Zbigniew Zimny

UNCTAD, Genewa

USŁUGI: CHARAKTERYSTYKA I TRANSAKCJE MIĘDZYNARODOWE

1. Wprowadzenie. Niedoceniane i kontrowersyjne usługi

Gospodarka światowa jest, i to od dość dawna, gospodarką usługową. W połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia z sektora usług pochodziło około 52-55% światowego PKB (World Bank 1986, s. 23) a obecnie jest to ponad dwie trzecie produktu światowego (WTO 2006a, s. 7). Udział tego sektora w produkcji ciągle rośnie. Dzieje się tak dlatego, ponieważ istnieje pozytywny związek między poziomem rozwoju gospodarczego a rolą usług w gospodarce. W krajach o najniższym poziomie dochodu usługi generują 45% PKB. W krajach OECD udział usług wynosi już ponad 70% - zarówno w produkcji, jak i zatrudnieniu. Mimo że ten fakt jest powszechnie znany, usługom nie poświęcano wiele uwagi w literaturze dotyczącej wzrostu gospodarczego i rozwoju. Rola usług w gospodarce pozostaje często niedoceniana i z trudem przebija się do analizy ekonomicznej, statystyki gospodarczej i świadomości polityków gospodarczych. Ci ostatni, również w Polsce, choć otoczeni są usługami, wydają się żyć w świecie dóbr materialnych - komputerów, samochodów, maszyn itp. Pytani o priorytety rozwoju gospodarczego, rzadko, jeśli w ogóle, wymieniają usługi. Zdarza się, że wyrażają pogląd, jak to miało niedawno miejsce w Polsce, że usługi, np. centra handlowe, nie wnoszą nic do rozwoju gospodarczego.

Polska nie jest pod tym względem odosobniona. W Stanach Zjednoczonych, kraju o najbardziej zaawansowanej gospodarce usługowej na świecie, jeszcze nie tak dawno temu miała miejsce poważna dyskusja, poddająca w wątpliwość przydatność usług jako bazy rozwoju gospodarczego. Usługi były widziane przez wielu jako „nieproduktywne”, „nieprogresywne” i stwarzające nacisk na obniżanie płac (symbolem była sieć restauracji McDonalds'a). Bito na alarm, że gospodarka amerykańska jest „opróżniana” (hollowing out) z dobrych miejsc pracy w przemyśle przetwórczym, które są przenoszone do krajów o niskich kosztach produkcji. W opisie dziennikarskim, jak zwykle grubo przesadzonym, Ameryka miała stać się miejscem produkcji hamburgerów i sprzedaży w wielkich centrach handlowych dóbr materialnych produkowanych w innych krajach. Podobne obawy były również powszechne Europie i Japonii, co obrazuje następujący cytat:

„Tylko przemysł przetwórczy może tworzyć realny dobrobyt i właściwe miejsca pracy - jest zawołaniem bojowym wielu biznesmenów i polityków w Ameryce, Europie i Japonii. Obawiają się oni, że spadek udziału przemysłu przetwórczego w PKB ich krajów zapowiada nieodwracalny upadek ekonomiczny, jeśli rządy nie wkroczą do akcji z polityką przemysłową. Pogląd, że przemysł jest solidny i prawdziwy, a usługi pasożytnicze i efemeryczne jest tak rozpowszechniony, że przenika do codziennej konwersacji” (Wealth in Services, „The Economist” z 20 II 1993).

Kontrowersje wokół usług powróciły niedawno w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej - tym razem nie w kontekście wypierania dóbr materialnych przez usługi, ale w związku z przenoszeniem działalności usługowej, w tym w coraz większym stopniu działalności opartej na wiedzy, z krajów rozwiniętych do krajów o niższych kosztach produkcji usług (w tym do krajów transformacji, również Polski). Zjawisko to początkowo miało miejsce w obrębie krajów rozwiniętych i polegało na oddawaniu produkcji usług - wytwarzanych dotychczas wewnątrz firmy - firmom wyspecjalizowanym w produkcji danej usługi (transportu, księgowości, operacji finansowych, rekrutacji personelu, itp.). Jest ono przejawem pogłębiającego się społecznego podziału pracy. Określano je w perspektywie przedsiębiorstwa mianem „oursourcing”, a w skali gospodarki „eksternalizacją” usług. Wkrótce pojawił się nowy termin - „offshoring”, odróżniający „opuszczenie” przez usługę kraju - w odróżnieniu od „outsourcingu”, kiedy „opuszcza” ona firmę.

Usługi były również niedoceniane w kontekście międzynarodowym. Zainteresowanie problematyką handlu usługami pojawiło się niedawno (Hoekman 2006, s. 1). Handel międzynarodowy do niedawna był handlem towarami (dobrami fizycznymi). Transakcje usługowe - np. turystyka czy transport międzynarodowy - były przedmiotem zainteresowania specjalistów branżowych i nie używano wobec nich terminu „handel”. Książki o handlu, polityce handlowej czy podręczniki międzynarodowych stosunków gospodarczych nie zajmowały się (i w większości nadal nie zajmują się) międzynarodową wymianą usług. Instrumenty polityki handlowej, o których uczy się studentów to cła, ograniczenia ilościowe, procedury antydumpingowe, a więc instrumenty odnoszące się do handlu dobrami fizycznymi. Zwiększone zainteresowanie międzynarodową wymianą usług i próby jej agregacji datują się od międzynarodowych negocjacji handlowych w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia podjętych w ramach GATT. Negocjacje te po raz pierwszy objęły usługi i w ich wyniku wszedł w życie Układ Ogólny w Sprawie Handlu Usługami (General Agreement on Trade in Services, GATS), który reguluje międzynarodową wymianę usług.

Zajmowanie się handlem usługami stwarza wiele wyzwań, wśród których niebagatelną rolę odgrywają wyzwania terminologiczne. Terminy odnoszące się do handlu i używane przez stulecia zostały ukształtowane pod wpływem handlu dobrami fizycznymi i nie pasują do wymiany obejmującej również usługi. Handel „towarami” czy „dobrami” to w pojęciu potocznym handel ropą naftową, zbożem, komputerami czy samochodami. Pojęcie „handel” w ujęciu tradycyjnym to transakcja przez granice: między kontrahentami pozostającymi w krajach swojej siedziby, między którymi przepływa „towar” (np. samochód), zmieniając w trakcie transakcji właściciela. Jej nieodłączną częścią jest na ogół transakcja walutowa - przepływ dewiz między krajami. Wiele usług nie poddaje się takiemu handlowi. Usługa (czy jej rezultat) nie ma właściciela i znika wraz z zakończeniem produkcji i konsumpcji, które odbywają się jednocześnie (np. usługa fryzjerska czy transportowa). Często nie przekracza granicy i nie towarzyszy jej transakcja walutowa.

Celem prezentowanego artykułu jest charakterystyka usług i omówienie wynikających z tego konsekwencji dla sposobów, w jakich usługi biorą udział w wymianie międzynarodowej a także dla statystyki transakcji usługowych. Jak ta wymiana jest mierzona i odzwierciedlona w statystykach międzynarodowych i krajowych? W dalszej części przedstawiona została rola usług w handlu i strumieniach bezpośrednich inwestycji zagranicznych, a także proporcje między głównymi transakcjami międzynarodowymi w gospodarce światowej i ich tendencje rozwojowe.

2. Klasyfikacja i charakterystyka usług

Usługi obejmują zróżnicowany zestaw działalności gospodarczej o odmiennych procesach produkcyjnych i technologicznych, przeznaczeniu, technikach sprzedaży, kanałach dystrybucji itd. Usługi są tak różnorodne, że generalizacja poglądów na ich temat jest wysoce ryzykowna. Są wśród nich dobra finalne, jak i dobra pośrednie. Niektóre są wysoce kapitałochłonne i skomplikowane technologicznie (np. usługi telekomunikacyjne czy oprogramowanie komputerowe) inne zaś są stosunkowo proste i pracochłonne (np. fast food czy usługi fryzjerskie czy sprzątania). Wedug powszechnie stosowanego systemu obliczania dochodu narodowego, najważniejsze branże sektora usług to transport, komunikacja, handel hurtowy i detaliczny, usługi finansowe (bankowe, ubezpieczenia i inne), usługi budowlane, operacje nieruchomościami, wynajem i leasing, usługi publiczne (administracja państwowa i obrona narodowa), usługi socjalne (służba zdrowia czy edukacja), usługi dla ludności (pralnie, usługi fryzjerskie, itp.), usługi związane z kulturą (filmy, teatry, muzea), wypoczynkiem i turystyką, a także usługi komunalne i budowlane. Ważną kategorię usług stanowią usługi dla przedsiębiorstw, takie jak reklama, usługi prawne, różnorakie usługi biznesowe (np. komputerowe), agencje zatrudnienia i ochrony ludzi i obiektów. Administracja publiczna i obronność jest często wyłączana z sektora usług gospodarczych, ponieważ ich usługi nie kierują się prawami rynku. Poza tym niektóre usługi są produkowane w jednych krajach przez instytucje rządowe lub publiczne, a w innych przez przedsiębiorstwa prywatne, lub przez jedne i drugie. Przykłady to edukacja, usługi zdrowotne czy transport.

Usługi są grupowane i klasyfikowane na różne sposoby, w zależności od celu analizy. Można dzielić usługi na publiczne (np. administracja) i rynkowe (których produkcja jest nastawiona na zysk i poddana prawom rynku). Można też odróżniać, podobnie jak w przypadku dóbr fizycznych, usługi finalne („konsumenckie”) i pośrednie („produkcyjne”), stanowiące wkład do procesów przetwórczych. Odmianą tej klasyfikacji może być podział na usługi dla ludności i usługi dla przedsiębiorstw. Przydatna dla roli usług w rozwoju gospodarczym jest klasyfikacja oparta na intensywności czynników produkcji w procesie produkcji usług: usługi kapitałochłonne (transport, telekomunikacja, produkcja i dystrybucja energii), pracochłonne (pomoc domowa, restauracje, usługi fryzjerskie i socjalne) czy oparte na wiedzy (ubezpieczenia, usługi badawcze i rozwojowe, oprogramowanie komputerowe, usługi profesjonalne i biznesowe).

Mimo że usługi odróżnia się od dóbr materialnych, w gospodarce czy przy liczeniu dochodu narodowego występuje między nimi szereg interakcji, które powodują, że te różnice często się zacierają. Produkt niektórych usług przybiera postać materialną (raport konsultancki czy zbudowany dom). Prawie wszystkie dobra, poza usługami siły roboczej jako czynnika produkcji, wymagają użycia usług „nieczynnikowych” do produkcji. Podobnie produkcja usług nie może obyć się bez użycia dóbr fizycznych. Dystrybucja i sprzedaż dóbr nie byłaby możliwa bez usług transportowych, handlowych, marketingowych, finansowych i wielu innych. Wraz z nasilającą się konkurencją, wartość dóbr materialnych składa się w coraz większym stopniu z wartości różnorodnych usług, a spada relatywnie wartość związana z przetwarzaniem surowców na dobra materialne, pośrednie, czy końcowe, czyli istota przemysłu przetwórczego.

Mimo dużych różnic, większość usług posiada kilka cech wspólnych, które mają znaczenie dla sposobów, w jakich usługi uczestniczą w wymianie międzynarodowej. Jak dowcipnie zauważył komentator „The Economist”, „usługi to coś, co można kupić i sprzedać, ale nie można upuścić sobie na nogę” („things one can buy and sell but not drop on one's foot”). Produkt większości usług nie przybiera postaci materialnej, nie może być składowany i nie można go dotknąć; charakteryzuje go stygmat „niewidzialności” (wyjątki to dom, produkt usług budowlanych, projekt architektoniczny, posiłek w restauracji, raport konsultancki, sprawozdanie finansowe czy program komputerowy). Właściwie w wielu przypadkach nie ma produktu działalności usługowej w takim sensie jak działalności przetwórczej (gdzie produktem jest dobro fizyczne czy materialne), jako że produkcja wielu usług odbywa się równocześnie z konsumpcją, a więc w tym samym czasie i miejscu. Rezultat działalności usługowej to nie produkt materialny, lecz często zmiana stanu osoby lub rzeczy: przemieszczenie się w przestrzeni (transport), doznanie duchowe (koncert symfoniczny), lepszy wygląd lub samopoczucie (usługi fryzjerskie czy kosmetyczne), spokój ducha (ubezpieczenia), sprawny samochód (usługi naprawcze), większa wiedza czy usprawnione zarządzanie (raport konsultancki, czy program komputerowy), uzyskanie bieżącej informacji (gazety i inne media), itp.

3. Sposoby międzynarodowego świadczenia usług

Dobra materialne, czy też sektory wytwarzające te dobra - sektor pierwszy i drugi - ulegają stopniowej internacjonalizacji w wyniku transakcji międzynarodowych. Oznacza to, że transakcje międzynarodowe rosną szybciej niż produkcja i w rezultacie zwiększa się udział wymiany międzynarodowej w produkcji, sygnalizując pogłębiający się międzynarodowy podział pracy. Jeszcze pół wieku temu głównym rodzajem tych transakcji, a zarazem spoiwem gospodarki światowej i sposobem integracji krajów z tą gospodarką był handel. Dzisiaj przybierającą na znaczeniu, a dla rosnącej liczby krajów główną formą tej integracji, jest produkcja międzynarodowa - produkcja zagraniczna filii korporacji transnarodowych (KTN). Jej głównym przejawem i najczęściej używaną miarą są bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Handel światowy, choć rośnie szybko i jest nadal ważny, stracił rolę głównego spoiwa gospodarki światowej. BIZ i handel są jednak ściśle ze sobą związane i duża część handlu światowego jest handlem KTN i ich filii zagranicznych (Zimny 2004, s. 149-151).

Internacjonalizacja usług może dokonywać się zarówno poprzez handel, jak i produkcję międzynarodową w ramach BIZ. Ale w odróżnieniu od dóbr materialnych w przypadku szeregu usług te dwa sposoby ich międzynarodowego świadczenia nie zawsze są wobec siebie alternatywne. O ile więc, np. Toyota ma wybór, czy samochód produkować w Japonii i eksportować do Stanów Zjednoczonych, czy też podjąć BIZ w USA i produkować samochód na miejscu, to w przypadku wielu usług nie ma takiego wyboru. Jeśli Marriot chce sprzedać usługę hotelową w Polsce, a Avis świadczyć usługi wynajmu samochodów, to nie mogą oni tych usług wyeksportować, lecz muszą je produkować i świadczyć na miejscu. Powyższe ograniczenia wynikają z niewidzialnego i niematerialnego charakteru usług, jedności miejsca i czasu produkcji i konsumpcji usług, a także interakcji producenta i konsumenta w trakcie produkcji i konsumpcji. W rezultacie, wybrane usługi nie są „transportowalne”: nie mogą być przesłane na odległość tak jak dobra materialne. Takie usługi nie mogą być przedmiotem klasycznego handlu przez granice, w przypadku którego sprzedawca i kupiec pozostają w krajach swojej siedziby a towar przemieszcza się przez granicę: albo producent musi udać się za granicę do kraju konsumenta (czasowo, wysyłając tam pracownika lub ekipę lub na dłużej, lokując tam produkcję, czyli zakładając filię, podejmując BIZ) lub konsument do kraju producenta. Sprzedaży usług hotelowych nie można dokonać przez granicę: aby uczestniczyć w transakcji międzynarodowej, której rezultatem są płatności międzynarodowe w obcych walutach, producent takich usług musi wybudować hotel za granicą lub sprzedawać usługi cudzoziemcom odwiedzającym kraj jego siedziby. Podobnie jest z wypożyczalniami (samochodów czy sprzętu), lokalnym transportem, telekomunikacją, restauracjami, usługami edukacyjnymi, zdrowotnymi, handlu detalicznego czy usługami dla ludności (fryzjerskie, kosmetyczne a także bankowe) i związanymi z rekreacją czy rozrywką, gdzie transakcje międzynarodowe wynikają z przemieszczania się albo producentów albo konsumentów za granicę. W przypadku usług budowlanych i związanych z wydobyciem gazu czy ropy naftowej (np. eksploracja złoża), tylko producent musi udać się za granicę, jeśli ma dojść do transakcji międzynarodowej.

W zależności od rodzaju usługi, pobyt producenta usługi za granicą w celu dokonania transakcji międzynarodowej może przybierać różne formy:

• Czasowy pobyt personelu producenta w kraju sprzedaży. Przykładem są usługi budowlane - trudno byłoby sobie wyobrazić ich sprzedaż za granicę bez wysłania tam ekipy budowlanej. Inne przykłady to usługi konsultacyjne, techniczne czy produkcja oprogramowania komputerowego dostosowanego do specyficznych potrzeb klienta. Również sprzedaż usług artystycznych wymaga czasowego pobytu „dostawców” w kraju odbiorców (lub podróży konsumenta do kraju „producenta”).

• Biuro zagraniczne, połączone z przedsiębiorstwem-centralą systemem łącznościowo-komputerowym. Przykłady to biura turystyczne sprzedające usługi turystyczne w pakietach lub indywidualnie (bilety lotnicze, kolejowe lub usługi hotelowe), przedstawicielstwa banków czy firm transportowych. Biura te są częścią sieci sprzedaży, podobnie jak przedstawicielstwa handlowe w przypadku dóbr materialnych.

• Filia zagraniczna (BIZ) produkująca usługi w kraju pobytu. Ta forma jest, ze względu na „nietransportowalność” usług, jedynym lub głównym sposobem produkcji międzynarodowej usług hotelarskich, wynajmu samochodów, restauracyjnych, szpitalnych, handlu i bankowości detalicznej, a także usług naprawczych (w przypadku tych ostatnich można też wysłać sprzęt wymagający naprawy, np. statek, do kraju-siedziby warsztatu naprawczego). Filia jest tutaj jedyną możliwością sprzedaży za granicę w tym sensie, że usługa w całości nie może być ze względów technicznych przedmiotem handlu przez granice. W tych i innych branżach usługowych istnieją natomiast alternatywne formy sprzedaży zasadniczej części usługi. Mogą one obejmować markę, znak handlowy, organizację i zarządzanie (innymi słowy technologię biznesu) czy też pomoc techniczną. Elementy te mogą być sprzedawane oddzielnie lub w pakietach w ramach różnego rodzaju umów, wśród których najbardziej rozpowszechnione to franchising i kontrakt menadżerski. Nie ma jednoznacznej opinii, jak traktować tego rodzaju transakcje. Zgodnie z pierwszym podejściem, franczyza i kontrakt menadżerski można zaliczyć do kategorii usług, a ich sprzedaż za granicę należy traktować jako międzynarodową transakcją usługową. Według innej koncepcji, są to alternatywne formy zagranicznych inwestycji korporacji transnarodowych, dające im kontrolę nas zagranicznym przedsiębiorstwem (nie mniejszą niż udział w jego kapitale czy pełna własność takiego przedsiębiorstwa). W związku z tym powinny być traktowane jako specyficzna forma inwestycji zagranicznej - inwestycja bez udziału w kapitale (non-equity form of investment).

Część usług ma ex definitione charakter międzynarodowy i transakcja dokonuje się zarówno w przestrzeni międzynarodowej i/lub między krajami. Transport międzynarodowy (lotniczy, morski, kolejowy i samochodowy) to przemieszczanie się sprzętu (czyli środków produkcji) producenta między krajami wraz z konsumentem (pasażerem) lub towarem. Konsumpcja odbywa się wraz z produkcją. Wiele usług finansowych (np. transfer pieniędzy, wymiana walut, sprzedaż akcji, reasekuracja) ma charakter międzynarodowy i ich wymiana przypomina klasyczny handel (nie wymagają one przemieszczania się konsumenta lub producenta przez granicę).

Rewolucja teleinformatyczna znacznie zwiększyła „transportowalność” usług poza granice. Istotą teleinformatyki - połączenia komputerów z telekomunikacją - jest przetwarzanie informacji w postaci liczb, dźwięków, słów i obrazów na cyfrowy sygnał elektroniczny, przesyłanie tego sygnału na odległość i przetwarzanie go ponownie na informację w formie, w jakiej została nadana. Teleinformatyka umożliwia nie tylko transmisję danych w niezmienionej postaci, lecz również ich zdalne magazynowanie, odzyskiwanie i przetwarzanie: tym samym znosi ograniczenia techniczne dla handlu. Czas, odległość i koszt przestają być barierą dla transakcji międzynarodowych. Transnarodowe systemy łącznościowo-komputerowe stają się dla handlu tymi usługami (lub składnikami tych usług) opartymi o informację tym, czym jest transport lądowy, morski i powietrzny dla handlu dobrami materialnymi - infrastrukturą transportową handlu. W rezultacie pojawiła się nowa kategoria międzynarodowego handlu usługowego - handel informacją i usługami związanymi z transmisją, przetwarzaniem i odzyskiwaniem danych. Dynamiczny rozwój międzynarodowych centrów usług wspólnych, outsourcingu i offshoringu, które są tematem tej książki, to właśnie przejawy tego nowego zjawiska.

„Nietransportowalność” usług nie jest jedyną przeszkodą dla handlu międzynarodowego. W przypadku wielu usług, nawet jeśli z punktu technicznego mogłyby być dostarczane na odległość, przepisy wybranych krajów wymagają od zagranicznego dostawcy obecności na rynku w celu uzyskania prawa do sprzedaży. Tego rodzaju regulacje są motywowane ochroną konsumenta krajowego lub zapewnieniem odpowiedniego standardu usługi - zgodnego z wymaganiami krajowymi. Spotyka się je w niektórych rodzajach ubezpieczeń, reklamie, usługach budowlanych i innych. Mówiąc o krajowych regulacjach dotyczących usług warto zauważyć, że mimo znacznej liberalizacji międzynarodowych transakcji usługowych - jednostronnej lub w ramach umów międzynarodowych, dwustronnych, regionalnych (np. w Unii Europejskiej) lub GATS (zobacz odnośny rozdział książki na ten temat) - wiele państw utrzymuje nadal restrykcje. Ograniczenia te są szczególnie widoczne w przypadku BIZ usługowych uznawanych za ważne z punktu widzenia suwerenności ekonomicznej, bezpieczeństwa, czy integralności kulturowej. Pojawiają się często w obszarze transportu lotniczym, produkcji i dystrybucji energii i wody, żegludze śródlądowej, mediach, telekomunikacji, a także niekiedy w bankowości, ubezpieczeniach i reklamie.

Nawet jeśli z punktu widzenia technicznego usługa jest „transportowalna” a przepisy prawne kraju odbiorcy zostawiają producentowi zagranicznemu swobodę wyboru rodzaju transakcji (eksport, BIZ, franczyza czy kontrakt menadżerski), podobnie jak w przypadku dóbr materialnych, czynniki ekonomiczne często skłaniają przedsiębiorstwa usługowe do wyboru BIZ jako formy produkcji i sprzedaży. W przypadku dóbr materialnych (dobra konsumpcyjne), gdzie producenci mają wybór między eksportem a produkcją na miejscu, w kraju lub regionie sprzedaży, często (w zasadzie - coraz częściej) zdarza się, że wybierają produkcję na miejscu zamiast eksport. Przyczyny tej narastającej tendencji są różne. W przeszłości była to chęć „przeskoczenia” barier handlowych takich jak cła, ograniczenia ilościowe czy dobrowolne ograniczenia eksportu. W miarę liberalizacji handlu światowego dobrami fizycznymi waga tego czynnika osłabła, choć nie został on zupełnie wyeliminowany. Pojawiły się natomiast inne motywy zachęcające do BIZ w związku z nasilającą się konkurencją o rynki zbytu. Szczególną rangę zyskało dążenie do obecności na rynkach zbytu i bliskości do konsumentów, co przekładało się oczywiście na szybkość reakcji na zmieniające się preferencje konsumenckie i posunięcia konkurencji. Motyw obecności na rynku i bliskości konsumenta stał się wyjątkowo widoczny w zakresie usług finansowych, które wymagają wzajemnego zaufania, stałej oceny i sprawdzania wiarygodności finansowej dostawcy i konsumenta, takich jak usługi ubezpieczeniowe (ubezpieczenia od pożaru, samochodowe czy zdrowotne) oraz usług bankowych (pożyczki dla osób fizycznych czy rachunki bieżące dla osób fizycznych i przedsiębiorstw). Inne usługi, choć technicznie transportowalne, wymagają obecności na rynku ze względów kulturowych (reklama) lub też ze względu na konieczność znajomości lokalnych przepisów i zwyczajów oraz konieczność częstych kontaktów z klientem (prawne, księgowe czy sprawozdawczości finansowej).

4. Międzynarodowe transakcje usługowe w statystyce

Jak już wskazano, do niedawna handel międzynarodowy był kojarzony z handlem dobrami fizycznymi. Do lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia podręczniki i inne publikacje o handlu międzynarodowym zajmowały się wyłącznie dobrami materialnymi. Międzynarodowe transakcje usługowe były przedmiotem zainteresowania ekonomistów branżowych (specjalistów od turystyki, transportu, budownictwa, itp.) i nie kojarzyły się z pojęciem handlu. Dane o zagregowanych transakcjach usługowych figurowały w bilansach płatniczych krajów, w części dotyczącej bilansu obrotów bieżących, który składał się z eksportu i importu dóbr materialnych (czyli handlu towarami) i z tzw. obrotu niewidzialnego, obejmującego przychody i wydatki krajów wynikające z międzynarodowych ruchów siły roboczej i kapitału, transakcje rządowe usługami i towarami, usługi prywatne i transfery nieodpłatne (Rączkowski 1984, s. 141-149).

Porównania międzynarodowe były możliwe dzięki m.in. statystykom bilansu płatniczego (publikowanym przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy), które agregowały dane krajowe o transakcjach usługowych w cztery kategorie: transport i wysyłka towarów, pozostały transport, podróże zagraniczne (travel) i pozostałe usługi, obejmujące bardzo szeroką gamę usług takich jak usługi finansowe, telekomunikacyjne, techniczne, konsultanckie, reklamowe, itp.

Usługi handlowe a także inne, związane z handlem towarami, nie są zwykle rejestrowane jako oddzielna kategoria handlu (chyba, że są sprzedawane oddzielnie przez wyspecjalizowanych dostawców) i są zwykle włączane do wartości eksportu lub importu towarów, jeśli jest ona podawana na bazie CIF (costs, insurance and freight). Warto zauważyć, że te statystyki nie rozróżniają sposobów, w jakich usługi są przedmiotem transakcji zagranicznych: czy poprzez transakcje przez granice, ruch konsumentów, pracowników, ekip czy środków produkcji producentów. Kryterium zaliczenia tych transakcji do międzynarodowych jest porozumienie między rezydentami różnych krajów według definicji bilansu płatniczego, chociaż wiele tych transakcji odbywa się praktycznie wewnątrz poszczególnych krajów (np. sprzedaż usług hotelowych turyście zagranicznemu, transport towaru na rzecz rezydenta innego kraju).

Rezultatem BIZ jest szereg transakcji międzynarodowych: kapitałowych, kupna-sprzedaży i innych. Statystyki dotyczące BIZ są jednak bardzo ograniczone. W bilansie płatniczym rejestruje się jedynie przepływy (tj. napływ i odpływ) kapitału związane z BIZ (direct investment capital) oraz transfer zysków (investment income) bez jakiegokolwiek rozbicia geograficznego czy gałęziowego. Bardziej szczegółowe informacje na temat BIZ są zbierane w oddzielnych przedsięwzięciach statystycznych, które są podejmowane przez coraz większą liczbę krajów i agregowane w porównawcze zbiory przez organizacje międzynarodowe (głównie OECD, Unię Europejską i UNCTAD). Zwykle ograniczają się one do dwóch zmiennych - przepływów i zasobów BIZ w podziale na transakcje „eksportowe” i „importowe” kapitału - z rozbiciem geograficznym i branżowym, ale już bardzo rzadko geograficzno-branżowym. Filia zagranicznego przedsiębiorstwa związana z BIZ jest z punktu widzenia bilansu płatniczego rezydentem kraju siedziby. Jej transakcje kupna/sprzedaży są więc rejestrowane tak jak transakcje rezydentów krajowych: międzynarodowe jako handel zagraniczny tego kraju a krajowe jako krajowy. Nieliczne kraje rejestrują handel zagraniczny filii KTN dobrami materialnymi. Jedynym krajem, który to robi dla usług są Stany Zjednoczone. W związku z traktowaniem przez WTO sprzedaży filii zagranicznych w usługach jako jednego ze sposobów międzynarodowego świadczenia usług podejmowane są prace w kierunku zbierania tego rodzaju statystyk.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pewne niekonsekwencje w terminologii GATS. W ramach tego Układu, wyróżnia się cztery sposoby międzynarodowego świadczenia usług:

• Świadczenia transgranicznego (cross-border supply)

• Ruchu konsumentów za granicę (consumption abroad)

• Stałego lub długotrwałego pobytu producentów za granicą w postaci filii (commercial presence)

• Czasowego pobytu producentów-osób fizycznych za granicą (Presence of natural persons).

O ile dwa pierwsze i czwarty rodzaj transakcji spełniają kryterium transakcji między rezydentami różnych krajów, o tyle transakcje wynikające z „obecności handlowej” na obcym rynku oznaczają włączenie po raz pierwszy (i jak do tej pory jedyny) problematyki BIZ do umowy wielostronnej. Wprowadziło to nieco zamieszania do terminologii używanej w odniesieniu do międzynarodowych transakcji usługowych.

WTO nalega na używanie słowa „handel” w odniesieniu do wszystkich rodzajów transakcji, włączając w to także sprzedaż wewnętrzną filii zagranicznych w kraju siedziby tej filii. W terminologii GATS jest to „handel usługami filii zagranicznych” (foreign affiliates trade in services - FATS). WTO zainicjowało program zbierania danych o FATS, ale biorąc pod uwagę fakt, że statystyki dotyczące BIZ i działalności filii zagranicznych są piętą achillesową statystyki gospodarczej, program jest realizowany bardzo powoli. Dane o przepływach kapitałów związanych z „commercial presence” pozostają częścią danych o bilansie płatniczym i BIZ. Pozostałe rodzaje transakcji są rejestrowane tak jak poprzednio w odnośnych pozycjach bilansu płatniczego, jednak w wyniku funkcjonowania GATS upowszechniło się ich agregowanie w międzynarodowy handel usługami w podziale na trzy kategorie usług wymienione wcześniej: transport, podróże i pozostałe usługi. Równocześnie następuje coraz większe rozbicie tych kategorii, a zwłaszcza usług „pozostałych” na podkategorie lub nawet pojedyncze usługi (np. ubezpieczeniowe, telekomunikacyjne, biznesowe).

5. Międzynarodowa wymiana usług

5.1. Rola usług w handlu

W przypadku usług stosunek handlu do produkcji jest dużo niższy niż w przypadku dóbr materialnych. Udział eksportu usług w ich produkcji światowej wzrósł między 1970 a 1980 r. z 5% do 7.5% podczas gdy odpowiednie wskaźniki dla dóbr wyniosły 22% i 40%. W 2000 roku wskaźnik ten wzrósł w przypadku dóbr do 50%, podczas gdy w przypadku usług pozostał na poziomie ok. 7% (Kuźnar 2006, s. 5).

Dane dostępne dla krajów rozwiniętych potwierdzają ten wzorzec - usługi są konsumowane głównie w kraju produkcji i - w przeciwieństwie do dóbr - tylko niewielka ich część jest eksportowana. Niektóre z nich, jak transport morski czy lotniczy, mają z natury charakter międzynarodowy: morza rozciągają się między krajami a większość krajów ma obszar zbyt mały, aby rozwinąć transport lotniczy na dużą skalę. Z drugiej strony wiele usług, które ważą silnie w krajowym sektorze usługowym, nie jest w ogóle przedmiotem handlu lub jest w nim w niewielkim stopniu. Administracja publiczna i obronność z natury rzeczy nie mają charakteru komercyjnego i ani wewnątrz krajów, ani w skali międzynarodowej nie są przedmiotem handlu. Oświata i szkolnictwo a także usługi zdrowotne mają również na ogół charakter krajowy, chociaż ostatnio stają się przedmiotem handlu i bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Branża „handel” hurtowy i detaliczny jest w każdym kraju jedną z ważniejszych branż usługowych. Usługi handlowe są również istotne w międzynarodowym handlu towarami fizycznymi, ale jak wspomniano wyżej, ich wartość jest włączana do wartości towaru. Umiędzynarodowienie usług transportowych zależy od jego wielkości, położenia geograficznego, stopnia rozwoju związków gospodarczych z innymi krajami oraz od infrastruktury transportowej wewnętrznej i zewnętrznej. W krajach dużych o rozwiniętej infrastrukturze transportowej (np. Stany Zjednoczone) lub kontynentalnych (np. Australia) handel wewnętrzny usługami transportowymi może być niemniej ważny niż handel zagraniczny. Z kolei w małych krajach zachodnioeuropejskich leżących na głównych szlakach komunikacyjnych, ruch międzynarodowy jest znaczny.

Dane statystyczne o handlu usługami nie są tak szczegółowe jak dane o handlu dobrami fizycznymi, ale pozwalają na ustalenie podstawowych cech charakterystycznych, relacji i tendencji w tym handlu. Światowy eksport usług rynkowych rósł między 1990 i 2005 rokiem w tempie podobnym jak światowy eksport dóbr materialnych, nieco poniżej 8% rocznie, osiągając w 2005 roku wartość 2.4 biliona dolarów (tabela 1). Wzrost obu wartości w ciągu tego okresu był dość równomierny, w związku z czym udział usług w światowym eksporcie dóbr fizycznych pozostawał na niezmienionym poziomie 19-20% (wykres 1). Tak więc zarówno umiędzynarodowienie sektora usług poprzez handel, jak i rola handlu usługami w handlu światowym, nie uległy większym zmianom w ciągu ostatnich 10-15 lat.

Tabela 1

Eksport światowy dóbr i usług, 1990 i 2005

Kategoria	Wartość (w bln USD)		Średnioroczne
	1990	2005	tempo wzrostu w %
Dobra	3.4	10.4	7.7
Usługi rynkowe	0.8	2.4	7.6
W tym:
Transport	0.22	0.56	6.4
Podróże	0.26	0.69	6.7
Pozostałe usługi	0.29	1.2	9.6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WTO.

Wykres 1

Światowy eksport dóbr i usług, wartość (w mln USD i udział w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WTO.

Spośród trzech głównych kategorii usług - transport, podróże i usługi pozostałe - największy, a zarazem najszybciej rosnący, jest handel usługami zawartymi w kategorii „pozostałe”, obejmującej bardzo szeroki wachlarz usług takich jak usługi komunikacyjne, budowlane, finansowe, royalties i opłaty licencyjne, usługi biznesowe, personalne, rekreacyjne i związane z kulturą. Eksport tej kategorii rósł nie tylko szybciej niż eksport usług transportowych i związanych z podróżami, ale też szybciej niż eksport dóbr materialnych (tabela 1). Udział tej kategorii w eksporcie usług wzrósł z 37% w 1990 roku do 48% w 2005 roku (wykres 2).

Wykres 2

Struktura eksportu światowego usług według kategorii (1990 i 2005, w %)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WTO.

Wykres 3 przedstawia strukturę eksportu kategorii usług pozostałych. Prawie połowa tego eksportu przypada na „inne usługi biznesowe”, które obejmują m.in. usługi komputerowe i informatyczne, usługi reklamowe, konsultanckie, marketingowe, techniczne, prawne, badania i rozwój, itp. Wysoki udział tych kategorii wynika w części (nie do końca możliwej w doprecyzowaniu) z niedoskonałości statystyk usługowych. Wiele krajów nie rozbija jeszcze usług na szczegółowe kategorie i to co pozostaje jest włączane do kategorii innych usług biznesowych.

Usługi, podobnie jak dobra fizyczne, są przedmiotem międzynarodowej specjalizacji. Dla niektórych krajów znaczenie eksportu (i importu) usług jest dużo większe niż wynosi średnia światowa. W krańcowych przypadkach usługi są większym źródłem dewiz niż eksport towarów fizycznych. Dotyczy to krajów atrakcyjnych turystycznie (oczywiście z rozbudowaną odpowiednio infrastrukturą) takich jak Grecja, Egipt czy Meksyk. W małych krajach (np. regionu Karaibów) eksport usług turystycznych dominuje w eksporcie ogólnym. Niektóre kraje specjalizują się w transporcie morskim, np. Norwegia.

Wykres 3

Struktura eksportu światowego „pozostałych usług” (w %, 2003 r.)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych WTO.

Podobnie jak w handlu dobrami fizycznymi, kraje rozwinięte dominują w handlu usługami. W 2005 r. przypadało na nie ponad 70% światowego eksportu i importu usług (WTO 2006, s. 10). Stopień tej dominacji stopniowo zmniejsza się na rzecz wzrostu udziału krajów rozwijających się i krajów transformacji zarówno w handlu globalnym, jak i w poszczególnych kategoriach w eksporcie i imporcie.

W zakresie bilansu wymiany usługami, to - w odróżnieniu od bilansu handlu dobrami materialnymi - w usługach grupy krajów rozwiniętych jest on dodatni, a w grupie krajów rozwijających się ujemny (International Trade Centre 2002, s. 6; także: De 2006). Oczywiście zdarzają się wyjątki od ogólnego układu bilansów. Niektóre kraje rozwinięte wykazują strukturalny deficyt (Niemcy, Japonia, Kanada i Australia) a niektóre kraje rozwijające się strukturalne nadwyżki, np. Singapur, Filipiny, Korea Południowa czy Kenia.

Między krajami występują znaczne różnice pod względem struktury wymiany usług. W krajach atrakcyjnych pod względem turystycznym przychody z tego tytułu stanowią największą pozycję w eksporcie usług: wahają się one między 40% a 70%. Absolutne rozmiary wpływów (i wydatków) z podróży zagranicznych są duże w wielu krajach rozwiniętych, ale ich udział w eksporcie ogólnym jest często niewielki, głównie z powodu znacznego eksportu w innych kategoriach, a zwłaszcza w „pozostałych usługach”. Ta ostatnia kategoria dominuje w eksporcie usług Belgii, Niemiec, Szwecji, Francji, Danii, Wielkiej Brytanii, Kanady i Stanów Zjednoczonych, a także w kilku krajach rozwijających się. Transport morski waży silnie w eksporcie usługowym Norwegii i Japonii. Inne rodzaje transportu stanowią dużą pozycję w eksporcie Holandii, Arabii Saudyjskiej, Argentyny i Singapuru. Uogólniając, kraje rozwinięte mają znacznie bardziej zdywersyfikowaną strukturę eksportu niż kraje rozwijające się.

5.2. Rola usług w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych

W odróżnieniu od handlu, rola usług w BIZ jest bardzo duża i od kilku dziesięcioleci systematycznie rośnie. Jeszcze w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia światowy zasób BIZ był skoncentrowany w przemysłach wydobywczych i przetwórczych. Na początku lat siedemdziesiątych usługi stanowiły mniej niż ¼ światowego zasobu BIZ, wzrastając do 40% w roku 1985 (Mallampally i Zimny 2000, s. 25-26), i do 63% w roku 2004 (wykres 4). W rozmiarach absolutnych zasób BIZ wzrósł we wszystkich sektorach (i w prawie wszystkich branżach). Tempo przyrostu w sektorze usług było najszybsze - w latach 1990-2004 wzrosło siedmiokrotnie, w porównaniu do ponad czterokrotnego wzrostu zasobów BIZ w przemyśle przetwórczym i mniej niż trzykrotnego wzrostu w sektorze pierwszym. Dynamiczny wzrost roli usług w światowych BIZ jest rezultatem szeregu zjawisk obejmujących procesy globalizacji usług.

• Po pierwsze, wynika z globalizacji KTN w usługach i tym samym globalizacji branż usługowych reprezentowanych przez te korporacje. Ma ona miejsce wówczas, kiedy korporacje matki podejmują BIZ w dziedzinie swojej działalności. Pionierami tej globalizacji w usługach były kompanie handlowe (np. japońskie sogo shosha i kompanie handlowe Europy Zachodniej, dla których filie w odległych krajach, często koloniach kraju macierzystego, były instrumentem wspierania handlu) i banki, które wyruszyły za granicę w ślad za swoimi klientami, początkowo korporacjami handlowymi, później przemysłowymi a w końcu turystami z krajów macierzystych. Później ruszyły za nimi firmy reklamowe, konsultanckie, prawne, itd. Po okrzepnięciu i zdobyciu doświadczeń w działalności zagranicznej, korporacje usługowe znajdowały nowych klientów i rozprzestrzeniały się do coraz to nowych krajów, zmniejszając zależność od swoich dawnych klientów - KTN z własnego kraju (UNCTC 1989). Stopniowo ten rodzaj globalizacji objął kolejne branże usługowe - telekomunikację, produkcję i dystrybucję energii i wody, kolejne usługi biznesowe, branże turystyczne (zwłaszcza hotele, restauracje i wynajem samochodów), nieruchomości a także edukację i usługi zdrowotne. Z perspektywy przedsiębiorstwa ten rodzaj BIZ ma celu poszukiwanie rynków (market-seeking) i ekspansję szybszą niż byłaby możliwa tylko na rynkach krajowych, które zwłaszcza w krajach rozwiniętych rosną wolno i są dość zatłoczone. W takich branżach usługowych jak bankowość, ubezpieczenia, telekomunikacja, energetyka, czy dystrybucja wody odbywa się w przeważającej mierze na drodze przejmowania już istniejących przedsiębiorstw lub łączenia się przedsiębiorstw z różnych krajów.

• Po drugie, wzrost roli usług w BIZ jest w znacznej mierze rezultatem nie tyle ekspansji globalnej transnarodowych korporacji usługowych, lecz inwestowania w usługi za granicą przez KTN z sektorów przemysłowych i wydobywczych (a także inwestowania usługowych KTN w dziedzinach innych niż branża w której działają - np. inwestycje banków w przetwarzanie danych za granicą). Tradycyjnie ten rodzaj BIZ w usługach był i jest podejmowany w celu wspierania handlu i produkcji zagranicą poprzez inwestowanie np. w sieć handlową, transportową, zakładanie filii finansowych, czy też magazynów.

Ocenia się, że w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych co najmniej połowa zagranicznego zasobu BIZ Stanów Zjednoczonych w usługach za granicą była kontrolowana przez KTN, które nie działały w sektorze usług. W Niemczech i Wielkiej Brytanii było to ok. 20% (Mallampally i Zimny 2000, s. 27-28). Zdecydowana większość tych BIZ to inwestycje KTN w przemyśle przetwórczym i wydobywczym w filie handlowe i finansowe, a także (choć w mniejszym stopniu) w usługi reklamowe, przetwarzanie danych, leasing i wynajem sprzętu.

Zjawisko inwestowania w usługi za granicą przez KTN ze wszystkich sektorów i branż nasila się w związku z możliwością lokowania za granicą usług korporacyjnych i biurowych (outsourcing i offshoring). Zmienia się również jego charakter. O ile tradycyjne inwestycje zagraniczne w usługi miały na celu wspieranie handlu i produkcji dóbr materialnych za granicą, o tyle współczesne inwestycje usługowe mają na celu redukcję kosztów usług korporacyjnych, czyli są motywowane poszukiwaniem efektywności (efficiency-seeking). BIZ mające na celu redukcję kosztów były znane od dawna w sferze produkcji materialnej (np. produkcja komponentów elektronicznych czy samochodowych w Azji, czy produktów finalnych, np, samochodów w Meksyku na eksport do Stanów Zjednoczonych). W sferze usług korporacyjnych stały się możliwe dzięki rozwojowi technologii komputerowo-komunikacyjnych, które pozwalają zdekomponować usługi na komponenty, bazujące na przetwarzaniu informacji i przesyłać je (jak i całe usługi, bazujące na informacji) tanio i szybko na odległość.

Wykres 4

Struktura gałęziowa BIZ w krajach przyjmujących (w %, 1990 i 2004)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD.

• Po trzecie, KTN ze wszystkich sektorów zakładają za granicą filie, klasyfikowane jako BIZ w usługach, w celu wypełniania specyficznych funkcji dla korporacji matki lub dla całej sieci. Przykładem są filie finansowe w rajach podatkowych lub krajach oferujących niższe podatki czy też rejestrowanie statków w krajach tzw. „wygodnych flag”. Mogą one zwiększać BIZ w usługach (i BIZ w ogóle) uczestniczących krajów przyjmujących i krajów pochodzenia o dziesiątki a nawet setki miliardów dolarów, mimo że celem tych „BIZ” nie jest produkcja usług w kraju „przyjmującym”. Dane o BIZ w usługach na ogół obejmują również kompanie holdingowe lokowane, często ze względów podatkowych (np. w Luksemburgu), za granicą. Choć można powiedzieć, że z punktu widzenia korporacji kompanie te wykonują usługi zarządzania korporacją lub też majątkiem korporacji (dlatego w niektórych krajach są włączane to usług „zarządzania majątkiem” a w innych do usług finansowych), wiele z nich, zwłaszcza w „rajach podatkowych”, to głównie skrzynki pocztowe. Ponadto, nawet jeśli holdingi prowadzą rzeczywistą działalność, co niewątpliwie często ma miejsce, to jest ona, mierzona wartością produkcji, niewspółmiernie mała w stosunku do wartości aktywów zarejestrowanych jako BIZ, zniekształcając znaczenie BIZ jako miernika międzynarodowej produkcji usług.

• Po czwarte wreszcie, dane o BIZ niedoszacowywują stopień globalizacji branż usługowych, w których produkcja usług przez filie zagraniczne jest kontrolowana przez kompanię matkę na podstawie umów i kontraktów, a nie na podstawie własności. Ex definitione, bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają miejsce, gdy spółka-matka posiada pewien minimalny udział w kapitale filii zagranicznej, pozwalający na kontrolę i zarządzanie filią. Na ogół jest to udział ponad 10% (należy zauważyć, że do wartości BIZ zalicza się tylko ten udział, a nie całą wartość kapitału filii). Tymczasem w takich branżach usługowych jak hotelarstwo, restauracje i fast-food, wynajem samochodów i handel detaliczny, kontrola i zarządzanie filiami zagranicznymi odbywa się często na podstawie kontraktów menadżerskich z właścicielami (którymi są, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, zazwyczaj inwestorzy lokalni) lub umów franchisngowych.

Nie ma wątpliwości, że Marriot, to olbrzymia korporacja transnarodowa w branży hotelarskiej, produkująca usługi hotelarskie w wielu krajach świata. Ale Marriot ma udziały kapitałowe w mniej niż 1% hoteli za granicą działających pod jego nazwą, podczas gdy reszta jest zarządzana i/lub kontrolowana przez kompanię matkę na podstawie kontraktów menadżerskich i umów franchisngowych. Cendant, największa grupa hotelowa na świecie, obejmująca dziewięć marek hotelowych z 6 500 hotelami w różnych krajach świata, operuje wyłącznie poprzez umowy i kontrakty.

Z kolei w takich branżach jak usługi prawne, usługi techniczne oraz usługi konsultanckie dla biznesu, firmy międzynarodowe są zorganizowane poprzez umowy o partnerstwie (np. Ernst & Young), również bez udziałów kapitałowych. Zważywszy, że kontrakty menadżerskie, umowy o franszyzę, czy porozumienia partnerskie dają KTN niemniejszą kontrolę nad produkcją filii zagranicznych i zapewniają uczestniczącym jednostkom niemniejszą spójność niż udziały w kapitale (czyli własność filii), są one nazywane w literaturze przedmiotu niekapitałowymi formami BIZ (non-equity forms of FDI).

Biorąc pod uwagę wczesną ekspansję za granicą w formie BIZ korporacji handlowych, banków, kompanii ubezpieczeniowych i innych firm finansowych, a także fakt, że również korporacje przemysłowe i wydobywcze inwestowały w handel i usługi finansowe za granicą, te dwie branże tradycyjnie dominowały w BIZ typu usługowego. Jeszcze w 1990 roku, ich udział w szacunkowym światowym zasobie BIZ usługowych w krajach przyjmujących wynosił 65% (finanse 41%, a handel 24%, zob. tabela 2). W późniejszym okresie BIZ w tych branżach nadal rosły dość szybko, ok. pięciokrotnie między 1990 a 2004 rokiem (a więc szybciej niż np. BIZ w przemyśle przetwórczym, który wzrósł ponad czterokrotnie). Siłą napędową dalszej ekspansji stały się jednak usługi związane z infrastrukturą: elektryczność, gaz i woda oraz transport, składowanie i telekomunikacja, których zasób wzrósł w tym samym czasie odpowiednio 24 i blisko 20 razy, a łączny ich udział w światowym zasobie BIZ w usługach wzrósł z 4% do 12%.

Obliczenia UNCTAD-u nie wyodrębniają poszczególnych branż, ale wyrywkowe dane krajów generujących inwestycje sugerują, że w przeważającej mierze odpowiadają za ten wzrost dwie branże: telekomunikacja i energia elektryczna. Znaczny wzrost BIZ nastąpił również w usługach biznesowych (13 razy), zdrowotnych i socjalnych (11 razy) i edukacyjnych (7 razy), choć wartość zasobów BIZ tych dwóch ostatnich jest jeszcze bardzo mała (tabela 2).

Należy też z ostrożnością traktować dane o usługach biznesowych, szczególnie o ich dużym udziale, ponieważ niektóre kraje objęte tym szacunkiem włączają do nich kompanie holdingowe i nieruchomości, w tym również wartość nabywanych nieruchomości, a nie tylko wartość świadczonych usług (UNCTAD 2004, s. 141-142). Dane dla Stanów Zjednoczonych, kraju z którego pochodzi znaczna część światowych BIZ w usługach, nie potwierdzają tak dużej roli usług biznesowych, choć wskazują na dużą dynamikę ich wzrostu.

Tabela 2

Struktura światowego zasobu BIZ w usługach w krajach przyjmujących (1990 i 2004; w mld USD i w %)

	Wartość w mld USD		Index 2004	Udział w %
Kategoria usług	1990	2004	1990=100	1990	2004
Elektryczność, gaz i woda	9	216	2400	1.0	3.7
Budownictwo	20	83	415	2.3	1.4
Handel	211	1050	498	24.4	17.8
Hotele i restauracje	23	82	357	2.7	1.4
Transport, składowanie i komunikacja	26	497	1912	3.0	8.4
Finanse	358	1825	510	41.3	31.0
Usługi buzinesowe	118	1532	1298	13.6	26.0
Administracja publiczna i obronność	0.055	11	20000	0.0	0.2
Edukacja	0.087	0.6	690	0.0	0.0
Usługi zdrowotne i socjalne	1	11	1100	0.1	0.2
Usługi komunalne i osobiste	12	74	617	1.4	1.3
Pozostałe	70	139	199	8.1	2.4
Niesklasyfikowane	18	363	2017	2.1	6.2
Usługi ogółem	866	5884	679	100	100

Źródło: UNCTAD 2004 i 2006.

Statystyki BIZ związane z offshoringiem usług nie są jeszcze agregowane, ale nie wydaje się aby ten rodzaj BIZ odgrywał już jakąś znaczącą role w globalnych zasobach BIZ (a nawet w BIZ krajów, których dotyczy). Niewątpliwie zjawisko to rośnie bardzo szybko i ma olbrzymi potencjał dalszego rozwoju. Jednak, choć przykuwa uwagę mediów, nie wyszło jeszcze z fazy niemowlęcej. Ponadto tylko część produkcji usług jest przenoszona za granicę w ramach KTN, prowadząc do BIZ. Pozostała część jest produkowana przez niezależne firmy na podstawie kontraktów handlowych, prowadząc do handlu, ale nie BIZ. Dodatkowym ograniczeniem jest fakt, że te usługi opierają się głównie na wykorzystaniu wiedzy i umiejętności pracowników, nie są kapitałochłonne i nie angażują inwestycji o dużej wartości. W związku z tym mała jest szansa, aby odgrywały znaczącą role jako źródło pozyskiwania kapitału w krajach przyjmujących BIZ. Mogą natomiast być w krajach, które przyciągną ich znaczną ilość, źródłem znaczącej liczby nowych miejsc pracy, tworzenia nowych umiejętności oraz znacznego eksportu. Ponadto, ich koncentracja w niektórych miastach czy parkach technologicznych może być dodatkowym czynnikiem ożywienia gospodarczego danego regionu.

Mimo bardzo szybkiej ekspansji BIZ w usługach i ich wysokiego udziału w globalnych strumieniach BIZ, stopień globalizacji sektora usług, mierzony globalizacją firm usługowych (czyli udziałem produkcji za granicą w produkcji całkowitej) czy branż usługowych w poszczególnych krajach (mierzony udziałem produkcji filii zagranicznych w produkcji danego kraju) pozostaje w tyle za stopniem globalizacji sektora przemysłu przetwórczego i wydobywczego. Przykładowo, w połowie lat dziewięćdziesiątych udział sprzedaży za granicą poprzez filie w sprzedaży ogólnej transnarodowych korporacji przemysłowych Stanów Zjednoczonych wynosił 37%, a w korporacjach usługowych - 17-18%, wahając się w poszczególnych branżach między 31% (w bankach transnarodowych) a 11% w KTN w handlu detalicznym (Mallampally i Zimny 2000, s. 30). W roku 2000 dystans ten się zmniejszył, ale pozostał jeszcze znaczny: udziały te wyniosły odpowiednio do 38% i 22% (UNCTAD 2004, s. 114 i 124).

Podobna sytuacja ma miejsce w krajach przyjmujących BIZ. Filie zagraniczne mają znacznie mniejszy udział w sprzedaży, wartości dodanej czy zatrudnieniu w sektorze usług niż w sektorze przemysłowym. W branżach usługowych w krajach OECD najniższym stopniem globalizacji odznaczają się usługi transportowe, telekomunikacja, nieruchomości, hotele i restauracje. W dalszej kolejności są handel i usługi finansowe. Najwyższym stopniem globalizacji charakteryzują się z kolei usługi biznesowe, a zwłaszcza komputerowe i IT: w 10 spośród 16 krajów OECD, udział filii zagranicznych w sprzedaży krajowej wynosił między 20% a 30% (OECD 2001, s. 42-47).

Konkludując, niższy stopień globalizacji sektora usług w porównaniu do sektora przemysłowego wynika w znacznej mierze z faktu, że znaczna część BIZ w usługach jest podejmowana przez korporacje przemysłowe i nie znajduje odzwierciedlenia w globalizacji branż i korporacji usługowych. Wskazuje on również, że ekspansja KTN w usługach jest stosunkowo nowym zjawiskiem i potrzeba więcej czasu, zanim te korporacje dorównają korporacjom przemysłowym pod względem stopnia i zasięgu globalizacji. Powodem jest między innymi to, że liberalizacja polityki BIZ w branżach usługowych jest zjawiskiem relatywnie świeżym we współczesnej gospodarce światowej - w porównaniu do liberalizacji BIZ w sektorze przemysłowym, która zaczęła się dużo wcześniej. Ponadto, mimo znacznego otwarcia usług na BIZ, stopień liberalizacji jest bardzo nierówny między branżami usługowymi i poszczególnymi krajami. Restrykcje wobec BIZ w transporcie są nadal powszechne (nawet w tak liberalnym wobec BIZ kraju jak Stany Zjednoczone), a stopień otwarcia usług związanych z infrastrukturą i usług finansowych dla BIZ jest dużo większy w Ameryce Łacińskiej i w krajach transformacji ustrojowej niż np. w Azji. W szeregu krajów rozwiniętych Europy Zachodniej usługi związane z infrastrukturą są produkowane nadal przez przedsiębiorstwa publiczne, często o znacznym udziale państwa, a rządy tych krajów są niechętne przejmowaniu kontroli nad tymi firmami przez firmy zagraniczne.

5.3. BIZ i handel jako sposoby świadczenia usług

Cechą charakterystyczną globalizacji ekonomicznej w ostatnich dekadach jest rosnąca rola KTN i BIZ w gospodarce światowej. W rezultacie handel światowy, choć rośnie szybko i jest nadal ważny, stracił rolę głównego spoiwa gospodarki światowej. Następuje stopniowe przesunięcie transakcji międzynarodowych w kierunku transakcji związanych z działalnością KTN. Wartość dóbr i usług produkowanych i sprzedawanych na rynkach zagranicznych za pośrednictwem filii KTN blisko dwukrotnie przewyższa wartość światowego eksportu (UNCTAD 2006, s. 9). Co więcej, BIZ i handel są coraz ściślej ze sobą związane i bardzo duża część handlu światowego jest handlem KTN. Ocenia się, że ponad 30% handlu światowego to handel „wewnętrzny” KTN (intracompany trade). W Stanach Zjednoczonych, największym na świecie kraju pochodzenia i kraju przyjmującym BIZ, KTN, rodzime i obce, odpowiadają za ¾ amerykańskiego eksportu. Szacuje się również, że ok. 33% eksportu krajów przyjmujących BIZ to eksport pochodzący z filii zagranicznych inwestorów.

Chociaż powyższe szacunki odnoszą się do dóbr i usług, proporcje te pozostają związane z dobrami materialnymi, które dominują handel międzynarodowy oraz sprzedażą zagraniczną filii KTN. Jak pamiętamy, udział dóbr materialnych w światowym eksporcie wynosi 80%, a w sprzedaży filii zagranicznych KTN, sądząc z danych dotyczących KTN ze Stanów Zjednoczonych, jest nawet nieco wyższy, osiągając 82% w 2003 roku (Mataloni 2005, s. 25). Przyjmując te upraszczające założenia warto zauważyć, że cechą globalizacji dóbr materialnych, które technicznie rzecz biorąc, mogą być w większości bez ograniczeń przedmiotem handlu, jest dużo silniejsza tendencja do ich produkcji i sprzedaży na rynkach zbytu za pośrednictwem filii KTN niż za pośrednictwem eksportu.

Biorąc pod uwagę fakt, że wiele usług nie jest transportowalnych i nie może być przedmiotem handlu, można założyć, że sprzedaż za pośrednictwem filii powinna być dominującym sposobem dostarczania usług na rynki międzynarodowe. Nie jest to jednak oczywiste, a przynajmniej do niedawna nie było, sądząc z danych dotyczących Stanów Zjednoczonych - jedynego kraju, w którym można prześledzić, jak kształtowały się w czasie proporcje między eksportem usług a ich sprzedażą za pośrednictwem filii KTN. Warto zauważyć, że Stany Zjednoczone są nie tylko największym źródłem usługowych BIZ na świecie (w 2002 roku przypadała na nie ¼ tych BIZ) lecz są też największym krajem przyjmującym inwestycje usługowe, z 30% udziałem w światowym zasobie BIZ krajów przyjmujących (UNCTAD 2004, s. 99-101). Ekspansja usługowa KTN z Unii Europejskiej i Japonii dokonuje się w znacznym stopniu na rynku amerykańskim.

W zakresie dóbr materialnych gospodarka amerykańska, kształtując przedstawione wyżej tendencje globalne, dostarczała je już od dawna na rynki światowe w dużo większym stopniu za pośrednictwem BIZ (czyli filii zagranicznych KTN produkujących i sprzedających te dobra w krajach przyjmujących) niż za pośrednictwem eksportu. Stosunek sprzedaży tych dóbr przez filie do ich eksportu z USA wahał się w okresie 1986-1999 w granicach 2.5 - 3 (Zimny i Mallampally 2003, s. 97-98). W obszarze usług przez większą część tego okresu utrzymywał się parytet: eksport usług mniej więcej był równy ich sprzedaży za pośrednictwem filii. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych sprzedaż filii zaczęła wyraźnie rosnąć w stosunku do eksportu, osiągając w ostatnich latach współczynnik w granicach 1.5 (wykres 5). Podobna zmiana nastąpiła po stronie sprzedaży w USA. Import i sprzedaż filii zagranicznych KTN były mnie więcej równe do początku lat dziewięćdziesiątych, po czym sprzedaż filii rosła szybciej niż import, z wyraźnym przyśpieszeniem w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, kiedy to współczynnik zaczął konsekwentnie przewyższać 1.5 (wykres 6).

Wykres 5

Rola BIZ i eksportu w świadczeniu usług przez USA (lata 1986-2004, w mld USD)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD.

Wykres 6

Rola BIZ i importu w świadczeniu usług przez USA (lata 1987-2004, w mld USD)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD.

Powstaje pytanie, czy tendencje te wynikają po prostu z szybkiego, jak pamiętamy z poprzednich rozważań, wzrostu udziału w BIZ usług „nietransportowalnych”, a więc świadczonych głównie za pośrednictwem filii zagranicznych (energii elektrycznej, telekomunikacji a także dość szybkiego wzrostu BIZ w usługach handlowych), czy też, podobnie jak w przypadku transakcji dobrami materialnymi, choć wiele usług opartych na informacji może teraz być przedmiotem handlu, to jednak czynniki związane z obecnością na rynku zbytu i bliskością do konsumenta faworyzują ich świadczenie za pośrednictwem BIZ?

Znaczenie obecności na rynku i bliskości konsumenta staje się wyraźne, kiedy usługi rozbijemy na trzy grupy według stopnia ich transportowalności (czyli podstawowego warunku umożliwiającego technicznie handel): (1) usługi świadczone głównie lub wyłącznie za pośrednictwem handlu rozumianego jako transakcje między rezydentami i nie-rezydentami wg definicji bilansu płatniczego (podróże i transport osób i towarów); (2) usługi świadczone głównie lub wyłącznie za pośrednictwem BIZ (usługi handlowe i hotelarskie oraz produkcja i dystrybucja energii elektrycznej); i (3) usługi, które mogą być świadczone za pośrednictwem zarówno eksportu jak i BIZ (biznesowe, profesjonalne, telekomunikacyjne i finansowe).

Trzecia kategoria obejmuje wiele usług, których transportowalność znacznie wzrosła dzięki technologiom komputerowo-komunikacyjnym, dając przedsiębiorstwom większy wybór sposobów ich świadczenia za granicę. To wśród nich są usługi o najwyższej dynamice handlu, takie jak komputerowo-informatyczne, czy finansowe (Kużnar 2006 i 2006a). Posługując się ponownie danymi z USA (jedynymi jakie są dostępne), transakcje usługami tej kategorii wzrosły najszybciej w okresie 1986-1999 - blisko pięciokrotnie, w porównaniu do czterokrotnego wzrostu przeciętnego wszystkich transakcji. Z kolei w ramach kategorii trzeciej, transakcje za pośrednictwem BIZ wzrastały dużo szybciej niż eksport - 5.5 razy w porównaniu do 3.7, a także dużo szybciej niż sprzedaż usług kategorii drugiej za pośrednictwem BIZ. W rezultacie współczynnik sprzedaży za pośrednictwem filii do eksportu wzrósł z 1.6 do 2.4. Podobne zmiany nastąpiły po stronie importu i sprzedaży filii zagranicznych korporacji usługowych w USA (Zimny i Mallampally 2003, s. 98-100).

Potwierdza to hipotezę, że choć rosnąca transportowalność wielu usług dynamizuje handel, to jednocześnie czynniki przemawiające za obecnością produkcyjną na rynku zbytu powodują względne zwiększenie roli BIZ również w transakcjach tymi usługami, podobnie jak w przypadku transakcji dobrami materialnymi. Widać to jeszcze wyraźniej, kiedy popatrzymy na współczynniki BIZ/handel dla poszczególnych branż usługowych. W przypadku usług uchodzących za najłatwiej transportowalne są one najwyższe. Tendencja ta dotyczy: usług komputerowych i informatycznych (współczynnik 19), reklamy (14), ubezpieczeń (6) w transakcjach na „zewnątrz” USA (w 1998 r.). Natomiast wzrost współczynnika w usługach telekomunikacyjnych (z 0.1 w połowie lat osiemdziesiątych XX wieku do 2.5-3 w roku 1999) jest niewątpliwie wynikiem wzrostu BIZ w usługach nietransportowalnych, gdzie inwestujące firmy nie mają wyboru między handlem a BIZ.

Podsumowując, przesuwanie się sposobów świadczenia usług w kierunku BIZ częściowo wynika z szybkiego wzrostu BIZ w usługach, które nie są przedmiotem handlu. W znacznej mierze jest pochodną faktu, że usługi transportowalne i będące przedmiotem handlu podlegają podobnym procesom jak dobra materialne, które, choć w większości doskonale transportowalne, są dostarczane na rynki międzynarodowe w znacznie większym stopniu za pośrednictwem produkcji i sprzedaży na miejscu niż za pośrednictwem eksportu. Nie należy z tego wyciągać wniosku, że BIZ zastępują handel usługami. Zarówno eksport jak i import usług kategorii trzeciej rosną bardzo szybko, szybciej niż handel usługami kategorii pierwszej (a więc usługami świadczonymi głównie na drodze handlu). Świadczy to o tym, że BIZ i handel usługami o alternatywnych sposobach świadczenia są komplementarne i nie wypierają się nawzajem.

5.4. Struktura świadczenia usług według klasyfikacji WTO

Jak zauważono wcześniej, WTO wprowadziła własną klasyfikację sposobów świadczenia międzynarodowego usług, podporządkowaną wymogom GATS. Klasyfikacja ta funkcjonuje w znaczącej mierze w sferze koncepcyjnej, ponieważ ciągle trwają prace nad zdefiniowaniem części transakcji i wprowadzeniem ich do systemów statystycznych - nie tylko krajów członkowskich WTO, ale również ONZ, co pozwoliłoby na zwiększenie ich zasięgu. O ile dane dotyczące transakcji usługowych zbierane od dawna na potrzeby statystyk bilansu płatniczego MFW jest stosunkowo łatwo dostosować do klasyfikacji WTO (w tym przypadku prace dotyczą ich uszczegółowienia, tzn. znacznego zwiększenia liczby usług i skłonienia krajów, aby podjęły trud ich zbierania i opracowywania), o tyle dane dotyczące świadczenia usług poprzez „obecność handlową” (czyli BIZ, produkcję i sprzedaż filii zagranicznych KTN) są w powijakach. Niemniej jednak WTO sporządziła szacunek światowej struktury transakcji usługowych, opartych na tej klasyfikacji. Obejmuje on więc: sposób 1 (świadczeni transgraniczne); sposób 2 (konsumpcja za granicą); sposób 3 (obecność handlowa); i sposób 4 (przepływ osób fizycznych) - zob. tabela 3.

Tabela 3

Struktura międzynarodowych transakcji usługowych według klasyfikacji WTO

1. Handel transgraniczny	35%
2. Konsumpcja za granicą	10-15%
3. Obecność handlowa - BIZ	50%
4. Przepływ osób fizycznych	1-2%

Źródło: WTO 2005, s. 8.

Powyższy szacunek jest względnie zgodny z obrazem, jaki wyłania się z rzeczywistych danych dotyczących transakcji usługowych USA. Głównym sposobem dostarczania usług za granicę jest produkcja i ich sprzedaż w krajach przyjmujących BIZ, czyli „importujących usługi”, przez filie zagraniczne KTN. Przypada nań połowa światowych transakcji usługowych. W terminologii WTO jest to „handel usługami filii zagranicznych” (FATS). Drugim z kolei jest handel przez granice, którego udział ocenia się na 35%. Handel poprzez konsumpcję za granicą to głównie kategoria bilansu płatniczego „podróże”, z udziałem ocenianym na 10-15%. Potencjalnie obejmuje ona również kształcenie za granicą (poprzez pobyt tam studentów), usługi zdrowotne (kiedy pacjenci udają się do zagranicznych ośrodków leczniczych), a także wysyłkę sprzętu (np. statku) za granicę w celu naprawy. Małe znaczenie (1-2%) mają transakcje wynikające ze świadczenia usług przez osoby fizyczne wyjeżdżające w tym celu, ale tylko czasowo, za granicę: konsultanci, lekarze, eksperci, czy też pracownicy firmy usługowej.

Literatura i źródła

De, Prabir (2006), International Trade in Services: Evolving Issues for Developing Countries, prezentacja na konferencję WTO/ESCAP/ARTNet Advanced Regional Seminar on Multilateral Negotiations in Services for Asian and Pacific Economies, Kolkata, 19-21 September 2006.

Hill T.P. (1977), On Goods and Services, „Review of Income and Wealth” September, New Haven, CT.

Hoekman B. (2006), Trade in Services, Trade Agreements and Economic Development: A Survey of the Literature, Centre for Economic Policy Research, „Discussion Paper Series” No. 5760, London.

International Trade Centre, UNCTAD/WTO (2002). Przewodnik handlowy po Układzie Ogólnym w sprawie handlu usługami, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa.

Kuźnar A. (2006), Długofalowe tendencje wzrostu roli usług w handlu międzynarodowym, Warszawa 2007.

Kuźnar A. (2006a), Usługi oparte na wiedzy i ich rola w handlu międzynarodowym, referat przygotowany na konferencję „Gospodarka oparta na wiedzy. Aspekty międzynarodowe” w Wyższej Szkole Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego w Warszawie, 8 grudnia 2006.

Mallampally P., Zimny Z. (2000), Foreign direct investment in services: trends and patterns, [in:] Globalization of Services: Some Implications for Theory and Practice, (eds.) Y. Aharoni and L. Nachum, Routledge, London and New York.

Mataloni, J.R. (2005), US Multinational Companies. Operations in 2003, „Survey of Current Business” July.

OECD (2001), Measuring Globalization: The Role of Multinationals in OECD Economies, Volume II, Services, Paris.

Sauvant, K P., Zimny Z. (1987), Foreign Direct Investment in Services: the Neglected Dimension in International Service Negotiations, „World Competition” No 31 (October), Genewa.

UNCTAD (2004), World Investment Report 2004. The Shift Towards Services, United Nations, New York and Geneva.

UNCTAD (2006), World Investment Report 2006. FDI from Developing Countries and Transition Economies: Implications for Development , United Nations, New York and Geneva.

UNCTAD (2006), Measuring Restrictions on FDI in Services in Developing Countries and Transition Economies, UNCTAD Current Studies on FDI and Development, No. 2, United Nations, New York and Geneva.

UNCTC (1989), Foreign Direct Investment and Transnational Corporations in Services, United Nations, New York.

World Bank (1986), World Development Report, Washington.

WTO (2005), International Trade Statistics 2005, Geneva.

WTO (2006), Council for Trade in Services, „A Review of Statistics on Trade Flows in Services”, Note by the Secretariat, S/C/W/27/Add.2, July 11, Geneva.

WTO (2006a), Measuring Trade in Services, A training module produced by WTO/OMC in collaboration with the Inter-agency Task Force on Statistics of International Trade in Services, March, Geneva.

Zimny Z. (1998), Integracja a zagraniczne inwestycje bezpośrednie: doświadczenia Unii Europejskiej i wnioski dla Polski, [w:] Rezultaty Stowarzyszenia Polski ze Wspólnotami Europejskimi, SGH, Warszawa.

Zimny Z., Mallampally P. (2003), Internationalization of services: are the modes changing?, [in:] Internationalization, Technology and Services, (eds.) M. Miozzo and I. Miles, Edward Elgar, Cheltenham, United Kingdom, 2003.

Zimny Z. (2004), Long-term trends in international production, [in:] The internationalization of production in Europe: Causes and effects of foreign direct investment and non-equity forms of international production, EIB Papers, European Investment Bank, Luxembourg, Vol. 9, No.1.

Por. wypowiedź byłej Minister Finansów, Teresy Lubińskiej, dla „Financial Times” z 5-6 listopada 2005.

Według krytyków usług, rosnąca rola usług w PKB nie była wynikiem wzrostu ich produkcji lecz zjawiskiem statystycznym, wynikającym z eksternalizacji: usług produkowano tyle samo co przedtem, ale ich udział w PKB wzrósł, bo były produkowane przez inne przedsiębiorstwa. Jest to prawda ale tylko częściowa. Udział usług wzrasta w związku ze wzrostem popytu na usługi konsumpcyjne w miarę wzrostu dochodów. Wzrasta również popyt przedsiębiorstw na usługi produkcyjne w związku z nasilającą się konkurencją. Ponadto, pogłębiająca się specjalizacja w produkcji usług prowadzi do wzrostu efektywności tej produkcji.

Przedmiot drugiej części niniejszej książki - centra usług wspólnych, stanowią przejaw tego zjawiska. Analizując je, nie należy zapominać, że przenoszenie tych centrów do Polski nie jest procesem nie pozbawionym kontrowersji z punktu widzenia krajów wysoko rozwiniętych, które sądzą, że tracą w ten sposób wartościowe miejsca pracy.

Zobacz na ten temat pionierską pracę T.P. Hilla (1977).

Zobacz na ten temat, Measuring Restrictions on FDI in Services in Developing Countries and Transition Economies, UNCTAD Current Studies on FDI and Development, No. 2, United Nations, New York, Geneva.

VER były w latach osiemdziesiątych XX wieku silnym bodźcem do rozpoczęcia procesu zastępowania eksportu samochodów japońskich do Stanów Zjednoczonych produkcją na miejscu.

Szerzej ten problem analizuje w prezentowanej publikacji Joanna Skrzypczyńska.

Powodów tego jest kilka. WTO jest organizacją handlową i dla części członków taką powinna pozostać (mimo znacznego rozszerzania problematyki w wyniku kolejnych rund negocjacyjnych). Włączenie do negocjacji problematyki BIZ, mimo wielu prób. Problematykę tę wycofano m.in. z porządku bieżącej Rundy Doha. Próby zawarcia Międzynarodowego Porozumienia Inwestycyjnego w ramach OECD kilka lat temu nie powiodły się wskutek niemożności porozumienia się między krajami rozwiniętymi. Jeśli idzie o WTO, wiele krajów rozwijających uważa, że w Rundzie Urugwajskiej narzucono im, wykorzystując ich niezorganizowanie i słabość negocjacyjną, kilka niekorzystnych rozwiązań, m.in. porozumienie ws. TRIMS i TRIPS. Wprowadzono także „tylnymi drzwiami”, pod płaszczykiem negocjacji handlowych, problematykę inwestycyjną w odniesieniu do usług forsując GATS (Sauvant i Zimny 1987).

Autor ograniczył analizę do przedstawienia kluczowych tendencji. Szerzej tendencje handlowe w zakresie przepływu usług przedstawia Andżelika Kuźnar.

W pewnej mierze wynika także ze sposobu klasyfikacji niektórych rodzajów działalności w statystykach BIZ. Należy jednocześnie podkreślić, że BIZ nie odzwierciedlają w pełni zasięgu globalizacji usług w niektórych branżach.

Przykładowo, firma samochodowa inwestuje w sieć handlową lub tworzy filię finansową udzielająca kredytu konsumenckiego.

Przykładowo w Indiach udział BIZ w eksporcie branży software'u wynosił tylko 20% w 2002 roku, ale w eksporcie usług biurowych był dużo większy - 58%. Na grupę czterech państw dominujących w eksporcie tych usług (oprócz Indii - Irlandia, Kanada i Izrael) przypadało w 2001 r. aż 71% światowego rynku „przesuniętych” usług - głównie produkcji software'u i usług IT (UNCTAD 2004, s. 159 i 170).

Należy podkreślić, że stwierdzenie to odnosi się do współczesnej gospodarki światowej. Historycznie, jak już stwierdzono powyżej, usługowe KTN były wśród pierwszych firm podejmujących BIZ na świecie. Np. w latach siedemdziesiątych XIX wieku, ekspansji firm przemysłowych za granicą towarzyszyły BIZ w transporcie kolejowym i w usługach infrastrukturalnych (zwłaszcza w koloniach). W okresie międzywojennym, znaczna część amerykańskich BIZ w Ameryce Łacińskiej miała miejsce w transporcie, komunikacji i usługach komunalnych (Mallampally i Zimny 2000, str. 47).

W żadnym jednak wypadku nie oznacza to, że BIZ jest substytutem handlu, jak kiedyś sądzono. Zmienia jednak kierunki i strukturę rzeczową handlu.

Zarówno energia elektryczna jak i usługi telekomunikacyjne są przedmiotem handlu międzynarodowego (a więc i transportu), ale w ograniczonym stopniu. Sieci energetyczne niektórych krajów sąsiedzkich są połączone, umożliwiając wymianę energii. Ale jeśli przedsiębiorstwo chce być producentem i dostarczycielem energii do innego kraju na dużą skalę, musi tam zainwestować lub przejąć krajowego producenta. Podobnie ma się sprawa w telekomunikacji. Handel międzynarodowy wynika z rozliczeń między krajowymi producentami usług za ruch międzynarodowy między sieciami krajowymi. Trudno byłoby sobie jednak wyobrazić sprzedaż tych usług w Polsce przez firmę ulokowaną we Francji.

Nie jest to łatwe zadanie. Np. w 2003 roku 142 kraje publikowały dane o transakcjach transportowych, ale już tylko 77 publikowało je dla „pozostałego transportu”, który obejmuje transport kolejowy, drogowy, rzeczny, rurociągami i liniami przesyłowymi. Niewielki jest zwłaszcza postęp w uszczegółowianiu „innych usług biznesowych”: w ani jednej podkategorii tych usług ilość krajów publikujących nie przekroczyła 50% (na 140 krajów). Zwracają również uwagę znaczne różnice w ilości krajów publikujących dane w czasie. Np. ilość krajów publikujących dane o „usługach komputerowych i informacyjnych” wzrosła z 46 w 1995 roku do 106 w roku 2003 (WTO 2006, s. 7-8). W tej sytuacji trudno jest powiedzieć, na ile dynamiczny wzrost handlu w tej kategorii jest wynikiem zwiększenia liczby krajów publikujących dane a na ile rzeczywistego wzrostu handlu.

0

100

200

300

400

500

600

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Eksport

BIZ

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Import

BIZ

1990

Udział usług

Usługi

Dobra

30

29

28

27

26

25

24

23

22

21

20

19

18

17

16

15

wartość

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0

%

Transport

29%

Podróże

34%

Pozostałe usługi

37%

2005

Transport

23%

Podróże

29%

Pozostałe usługi

48%

5%

5%

6%

11%

8%

13%

3%

49%

Telekomunikacja

Budownictwo

Ubezpieczenia

Finansowe

Komputerowe i IT

Opłaty licencyjne i royalties

Osobiste, kultura i rekreacja

Inne usługi biznesowe

---