. Artista, pensatore, scrittore, Novara 1996; Vittoria Colonna. Dichterin und Musa Michelangelos, ed. S. Ferino-Pagden, Wien 1997; B. Barnes, Michelangelo's Last Judgment, Berkeley 1998; Giovinezza di Michelangelo, katalog wystawy, red. K. Weil-Garris Brandy i inni, Firenze-Milano 1999; Michelangelo e la Sistina: la tecnica, il restauro, il mito, Roma 200; R. Rosenberg, Beschreibungen und Nachzeichnungen der Skulpturen Michelangelos, München 2000; G. Bull, Michał Anioł, przeł. J. Paygert, Warszawa 2002; R. Goffen, Renaissance Rivals: Michelangelo, Leonardo, Raphael, Titian, New Haven and London 2002; L'ombra del genio. Michelangelo e l'arte di Firenze 1537-1631, a cura di M. Chiarini, A. P. Darr, C. Giannini, Milano 2002; Le Sistina e Michelangelo. Storia e fortuna di un capolavoro, ed. F. Buranelli, A.M. De Strobel, G. Gentili, Milano 2003; Reaction to the Master. Michelangelo's Effect on Art and Artists in the Sixteenth Century, ed. by F. Ames-Lewis and P. Joannides, Aldershot 2003; J. Miziołek, Adaptacje, echa i refleksy dzieł Michała Anioła w polskiej kulturze artystycznej i globalnej komunikacji wizualnej, [w:] Michelangelo, katalog wystawy w Muzeum Książąt Czartoryskich, Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie - lipiec-październik 2005, Kraków, 2005, s. 27-34; M. Hall, ed., Michelangelo's Last Judgement, Cambridge 2005; H. Fillitz, Papst Clemens VII und Michelangelo, Wien 2005. H. Chapman, Michelangelo's Drawings. Closer to the Master, London 2006
Watykan. W czasach Kaliguli i Nerona był tu cyrk, w którym wg tradycji poniósł śmierć św. Piotr i został pochowany w znajdującej się obok nekropoli. Około 160 na grobie apostoła wystawiono małą edikulę, a 319-29 wzniesiono wielką, pięcionawową bazylikę, poprzedzoną atrium (>Bazylika św. Piotra), w czasach papieża Leona Wielkiego (440-61) ozdobioną mozaikami i malowidłami.
Zaczątkiem pałacu papieskiego był budynek wzniesiony w czasach papieża Innocentego III (1198-1216), otoczony murami, których fragmenty wraz ze słynną Spiżową Bramą przetrwały do naszych czasów; rozbudowany przez papieży Mikołaja III (XIII w.) i Mikołaja V (XV w.); za Mikołaja III założono też na północ od bazyliki ogród, opasany murami. W XIV w. wzniesiono monumentalną kaplicę, przebudowaną 1471-81 na zlecenie papieża Sykstusa IV i od jego imienia nazwaną Kaplicą >Sykstyńską; wewnątrz zdobią ją freski o tematyce staro- i nowotestamentowej (m.in. Michała Anioła: cykl Genesis na sklepieniu, monumentalny Sąd Ostateczny na ścianie ołtarzowej).
Najintensywniejsze prace przy rozbudowie kompleksu watykańskiego podjęto w XVI w. W 1505 D. Bramante rozpoczął, zainicjowaną przez papieża Juliusza II (1503-13), przebudowę pałaców watykańskich, tworząc wielopoziomowy Cortile del Belvedere, a 1506 - budowę nowej Bazyliki św. Piotra. Długie galerie (ob. mieszczące >Muzea Watykańskie) połączyły pałac papieski z niewielkim pałacem Belvedere z czasów Innocentego VIII (G. da Pietrasanta); wzniesiona przez D. Fontanę Biblioteka (1587-89) podzieliła dziedziniec na 2 części: ten przylegający do bazyliki zachował nazwę Cortile del Belvedere, drugi zaś nazwano Cortile della Pigna (od ustawionej tam wielkiej szyszki z brązu). W 1558 P. Ligorio wzniósł w ogrodach watykańskich tzw. Casino Piusa IV (ob. siedziba Papieskiej Akad. Nauk), 1572 Vignola wybudował kościół Santa Anna dei Palafrenieri, pierwszy kościół na planie elipsy.
Budowę nowej bazyliki, którą po śmierci Bramantego (1514) kontynuowali m.in. Rafael, Michał Anioł, P. Ligorio, G. della Porta i C. Maderno, ukończono 1629. W 1656-67 przed bazyliką został utworzony, wg projektu G.L. Berniniego, otoczony kolumnadą plac z obeliskiem pośrodku (ustawiony tu 1586 przez D. Fontanę) i 2 fontannami po bokach (1613, C. Maderno i 1677, C. Fontana).
W ostatnich 3 stuleciach w W. wzniesiono m.in.: przylegającą do bazyliki późnobarok. Zakrystię (1776-84, C. Marchioni), tzw. Braccio Nuovo Muzeów Watykańskich (1817-22, R. Stern), gmach Pinakoteki (1932, L. Beltrami) i słynną Aulę Pawła VI, mogącą pomieścić 12 tys. osób (1971, P.L. Nervi). Za pontyfikatu Jana Pawła II powstały m.in.: nowe, monumentalne wejście do Muzeów Watykańskich oraz nowoczesna aula przeznaczona na przyszłe konklawe.
1