NAUKA O PRZESTĘPSTWIE

I) Definicja przestępstwa.

Obowiązujący w Polsce k.k. nie zawiera definicji przestępstwa, ale analiza art. 1 ust 1-3 pozwala stwierdzić:

Przestępstwem jest czyn człowieka

- zabroniony przez ustawę

- pod groźbą kary

- jako zbrodnia lub występek,

- bezprawny,

- zawiniony

- społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

→ przy określaniu czy mamy do czynienia z przestępstwem istotna jest kolejność sprawdzania elementów definicji.

II) Przestępstwo jako czyn człowieka.

• chodzi tu nie tyle o podkreślenie, że do odpowiedzialności karnej może być pociągnięty człowiek (a nie np. zwierzę, choć w starożytności i średniowieczu istniała możliwość odpowiedzialności karnej zwierząt), co o zaznaczenie, że chodzi o osobę fizyczną;

• osoby prawne nie mogą zostać pociągnięte do odpowiedzialności karnej → wyjątek tworzy ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary.

• czyn - zewnętrzne zachowanie się człowieka (działanie lub zaniechanie), które jest zależne od jego woli;

• zachowanie człowieka, by mogło być uznane za czyn musi być zewnętrznym zachowaniem zależnym od woli.

• przymus bezwzględny (vis absoluta) - nie jest czynem, zachowanie się człowieka działającego pod wpływem przymusu, któremu nie mógł się oprzeć (np. związanie człowieka, potrącenie samochodem przechodnia, gdy samemu zostało się potrąconym)

• przymus względny (vis compulsiva) - polega na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem, jednak ograniczający możliwość wyboru postępowania (np. stosowanie groźby lub tortur). Wtedy mamy do czynienia z czynem, jednak osoba działająca pod takim przymusem nie poniesie odpowiedzialności karnej. Wykluczenie jej nastąpi ze względu na s.w.k. lub okoliczności wyłączające winę.

• z pojęcia czynu wykluczamy również np. odruchy bezwarunkowe oraz przy przestępstwach z zaniechania, nie ma czynu gdy brak jest fizycznej możliwości zachowania się w odpowiedni sposób;

III) Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przestępstwa.

Przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowemu określonego typu przestępstwa (typizacja przestępstw).

Opis ten składa się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa. Znamiona te mogą dotyczyć różnych elementów jego struktury:

- podmiotu (art. 228 - łapownictwo tylko przez osobę pełniąca funkcję publiczną),

- strony podmiotowej (art. 286 - oszustwo - umyślnie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej),

- przedmiotu (art. 189 - fizyczna wolność człowieka),

- strony przedmiotowej (zabronione zachowanie, jego skutek, niekiedy też okoliczności).

Znamiona dzielimy na:

Znamiona opisowe (deskryptywne) - tzn. takie, których stwierdzenie nie wymaga stosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny, np. uderza, pieniądz itp.;

Znamiona ocenne - wymagają posługiwania się różnego rodzaju ocenami przez co zakres zakazu jest mniej wyraźny, np. istotne zeszpecenie, mienie w wielkich wartościach itp.

Znamiona normatywne - posługiwanie się pojęciami języka prawniczego, np. funkcjonariusz publiczny, uprawnienia, obowiązek.

IV) Bezprawność czynu.

• bezprawność karną wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary, ale kary grożącej, a nie kary wykonanej czy orzeczonej; ważne też, że jest to bezprawność oceniana na tle całego systemu prawa, gdyż inne przepisy karne, a nawet przepisy innych gałęzi prawa mogą dozwalać, albo wręcz nakazywać dokonywanie takich czynów.

• typowe sytuacje wyłączenia odpowiedzialności karnej z powodu braku bezprawności to kontratypy.

• przestępstwa nieumyślne → wykluczają prawny charakter działania; są przestępstwami z nieostrożności.

V) Wina.

Art. 1 § 3 k.k. „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu.

• W prawie karnym procesowym - szerokie pojęcie winy, tj. suma przesłanek, które muszą być spełnione, aby sprawca poniósł odpowiedzialność karną.

• W prawie karnym materialnym - zawężenie pojęcia - przed ustaleniem winy, należy ustalić czy zachodzą przesłanki obiektywne odpowiedzialności karnej: czyn, związek przyczynowy, wypełnienie przez sprawce znamion przestępstwa i bezprawność → te przesłanki nie wchodzą w zakres pojęcia winy;

Kiedy zachodzi wina? → Podstawową przesłanką winy jest tzw. strona podmiotowa przestępstwa, określona w art. 9 k.k., tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (umyślność) albo lekkomyślność lub niedbalstwo (nieumyślność) → nazywana czasem formami winy.

• Konieczne jest też ustalenie czy nie zachodzi sytuacja, w której wina jest wyłączona, tzn. wiek sprawcy (przesłanka pozytywna), przesłanki negatywne, jak niepoczytalność sprawcy (art. 31 k.k.), czy wymagalność zachowania zgodnego z prawem uzależniona od sytuacji motywacyjnej sprawcy: błąd (art. 28-30 k.k.), działanie na rozkaz (art. 318 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 k.k.) → brak przesłanek pozytywnych, lub występowanie przesłanki negatywnej powoduje, że osobie, która popełniła dany czyn nie można przypisać winy.

Wina w prawie karnym materialnym jest personalną zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiając przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.

• Szersze rozumienie zasady winy, wyrażonej w art. 1 § 3 k.k. (czyli stwierdzenie braku winy nie ze względu na ustawowe okoliczności wyłączającego winę, ale ze względu na szczególną sytuację, w której nie można zrobić osobistego zarzutu) jest niedopuszczalne, gdyż może prowadzić do nadużyć, oznaczałoby istnienie dwóch podstaw umożliwiających wyłączenie odpowiedzialności karnej (brak winy i znikoma społeczna szkodliwość) oraz zwiększenie władzy sądowniczej w stosunku do ustawodawczej → otwarty charakter klauzuli z art. 1 § 3 kk odrzucony przez większość doktryny i SN (2002 r).

• VI) Społeczna szkodliwość.

Pojęcie to pełni różne role:

1. jako wskazówka dla ustawodawcy przy stanowieniu nowych lub rezygnacji z istniejących typów przestępstw. Zakładamy, więc że typy zachowań opisane w ustawie powodują naruszenie lub zagrożenie określonego dobra prawnego.

2. społeczna szkodliwość konkretnego czynu może być znikoma, a wtedy czyn nie jest przestępstwem. Stopień społecznej szkodliwości bada się tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy powstaje wątpliwość.

Klasyfikacja przestępstw WYKŁAD 01.03

1. Waga przestępstw - art. 7 k.k.

• Przestępstwa:

• Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, albo kara surowszą (art. 7 § 2 k.k.)

• Występkami są czyny zagrożone karą przekraczającą 1 miesiąc pozbawienia wolności, 1 miesiąc ograniczenia wolności lub grzywny 30 stawek dziennych.

• Wykroczenia są czyny zagrożone karą aresztu do 30 dni.

2. Forma winy

• Art. 8 k.k. „Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie; występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi.”

• Typy przestępstw nieumyślnych są w kk stosunkowo rzadkie. Nieumyślność występku musi być wyraźnie ustanowiona przez użycie słowa „nieumyślność” lub innego zwrotu określającego winę nieumyślną, np. „powinien i może przypuszczać”.

• Wykroczenia można popełnić zarówno umyślnie jak i nieumyślnie, jeśli ustawa tak stanowi.

3. Forma czynu

• przestępstwa z działania (zgwałcenie, napaść itp.);

• przestępstwa z zaniechania (nie zawiadomienie o przestępstwie, nie udzielenie pomocy itp.);

• przestępstwa i z działania i z zaniechania (fałszywe zeznania mogą być popełnione w ten sposób, że sprawca zeznaje nieprawdę lub zataja tę prawdę);

4. Znamię skutku

• skutek - (szerokie rozumienie) jest to zmiana w świecie rzeczywistym, będąca efektem przestępnego zachowania, która nie musi mieć charakteru czysto fizycznego (np. pozbawienie wolności jest tak samo skutkiem jak zniszczenie rzeczy) ale da się oddzielić od samego zachowania się;

• kryterium występowania wśród znamion danego przestępstwa znamienia skutku:

• przestępstwa formalne (bezskutkowe) - polegające na określonym zachowaniu się, np. nieudzielanie pomocy, nakłanianie do nierządu, fałszywe zeznania, a ewentualne skutki mogą mieć znaczenie dla wymiaru kary;

• przestępstwa materialne (skutkowe) inaczej przestępstwa znamienne skutkiem - gdy do jego znamion należy skutek, np. uszkodzenie rzeczy, pożar, bezpośrednie niebezpieczeństwo dla życia, pozbawienie człowieka wolności, obawa.

• wywołanie stanu niebezpieczeństwa - związane z podziałem przestępstw polegających na naruszeniu dobra prawnego oraz na narażeniu dobra prawnego na niebezpieczeństwo konkretne lub abstrakcyjne niebezpieczeństwo abstrakcyjne nie jest skutkiem, tylko potencjalnym skutkiem, więc te przestępstwa są formalne.

5. Podział ze względu na sprawce:

• Przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze) - to takie, których podmiotem może być każda osoba fizyczna, która ukończyła określony wiek.

• Przestępstwa indywidualne - to takie, w których opisie ustawowym znamię podmiotu określone jest przez użycie dodatkowych cech, np. żołnierz, matka.

• Przestępstwa indywidualne właściwe - to takie, przy których szczególna cech podmiotu decyduje o bycie przestępstwa. Brak tej cechy powoduje brak przestępstwa, np. odmowa wykonania rozkazu, łapownictwo bierne, dezercja, znęcanie się nad osobą najbliższą?

• Przestępstwa indywidualne niewłaściwe - to takie, w których szczególna cecha podmiotu decyduje o stworzeniu jego kwalifikowanego lub uprzywilejowanego typu. Np. dzieciobójstwo dokonane przez matkę - art. 149 k.k., a jeśli dokona tego osoba inna jako współsprawca poniesie ona odpowiedzialność na podstawie surowszego art. 148 k.k. Lub art. 160 § 1 k.k. - kto naraża na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ale jeśli dokona tego osoba zobowiązana do opieki, podlega surowszej karze z art. 160 § 2 k.k.

• szczególna kwestia - podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych.

Typy przestępstw

1. typ podstawowy (zasadniczy) → typ przestępstwa będący punktem wyjścia;

2. typ kwalifikowany → zagrożony surowszą karą;

3. typ uprzywilejowany → zagrożony łagodniejszą karą;

Kto zabija człowieka - a., pod wpływem silnego wzburzenia - b. …

Tryb ścigania

• przestępstwa publicznoskargowe - te, które są ścigane z oskarżenia publicznego, np. zabójstwo.

• przestępstwa prywatnoskargowe - te, które są ścigane z oskarżenia prywatnego, np. zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej;

• jeżeli jednak wymaga tego interes publiczny, prokurator może wszcząć postępowanie bądź przyłączyć się do już wszczętego postępowania. Postępowanie toczy się wówczas z urzędu.

• przestępstwa wnioskowe - te, które choć należą do publicznoskargowych, ich ściganie jest uzależnione od złożenia wniosku o ściganie przez osobę pokrzywdzoną, np. zgwałcenie, kradzież na szkodę osoby najbliższej, ale toczą się według reguł publicznoskargowych. Nie zalicza się ich do prywatnoskargowych, gdyż mogłoby być one zbyt trudne dla pokrzywdzonego.

• dlaczego wnioskowe:

• ochrona interesów osoby pokrzywdzonej (np. zgwałcenie); jeżeli zostanie złożony wniosek, nie można później go wycofać

• może chodzić o niewielka szkodę i wnioskodawcy daje się możliwość wstępnej oceny czy warto z jego punktu widzenia żądać wszczęcia postępowania karnego (np. uszkodzenie rzeczy), możliwość wycofania złożonego wniosku.

• przestępstwa ścigane na wniosek dowódcy jednostki - w tym wypadku chodzi o uniknięcie prowadzenia postępowania w sytuacji, w której wystarcza stosowanie środków dyscyplinarnych.

STRUKTURA PRZESTĘPSTWA

I) Uwagi ogólne.

Elementy struktury przestępstwa to:

• podmiot przestępstwa;

• strona przedmiotowa;

• strona podmiotowa;

• przedmiot przestępstwa;

II) Podmiot przestępstwa.

Wiek sprawcy

Podmiotem przestępstwa może być tylko osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat - art. 10 § 1 k.k.

Od zasady tej są dwa wyjątki:

1. zaostrzenie → w pewnych przypadkach (zbrodnie przeciwko życiu, zgwałcenie kwalifikowane, rozbój, zbrodnie przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, zamachy terrorystyczne, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) odpowiedzialność karną może ponieść nieletni, który ukończył 15 lat, ale wymagana jest wszechstronna ocena sprawcy pod kątem stopnia jego rozwoju umysłowego i moralnego oraz stopnia demoralizacji. Ograniczenie surowości kar do 2/3 górnej granicy, a sąd powinien kierować się celem wychowania nieletniego art. 10 § 2 i 3 k.k.

2. złagodzenie → przewiduje sytuację, kiedy dorosły w wieku 17 - 18 lat jako sprawca występku, zostanie potraktowany jak nieletni (zamiast kary środki wychowawcze, poprawcze lub lecznicze), jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy, oraz stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy art. 10 § 4 k.k.

• inne wyjątki znajdują się w NielU → sprawca czynu o znamionach przestępstwa popełnił go przed ukończeniem 17 lat, a w chwili orzekania ukończył 18 lat, sąd może, pomimo tego, że decydujący jest wiek sprawcy w chwili popełnienia czynu, orzec karę z obligatoryjnym nadzwyczajnym złagodzeniem. Podobnie jeśli nie zaczęto wykonywać środka poprawczego przed ukończeniem 18 lat.

Nieletni

• Postępowanie z nieletnimi nie ma charakteru karnego i popełnienie czynu o znamionach przestępstwa lub wykroczenia nie jest jedyną podstawą do takiego postępowania, ale również objawy demoralizacji.

• NielU używa pojęcia „nieletni” w trzech znaczeniach:

• osoby do 18 lat, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją.

• osoby pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń.

• osoby do 21 roku życia, wobec, których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.

• Cele → dobro nieletniego, korzystne zmiany w ich osobowości i zachowaniu (art. 3 NielU).

• Środki wychowawcze min.:

• upomnienie;

• zobowiązanie do określonego postępowania (np. podjęcia nauki);

• nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;

• nadzór kuratora;

• umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej (rodzina zastępcza, młodzieżowy ośrodek wychowawczy/socjoterapii itp.).

• Środek leczniczy - umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym w razie stwierdzenia niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków odurzających.

• Umieszczenie w zakładzie poprawczym - stosowane tylko wobec nieletniego pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, który popełnił czyn wypełniający znamiona przestępstwa, przy jednoczesnym dużym stopniu demoralizacji i gdy przemawiają za tym okoliczności i charakter czynu oraz nieskuteczność lub przewidywana nieskuteczność innych środków.

Młodociany

Młodociany to taka osoba, która nie ukończyła 21 lat w chwili czynu, ani 24 lat w chwili orzekania w I instancji - art. 115 § 10 k.k.

Szczególna kategoria dorosłego → nacisk na cele wychowawcze (art. 54 § 1 k.k.) i szersze możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 § 1 k.k.).

III) Strona przedmiotowa przestępstwa.

Do strony przedmiotowej czynu zaliczamy:

• czyn (zachowanie się) podmiotu - występuje zawsze; opisywane w ustawie przez tzw. znamię czasownikowe (np. zabija, ujawnia, podrabia itp.);

• skutek czynu - występuje przy przestępstwach materialnych;

• czas i miejsce czynu - czasem, np. na terytorium RP, po wyznaczeniu do służby, itp.;

• sytuację, w jakiej popełniono czyn - rzadziej, np. będąc pozbawionym wolności itp.;

• sposób popełnienia - stosunkowo często, np. przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem itp.;

• przedmiot wykonawczy czynu - tj. przedmiot, na którym dokonuje się danego przestępstwa, np. przedmiotem wykonawczym naruszenia tajemnicy korespondencji jest „zamknięte pismo”.

Pewne elementy mają większe znaczenie, a inne mniejsze. Fakt, że pewne elementy strony podmiotowej nie należą do znamion jakiegoś typu przestępstwa oznacza tylko, że nie muszą być one udowadniane, by sprawcy przypisać popełnienie takiego przestępstwa. Jednak ustalenie w procesie występowania któryś ze wspomnianych znamion może wpłynąć na wyrok, np. ustalenie, że rozbój został dokonany ze szczególnym okrucieństwem, zaostrza karę.

IV) Formy czynu.

Przestępstwa trwałe

• utrzymanie pewnego stanu rzeczy, np. pozbawienie człowieka wolności, nielegalne posiadanie broni palnej, dezercja itp. → czas popełnienia takich przestępstw rozciąga się na okres od zapoczątkowania takiego stanu do jego zakończenia;

• ma to znaczenie dla przedawnienia ścigania i wyrokowania (od zakończenia), a także w sytuacji zmiany ustawy karnej oraz przy stosowaniu ustaw amnestyjnych i abolicyjnych (cały czyn przed określoną datą);

• może też mieć znaczenie dla stosowania przepisów o pomocnictwie (aż do końca trwania czynu);

• prawomocny wyrok przerywa przestępstwo trwałe → np. po wyroku za uchylanie się od służby wojskowej, jeśli dalej się uchyla to nowe przestępstwo trwale;

Przestępstwa wieloosobowe

• gdy ustawa przewiduje, że przestępstwo musi polegać na działaniu wieloosobowym, jak branie udziału w bójce, udział w zbiegowisku, udział w zorganizowanej grupie lub związku przestępczym;

• gdy brak takiego określenia nie oznacza, że nie można takiego przestępstwa popełnić w kilka osób.

Przestępstwa wieloczynowe

• polega na pewnego rodzaju działalności, na którą składają się poszczególne czyny, np. szpiegostwo jako branie udziału w obcym wywiadzie, wtedy cała działalność sprawcy nie jest dzielona na poszczególne fragmenty, ale traktowana jako jeden czyn.

• szczególną odmianą są takie przestępstwa, które muszą polegać na pewnej działalności, tzn. pojedyncze zachowanie się sprawcy nie wyczerpuje znamion przestępstwa, np. rozpijanie małoletniego - jednorazowe poczęstowanie alkoholem może być, co najwyżej zakwalifikowane jako usiłowanie.

• szczególną formą czynu jest zaniechanie.

V) Przestępstwa z zaniechania.

Uwagi ogólne

Przestępstwo z zaniechania polega na niepodjęciu przez sprawcę działania, do którego był on zobowiązany (formalne przestępstwa z zaniechania) lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania (materialne przestępstwa z zaniechania) → szczególna grupa przestępstw indywidualnych - cecha podmiotu to bycie zobowiązanym do określonego działania;

Źródło obowiązku → przestępstwa formalne z zaniechania

• źródłem obowiązku w przypadku formalnych przestępstwa z zaniechania jest ustawa karna → albo ten sam przepis ustanawiający karę za zaniechanie jest jednocześnie źródłem obowiązku, albo przepis odsyła do źródeł pozakodeksowych (np. obowiązek zawiadomienia o wypadku przy pracy);

Źródło obowiązku → Przestępstwa materialne z zaniechania

Art. 2 k.k. „Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi.”

• jest dokonane, jeżeli skutek nastąpił, jeżeli nie nastąpił, wtedy usiłowanie;

Źródłem obowiązku może być:

• ustawa - np. KRO - obowiązek rodziców do opieki nad dzieckiem; może też wynikać pośrednio, tzn. z rozporządzenia wydanego na podstawie ustawy;

• umowa lub przyjęcie określonej funkcji - wszelkie rodzaje umów (sformalizowane i niesformalizowane), a ważne jest faktyczne podjęcie się obowiązku;

• gdy obowiązek działania wynika z ustawy lub umowy ma on charakter obowiązku prawnego. Nie można oprzeć odpowiedzialności na np. normach moralnych, a nawet nie każda umowa/ustawa daje podstawę do takiej odpowiedzialności → taki obowiązek musi czynić ze zobowiązanego gwaranta nienastąpienia pewnego skutku → szczególne zobowiązanie prawne wyraźnie ukierunkowane na zapobieżenie skutkowi (czyli nie np. dłużnik, który nie odda pieniędzy i wierzyciel umrze niemogąc zapłacić za kurację)

W czasie obowiązywania k.k. z 1969 r. uważano, że przestępstwa z zaniechania dopuszcza się również osoba wtedy, gdy wywołała pewną niebezpieczną lub bezprawną sytuację i nie zlikwidowała jej, doprowadzając w ten sposób (przez zaniechanie zlikwidowania tej sytuacji) do skutku przestępnego → obecnie art. 2 kk nie obejmuje swym zakresem takich sytuacji (gdyż trudno wskazać tu obowiązek prawny), ale kk nie pozostawia ich bez regulacji, gdyż spowodowanie skutku przez zaniechanie zlikwidowania wywołanej przez siebie niebezpiecznej lub bezprawnej sytuacji, nie jest czystym zaniechaniem, lecz polega na pewnym połączeniu działania z zaniechaniem i należy przymierzyć takie sytuacje do konkretnych przepisów kk.

VI) Skutek czynu. Związek przyczynowy.

• skutek czynu należy do przedmiotowej strony przestępstw materialnych;

• przy typie podstawowym formalnym, gdy występuje w typie kwalifikowanym nazywany jest następstwem czynu (dalszy skutek przy typie podstawowym materialnym);

• związek przyczynowy → nie jest wyraźnie określony w kk, ale wprowadzony takimi pojęciami, które zakładają jego istnienie, np. powoduje, wyrządza, uszkadza;

VII) Strona podmiotowa (subiektywna) przestępstwa.

• to zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej (zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy) i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu → a stosunek ten może mieć postać (tzw. formy winy):

• umyślność (zamiar =strona podmiotowa);

• nieumyślność (lekkomyślność/niedbalstwo = strona podmiotowa).

• to najważniejsza przesłanka winy w tym sensie, że bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym określającym typ przestępstwa strony podmiotowej nie możemy sprawcy robić zarzutu z popełnionego czynu;

• określona postać strony podmiotowej (forma winy) decyduje o stopniu winy i stopniu społecznej szkodliwości czynu;

VIII) Formy winy umyślnej.

• art. 9 § 1 k.k. umyślne popełnienie czynu tylko wtedy, gdy sprawca miał zamiar jego popełnienia → zamiar bezpośredni (dolus directus) lub zamiar ewentualny (dolus eventualis).

Zamiar bezpośredni

• zachodzi wtedy, gdy sprawca uświadamiając sobie, że wypełnia znamiona czynu zabronionego albo że jego zachowanie się może wypełnić te znamiona - chce jego popełnienia.

• nie musi być pewien skuteczności swoich działań;

• też wtedy gdy zdaje sobie sprawę z nieuchronności pewnych skutków, nawet jak mu na nich nie zależy (szerokie rozumienie słowa „chce”);

• zamiar bezpośredni (akt woli w postaci chęci popełnienia czynu zabronionego) jest niezależny od motywów działania;

• 2 rodzaje:

• zamiar bezpośredni nagły (dolus repentinus) - decyzja o popełnieniu czynu zabronionego podjęta w krótkim czasie. Z reguły uznawane za lżejszą formę zamiary bezpośredniego, ale nie zawsze (np. nie, gdy uważa, że nie ma po co się dłużej zastanawiać).

• zamiar bezpośredni przemyślany (dolus praemeditatus) - decyzja powstaje po okresie przemyślenia, często wraz z przygotowaniami do popełnienia przestępstwa.

Zamiar ewentualny (wynikowy)

• zachodzi wtedy, gdy sprawca możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje i na to się godzi, przeważnie dokonując jakiegoś czynu (niekoniecznie zabronionego) z zamiarem bezpośrednim „uboczny skutek działania”.

• różnica w stosunku do zamiaru bezpośredniego:

• w elemencie świadomości - nie może być pewności wypełniania znamion przestępstwa;

• w elemencie woli - nie może być „chcenia”, tylko „godzenie się na” czyn;

• czym jest element „godzenia się” → kwestia sporna i różne koncepcje:

• Makarewicz → godzenie to wola warunkowa, tzn. chęć zrealizowania znamion czynu zabronionego innego niż zamierzony bezpośrednio;

• Wolter → godzenie to obojętność , tzn. sprawca mając świadomość możliwości popełnienia czynu zabronionego nie chce go popełnić, ale i nie chce go nie popełnić → dominuje;

• Waszczyński → sprawca chce niebezpieczeństwa powstania skutku, ale zachowuje obojętność wobec samego nastąpienia skutku;

• Buchała → sprawca nie chce popełnienia czynu zabronionego, jednocześnie ma świadomość wysokiego prawdopodobieństwa powstania skutku ubocznego i nie jest przekonany, że uda mu się tego skutku uniknąć;

Zamiar quasi-ewentualny - odmiana zamiaru bezpośredniego → sprawca „chce” dokonać czynu, ale nie ma pewności co do jednego ze znamion i „godzi się” na to znamię (np. stosunek dorosłego z młodą dziewczyną, co do której brak pewności czy ma skończone 15 lat).

• trudne odróżnienie zamiaru quasi-ewentualnego od lekkomyślności - polega na tym, że sprawca przy zamiarze quasi-ewentualnym godzi się na skutek, a przy lekkomyślności - uważa że uniknie wywołania skutku;

IX) Dodatkowe cechy umyślności. Przestępstwa kierunkowe.

• w znamionach niektórych typów przestępstw umyślnych dodatkowe cech umyślności → zamiar o szczególnym znaczeniu (dolus coloratus), tj.:

• cel

• motyw - przeżycie psychiczne o charakterze intelektualnym skłaniające do popełnienia czynu;

• pobudka - przeżycie psychiczne o charakterze emocjonalnym skłaniające do popełnienia czynu;

• przestępstwa znamienne celem, motywem lub pobudką nazywa się przestępstwami kierunkowymi → z reguły tylko zamiar bezpośredni, ale są wyjątki - zamiar ewentualny, gdy ze sformułowania znamion wynika, że nie musiał mieć pełnej wiedzy (np. w celu korzyści dla innej osoby podaje się niesprawdzone informacje o stanie majątkowym tej osoby w banku, by ta osoba dostała kredyt);

• zamiar ewentualny nie występuje, gdy z brzmienia przepisu wynika wymóg posiadania pełnej wiedzy, a nie tylko przewidywania możliwości co do wypełnienia znamion przestępstwa.

X) Formy winy nieumyślnej.

Uwagi ogólne

• przesłanką odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne jest naruszenie zasad ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, a podział nieumyślności wiąże się z elementem świadomości tego naruszenia (podział ten istnieje, pomimo poglądu z uzasadnienia do projektu kk, że kodeks ten te dzieli nieumyślności na niedbalstwo i lekkomyślność ze względu na sformułowania użyte w art. 9 § 2).

Lekkomyślność (świadoma wina nieumyślna; luxuria)

• świadome naruszenie zasad ostrożności przewidując, że popełnia się czyn zabroniony, lecz przypuszczając bezpodstawnie, że się go uniknie;

• element świadomości - ten sam co zamiar ewentualny, tj. „przewidywanie możliwości”, różnica przy elemencie woli - nie chce, a przypuszcza że uniknie;

Niedbalstwo (nieświadoma wina nieumyślna; negligentia)

• sprawca możliwości popełnienia czynu nie przewiduje, chociaż powinien i mógł przewidzieć → brak jakiegokolwiek elementu psychicznego, a zarzut robi się z faktu, że sprawca nie wykorzystał swych możliwości intelektualnych.

• elementy niedbalstwa:

• świadome lub nieświadome naruszenie zasad ostrożności i związek przyczynowy miedzy czynem a naruszeniem;

• możliwość przewidywania czynu zabronionego.

• naruszenie zasad ostrożności ocenia się w oparciu o pewien wzorzec wymagań stawianej każdej „rozsądnej” osobie, a dopiero potem jeśli dojdziemy do wniosku, że ta abstrakcyjna osoba zachowując się w ten sposób co sprawca naruszyła zasady ostrożności, indywidualizujemy naruszenie zasad w stosunku do sprawcy i sprawdzamy czy konkretny sprawca mógł przewidzieć skutki swojego nieostrożnego zachowania na podstawie swoich cech (doświadczenia, konkretnej sytuacji, możliwości umysłowe, wiedza itp.)

• gdy sprawca sam ogranicza możliwości swojego przewidywania - np. alkohol lub narkotyki - to go nie usprawiedliwia, jeżeli przed zażyciem mógł przewidzieć nastąpienie ograniczenia możliwości umysłowych jak i znalezienie się w sytuacji, w której ograniczenie to będzie istotne.

XI) Wina mieszana, kombinowana (culpa dolo exorta).

• art. 9 § 3 kk - mieszany charakter polega na tym, że część znamion przestępstwa objęta jest umyślnością, a część nieumyślnością → dot. to przestępstw umyślnych kwalifikowanych przez określone następstwo (np. udział w bójce lub pobiciu)

• dotyczy tylko kwalifikowanych typów przestępstw, w których znamieniem kwalifikującym jest następstwo czynu, a nie inne okoliczności, jak sposób dokonania czynu, przedmiot przestępstwa czy jego wartość;

• traktuje się takie przestępstwo jak przestępstwo umyślne;

• w doktrynie uważa się (jak i w uzasadnieniu do projektu kk), że art. 9 § 3 dotyczy też tzw. przestępstw umyślno-umyślnych i przestępstw nieumyślno-nieumyślnych - artykuł ten ujęty jest na tyle szeroko, że możliwe jest takie odniesienie (choć Marek nie zgadza się z przestępstwami umyślno-umyślnymi), ale nie są to przypadki winy mieszanej;

XII) Przedmiot przestępstwa.

Uwagi ogólne

• przedmiotem przestępstwa są dobra chronione przez prawo karne, takie jak życie, wolność, własność, bezpieczeństwo itd. → nie mylić z przedmiotem wykonawczym (patrz strona przedmiotowa);

• czasem przepis wskazuje jakie dobro chroni, a czasem należy to wyinterpretować z brzmienia przepisu, tytułu rozdziału czy motywów ustawodawcy.

Podział przestępstw ze względu na przedmiot ochrony

Przedmiot ochrony

• Indywidualny przedmiot ochrony - dobro prawne będące przedmiotem ochrony pojedynczego przepisu, czy dobro zaatakowane popełnieniem przestępstwa określonego w tym przepisie (indywidualny przedmiot zamachu);

• Rodzajowy przedmiot ochrony - dobra prawne analogiczne (jednorodzajowe) chronione przez grupę przepisów, z reguły zamieszczonym w jednym rozdziale, np. wymiar sprawiedliwości w rozdziale XXX kk;

• Ogólny przedmiot ochrony - gdy dobro ujęte jest w sposób abstrakcyjny, tzn. chronione jest przez cały system prawa karnego. W ustroju socjalistycznym był to całokształt stosunków społecznych. Obecnie trudno jest wskazać takie dobro. Można mówić o pewnym zbiorze dóbr - indywidualnych i rodzajowych;

• Bliższy i dalszy przedmiot ochrony → kryterium rozróżnienia jest jaką dany przedmiot ogrywa rolę w zachowaniu sprawcy (tzn. czy jest celem - bliższy, czy środkiem - dalszy) i w klasyfikacji przestępstw;

FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA - WYKŁAD 02.03

I) Uwagi ogólne.

• formy zjawiskowe - współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podżeganie, pomocnictwo;

• współsprawcy - nie jest to odpowiedzialność grupowa → art. 21 kk - podkreśla zasadę indywidualizacji odpowiedzialności karnej (z. i. winy);

• formy stadialne - dokonanie, przygotowanie i usiłowanie;

II) Sprawstwo. Współsprawstwo. Sprawstwo kierownicze.

Sprawstwo

• art. 18 kk - definicje różnych rodzajów sprawstwa, min. jednosprawstwo = zwykłe sprawstwo = sprawstwo indywidualne → jedna osoba swoim zachowaniem wypełnia znamiona czynu zabronionego.

Współsprawstwo

• wykonanie przestępstwa z inną osobą (osobami):

• element subiektywny - działanie objęte porozumieniem;

• element obiektywny - działania składają się na pewna całość, która jest przestępstwem.

• może dotyczyć przestępstwa jednorodnego (np. zabójstwo przez kilka osób zadających ciosy nożami) lub niejednorodnego (np. rozbój gdzie jedna osoba terroryzuje, druga zabiera portfel → żaden z nich nie wypełnia całości znamion przestępstwa rozboju).

• możliwe też przy przestępstwach nieumyślnych oraz z działania i z zaniechania;

• możliwe też przy przestępstwach indywidualnych:

• właściwych - gdy wszyscy mają tą cechę;

• niewłaściwych - gdy wiedzą, że jeden z nich ją ma - jeśli przestępstwo było typem uprzywilejowanym, odpowiada za typ podstawowy ten, który nie ma cechy wymaganej do uprzywilejowanego typu, a jeśli jest to typ kwalifikowany odpowiada jakby tą cechę miał, jeśli wiedział, że inny współsprawca ją ma → art. 21 § 2 kk.

• art. 21 § 3 kk - możliwe nadzwyczajne złagodzenie kary gdy nie wiedział o cesze u współsprawcy;

• odpowiedzialność za całość działania, a nie tylko za samodzielnie dokonane czyny, ale współsprawstwo sukcesywne - gdy współsprawca dołącza się do realizacji już podjętego działania - wtedy odpowiada za tą część w której uczestniczył.

• sprawstwo równoległe (koincydencyjne) - nie jest współsprawstwem - dokonanie tego samego czynu zabronionego w tym samym czasie i miejscu, ale nie wspólnie (np. podczas zamieszek plądrowanie sklepu).

Odróżnienie współsprawstwa od pomocnictwa może być czasem trudne:

• teoria obiektywna - współsprawcą jest ten kto realizuje chociaż jedno istotne znamię czynu zabronionego;

• teoria subiektywna - współsprawcą jest ten kto obejmuje swoim zamiarem udział w przestępstwie, a nie tylko udzielenie pomocy;

• teoria istotności roli - współsprawcą jest ten kto tak istotnie przyczynił się do realizacji przestępstwa, że bez niego realizacja ta byłaby niemożliwa albo utrudniona → dominuje w doktrynie.

• w praktyce niejednolite opinie (SN), czasem stosuje się je w kolejności najpierw obiektywną, potem subiektywną;

Sprawstwo kierownicze

• 2 rodzaje:

• sensu stricto - „kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inna osobę” → jego istotą jest pewne podporządkowanie (albo formalne podporządkowanie albo uznanie autorytetu albo faktyczna władza) i kierowanie dokonaniem czynu zabronionego, ale niekoniecznie musi wiązać się z wydaniem polecenia

• w formie polecenia wykonania czynu zabronionego - „kto wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie czynu” → wydanie polecenia wykorzystując zależność (np. urzędową, wojskową, faktyczną, jak narkomana od dealera), ale nie kieruje dokonaniem czynu.

• sprawstwo pośrednie - popełnienie przestępstwa poprzez inną osobę, jego odmianą jest sprawstwo kierownicze → kk nie wspomina o tej formie (a jedynie o sprawstwie kierowniczym), więc sytuacje określane jako sprawstwo pośrednie powinny być traktowane jak podżeganie lub pomocnictwo. Nie rozwiązuje to jednak sytuacji, w których ktoś doprowadza inna osobę do nieumyślnego popełnienia przestępstwa (wykluczone jest wtedy podżeganie lub pomocnictwo) → wg. SN osoba, która do tego doprowadziła odpowiada za sprawstwo.

Indywidualizacja kary

• art. 20 kk → każdy ze współdziałających odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności → przepis ten wraz z art. 21 § 1 statuuje zasadę indywidualizacji winy.

• nie odpowiada się też za eksces współdziałającego, np. osoba rozkazała drugiej pobić kogoś, a on go zabija; też przy podżeganiu lub pomocnictwie;

• do wszystkich stosuje się przepisy o czynnym żalu;

III) Podżeganie i pomocnictwo.

Uwagi ogólne

• kiedyś była to odpowiedzialność akcesoryjna (jako forma udziału w przestępstwie popełnianego prze sprawcę głównego), tzn. zależna od odpowiedzialności sprawcy → jeśli sprawca został uniewinniony wtedy i podżegacz i pomocnik nie odpowiadali;

• w polskim prawie karnym pod wpływem Makarewicza w kk z 1932 r. wprowadzono zasadę, że podżeganie i pomocnictwo to samodzielne formy popełnienia przestępstwa → w kk z 1997 w art. 20.

Podżeganie

• art. 18 § 2 - kto chcąc by inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.

• tylko umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego;

• tylko działanie;

• też gdy dany czyn z założenia nie wypełnia znamion przestępstwa, np. osoba nakłoniona jest niepoczytalna, ale nakłanianie musi dotyczyć czynu, a nie np. wzbudzania nienawiści.

• nakłania w szerokim rozumieniu tego słowa - też gesty, czy inne znaki, mające wzbudzić w nakłanianej osobie chęć dokonania czynu;

• gdy sprawca już ma zamiar dokonania czynu zabronionego, wtedy:

• albo jako nieudolne usiłowanie podżegania, jeśli nakłaniający nie wie o tym zamiarze;

• albo jako pomocnictwo psychiczne, gdy nakłaniający wie o istnieniu takiego zamiaru u drugiej osoby.

• nakłanianie zindywidualizowanych osób (osoby), a jeśli nieoznaczone osoby wtedy art. 255 kk - nawoływanie do popełnienia przestępstwa.

Pomocnictwo

• art. 18 § 3 - kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji, (...) także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia inne osobie jego popełnienie.

• pomocnictwo fizyczne (np. dostarczenie narzędzi) i psychiczne (np. udzielenie rady).

• działanie i zaniechanie;

• katalog środków przykładowy, niewyczerpujący;

• umyślność w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym;

• przed lub w trakcie czynu jeśli po to poplecznictwo albo paserstwo;

Podżeganie i pomocnictwo:

• też jako usiłowanie;

• też w formie łańcuszkowej, np. podżeganie do podżegania.

• nie w stosunku do przestępstw nieumyślnych, ale wtedy traktowane jako sprawstwo, np. udostępnienie samochodu osobie nietrzeźwej (wg SN);

• też przy przestępstwach indywidualnych, nawet jak nie posiada wymaganej cechy, a wystarczy by wiedział, że dana osoba ma tą cechę (art. 21 § 2), ale jeśli nie wie to możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie kary (§ 3)  dotyczy też współsprawcy i sprawcy kierowniczego;

Uczestnictwo konieczne

• niektóre typy przestępstw wymagają uczestnictwa większej liczby osób (uczestnictwo konieczne);

• szczególną kategorią uczestników koniecznych są osoby będące jednocześnie ofiarami tego przestępstwa (np. małoletni poniżej 15 lat pokrzywdzony tzw. czynem lubieżnym, nawet jeśli nakłaniał/a do tego czynu).

IV) Odpowiedzialność podżegacza i pomocnika.

Zakres

• nie odpowiada za eksces sprawcy głównego, a jedynie w ramach swojego zamiaru (jeśli nakłaniał do zabójstwa, a doszło jedynie do uszkodzenia, odpowiada za zabójstwo) - art. 20;

• kara w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo (art. 19 § 1), ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w przypadku pomocnictwa (art. 19 § 2)

• wyjątek od zasady niezależności odpowiedzialności - art. 22 § 1 - jeśli doszło jedynie do usiłowania podżegacz i pomocnik odpowiada tylko za usiłowanie, ale nie ma to znaczenia dla wymiaru kary, gdyż wg art. 14 § 1 kara za usiłowanie taka jak za sprawstwo.

• jeśli nie doszło nawet do usiłowania sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpić od jej wymierzenia - art. 22 § 2.

Wyłączenie odpowiedzialności

• jeśli skuteczny czynny żal, tzn. dobrowolne zapobieżenie dokonania czynu, wtedy nie odpowiadają (art. 23 § 1), a w razie nieskutecznego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (art. 23 § 2);

Prowokator

• art. 24 kk → nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego → nie stosuje się art. 22 i 23.

• prowokacja = swoista pułapka, uznana za działanie niemoralne, dlatego nie stosuje się do niej przepisów o wyłączeniu odpowiedzialności i czynnym żalu.

• w działalności policyjnej (wg. ustawy o Policji) możliwe jest stosowanie prowokacji w trakcie czynności operacyjno-rozpoznawczych do enumeratywnie wyliczonych przestępstw, pod warunkiem, że zmierza do sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie, ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa. Podobnie w ustawie o ABW i Agencji Wywiadu.

V) Formy stadialne przestępstwa. - O TYM AKURAT BYŁO W SOBOTĘ ;)

• pojęcie tzw. pochodu przestępstwa (iter delicti) - schemat przedstawiający stadia czynu przestępnego:

• zamiar → nie jest formą stadialną, gdyż przestępstwo to czyn, a nie nastawienie sprawcy;

• przygotowanie;

• usiłowanie;

• dokonanie;

• nie każde przestępstwo ma wszystkie te stadia, np. nieumyślne to tylko dokonanie;

VI) Przygotowanie.

art. 16 § 1 - dwie formy przygotowania:

1. Przygotowanie w sensie ścisłym (forma rzeczowa) - podjęcie czynności mających stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego, w szczególności uzyskiwanie i przysposabianie środków, zbieranie informacji, sporządzanie planu (nie jest to katalog zamknięty).

2. Wejście w porozumienie - dwóch lub więcej osób, polegające na uzgodnieniu zamiaru dokonania konkretnego przestępstwa, omówieniu ról.

• konieczny warunek - dokonane czynności muszą być w celu popełnienia przestępstwa, więc niemożliwe jest zaniechanie, ani zwykłe formy umyślności.

Karalność przygotowania

• art. 16 § 2 - karalność przygotowania tylko wtedy gdy ustawa tak stanowi → ogólna zasada bezkarność przygotowań, nieliczne wyjątki (np. niektóre przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko państwu, fałszowania pieniędzy i dokumentów, dezercji, ludobójstwa).

• istnieją też samodzielne przestępstwa, które mogą stanowić przygotowanie do popełnienia innego przestępstwa, np. nielegalne nabycie broni w celu dokonania zabójstwa; uczestnictwo w związku przestępczym w celu popełnienia przestępstw.

Czynny żal (klauzula niekaralności)

• w przypadku przygotowania polega na zewnętrznym zachowaniu się niweczącym stworzone uprzednio warunki do popełnienia przestępstwa, a w przypadku wejścia w porozumienie musi polegać na podjęciu istotnych działań zmierzających do zapobieżenia dokonania czynu, a nie wystarczy samo zerwanie porozumienia - art. 17 kk.

• czasem możliwe wyższe wymagania dla czynnego żalu (np. art. 131 § 2)

VII) Usiłowanie.

Definicja

Art. 13 § 1 - 3 elementy:

• zamiar popełnienia przestępstwa - bezpośredni i ewentualny, ale nie dotyczy przestępstwa nieumyślnych, czy przestępstw z winy mieszanej, w których co do następstwa wystarczy wina nieumyślna (art. 9 § 3);

• zachowanie się (przestępstwa z działania i zaniechania) zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu - kontrowersyjna kwestia określenie elementu bezpośredniości, gdyż pośrednie działanie może być co najwyżej przygotowanie, które przeważnie nie jest w ogóle karane, a usiłowanie prawie zawsze spotyka się z karalnością - różne sposoby definiowania:

• subiektywna - usiłowanie to zachowanie zmierzające do dokonania, które w jednoznaczny sposób ujawnia wolę popełnienia przestępstwa → wada - znaczne rozszerzenie usiłowania i zatarcie granicy między nim a przygotowaniem.

• obiektywna (skrajnie) - usiłowanie to początek dokonania, czyli zachowanie się zapoczątkowujące określoną w znamionach czynność czasownikową.

• w polskim prawie karnym - obiektywna, ale nie skrajnie - należy uwzględnić definicje przygotowania → usiłowanie to działanie będące krokiem dalszym niż „tworzenie warunków” → wiele kontrowersji w orzecznictwie SN.

• brak dokonania.

Zagrożenie karą

• art. 14 § 1 - kara taka jak za sprawstwo, choć w praktyce wymierzane są kary niższe, do czego daje podstawę art. 53 § 2 kk - sąd wymierzając karę bierze pod uwagę rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa.

Usiłowanie nieudolne

• art. 13 § 2 → usiłowanie nieudolne zachodzi, gdy sprawca nie uświadamia sobie że dokonanie przestępstwa jest niemożliwe albo ze względu na brak przedmiotu zamachu albo ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia czynu zabronionego, ale nie ze względu na brak wymaganej cechy podmiotu.

• poddane kryminalizacji ze względu na to, iż następnym razem sprawca może skutecznie podjąć usiłowanie, a więc jest to wyjątek od zasady, że podstawą odpowiedzialności może być tylko czyn sprawcy, gdyż tutaj podstawą do odpowiedzialności jest stan niebezpieczeństwa.

• usiłowanie nieudolne to rodzaj usiłowania - kara ta sama co za usiłowanie (art. 14 § 1), ale sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, albo odstąpić od jej wymierzenia (art. 14 § 2)

Czynny żal (klauzula niekaralności)

• art. 15 § 1 - bezkarność usiłowania w przypadku skutecznego żalu;

• musi być dobrowolny, ale nie ważne są pobudki;

• nie wyklucza odpowiedzialności za dokonane „po drodze” czyny (np. odstąpił od zabójstwa, ale dokonał uszczerbku na ciele ofiary) → tzw. usiłowanie kwalifikowane;

• usiłujący, który przejawi skuteczny czynny żal nie odpowiada za przygotowania do tego czynu - art. 17 § 2;

• art. 15 § 2 - w razie bezskutecznego żalu usiłującego sąd może jedynie zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

• przepisy szczególne w niektórych przypadkach zaostrzają wymagania w stosunku do czynnego żalu o wymóg powiadomienia organy powołanego do ścigania i poinformowanie o wszystkich okolicznościach (np. zamach na niepodległość państwa, szpiegostwo)

WYŁĄCZENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ

I) Uwagi ogólne.

• Sytuacje, w których odpowiedzialność karna nie następuje - różnego rodzaju - stany faktyczne (np. niewykrycie sprawcy, niedopełnienie obowiązków przez organy ścigania) lub natury prawnej (np. przedawnienie, warunkowe umorzenie, ustawy amnestyjne i abolicyjne oraz przepisy o immunitetach oraz „nie podlega karze" albo „sąd może odstąpić od wymierzenia kary").

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU - można podzielić na trzy grupy:

1. Okoliczności wyłączające bezprawność czynu - brak elementu bezprawności (na mocy innych przepisów lub utartej praktyki) → okoliczności te nazywa się kontratypami (pojęcie W. Woltera): obrona konieczna, stan wyższej konieczności (niekiedy wyłącza on tylko winę), działanie w ramach uprawnień lub obowiązków, zgoda pokrzywdzonego, czynności lecznicze, karcenie małoletnich, uprawianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba i zwyczaj.

2. Okoliczności wyłączające winę - niepoczytalność, błąd co do faktu, nieświadomość bezprawności czynu, rozkaz przełożonego → brak elementu zawinienia, ale jest bezprawność.

3. Okoliczności wyłączające społeczną szkodliwość czynu - tzw. znikoma społeczna szkodliwość czynu (art. 1 § 2 kk).

KONTRATYPY

I) Obrona konieczna.

Definicja

• art. 25 kk - obrona ko­nieczna polega na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa za­machu.

• jest to działanie prawne, legalne i społecznie pożądane, dlatego nie jest to uprawnienie subsydiarne (jak w przypadku s.w.k.) - tzn. jest niezależne od istnienia innych sposobów obrony dobra, czyli można się czynnie bronić, nawet jeśli istnieje możliwość ucieczki.

Warunki

1. obrona jest reakcją na bezpośredni zamach;

• zamach - to działanie lub zaniechanie zagrażające narusze­niu dobra prawnego. Bezpośredniość polega na niebezpieczeństwie naruszenia w najbliższym czasie, co nie oznacza, że trzeba czekać z obroną do ostatniego momentu.

• nie jest działaniem w obronie koniecznej stosowanie zabezpieczeń przed ewentualnymi zamachami, jak ogrodzenie pod prądem, zły pies, drut kolczasty na ogrodzeniu, gdyż uruchomiają się one automatycznie. Nie oznacza to, że są one nielegalne, ale nie mogą przekraczać pewnego, społecznie akceptowanego zakresu.

zamach jest bezprawny;

• zamach nie koniecznie dotyczy prawa karnego, też zamach niezgodny z prawem cywilnym;

• zamach nie musi mieć charakteru przestępstwa, tzn. może być dokonywany przez niepoczytalnego lub będącego w błędzie;

• zamachem nie jest prawne działanie, np. komornika czy policjanta.

• problem - co jeśli działania są formalnie prawne, ale merytorycznie niesłuszne lub błędne - o ile nie naraża to dóbr jednostki na nieodwracalne skutki nie może się bronić, jeśli nieodwracalne skutki mogłyby nastąpić wtedy ma prawo do obrony, ale jest to konstrukcja s.w.k.

• sposób obrony jest współmierny do niebezpieczeństwa zamachu, tj. bro­niący się stosuje środki i metody technicznie i społecznie konieczne dla od­parcia zamachu.

• tylko środki i sposoby konieczne do odparcia ataku, co nie oznacza wymogu posługiwania się takimi samymi środkami co napastnik, ważne, by były one konieczne do odparcia ataku.

• należy brać pod uwagę sytuację konkretną i realne możliwości obrony i przemyślenia jej, gdyż jeśli nawet w abstrakcyjnej sytuacji wystarczyłby kij na odparcie ataku, to w konkretnej sytuacji poszkodowany może nie mieć ani takiego środka pod ręką, ani czasu na przemyślenie.

Dysproporcja dóbr

• wymóg współmierności dóbr nie oznacza, że dobra te mają być takie same, ale że nie może istnieć nadmierna dysproporcja pomiędzy dobrem bronionym, a dobrem naruszonym, gdyż wtedy obrona konieczna byłaby tylko w sensie technicznym, a nie społecznym (kazus ze staruszkiem inwalidą strzelającym do dzieci kradnących mu jabłka).

• kwestia problematyczna to interpretacja pojęcia niewspółmierności (art. 25 § 2) - należy interpretować wąsko, by nie ograniczać prawa do obrony.

Prowokacja

• obrona przed zamachem sprowokowanym przez broniącego się przez SN została rozstrzygnięta w sposób niekorzystny dla broniącego, co zostało skrytykowane, gdyż tzw. zwykłe sprowokowanie nie odbiera prawa do obrony koniecznej. Dopiero w przypadku tzw. celowej prowokacji, w przypadku której wymagane jest nastawienie na cel, jakim jest sprowokowanie w celu zabicia nie można powoływać się na działanie w obronie koniecznej.

Problem bójki

• regułą jest, że uczestnicy bójki, występujący w podwójnej roli defensywno-ofensywnej, nie mogą powoływać się na obronę konieczną, chyba że wyraźnie wycofują się z bójki. To samo dotyczy osób próbujących zakończyć bójkę, czy broniących osób, które nie są już zdolne do dalszej bójki.

• w orzecznictwie przedwojennym istniała koncepcja przyznająca prawo uczestnika bójki do obrony koniecznej przed konkretnym zamachem w określonym momencie bójki → po wojnie pogląd ten został skrytykowany, ale wg. Śliwińskiego (z czym zgadza się Gardocki) sprawca konkretnego urazu/śmierci, choć nie może powołać się na obronę konieczną, ale może powołać się na s.w.k., co daje prawną możliwość obrony przed konkretnym zamachem przy spełnieniu warunku proporcjonalności i subsydiarności, przy jednoczesnym niewykluczeniu odpowiedzialności za udział w bójce.

Przekroczenie granic

• art. 25 § 2 - sąd może zastosować nad­zwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

• przekroczenie granic = działanie przestaje być prawne, ale wina jest mniejsza, od winy osoby popełniającej analogiczny czyn, ale nie w związku z obroną.

• przekroczenie granic ma 2 postacie:

• eksces intensywny - gdy sposób obrony nie był konieczny, albo jest rażąca dysproporcja dóbr;

• eksces ekstensywny - spóźnione lub przedwczesne działanie obronne = zamach niebezpośredni;

• art. 25 § 3 - obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary, gdy przekroczenie „było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedli­wionych okolicznościami zamachu”.

• obiektywizacja odczucia strachu, poprzez oderwanie się od indywidualnych predyspozycji psychologicznych broniącego i wprowadzenie kryterium „uzasadnione okolicznościami” → wymóg, by w danych okolicznościach strach lub wzburzenie były typową reakcją, co nie oznacza, że nie bierze się pod uwagę cech broniącego, jak wiek, sprawność fizyczna, które ocenia się łącznie z rodzajem zamachu, dobra i użytymi środkami;

• nie ma zastosowania do obrony przedwczesnej;

• pomocne orzecznictwo dot. zabójstwa w afekcie, gdzie jest podobne pojęcie „silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami”.

II. Stan wyższej konieczności.

Definicja

• art. 26 - czyn sprzeczny z prawem karnym, poświęcający dobro w imię ochrony innego dobra, w sytuacji, w której nie można było się inaczej zachować, a dobro poświęcone nie jest oczywiście wyższej wartości.

• ujęcie szerokie, gdyż dotyczy wszelkich dóbr

S.w.k. a obrona konieczna

• różnice polegają na:

• obrona konieczna - „bezprawny zamach”; s.w.k. - „niebezpieczeństwo” (szersze niż zamach);

• obrona konieczna - „odpieranie zamachu”; s.w.k. - „poświęcanie innego dobra”;

• s.w.k. - zasada subsydiarności;

Bezpośrednie niebezpieczeństwo

• zagrożenie naruszenia dobra w najbliższej przyszłości, tak że jest konieczność natychmiastowego podejmowania decyzji ratowania jakiegoś dobra kosztem drugiego.

• źródło niebezpieczeństwa = zachowanie człowieka, działanie sił przyrody, zachowanie się zwierzęcia.

• dobro prawnie chronione

Proporcja dóbr

• dobro poświęcone jest wartości mniejszej niż ratowane;

• dobra te są równej wartości;

• dobro poświęcone jest wartości wyższej (ale nie wartości oczywiście wyż­szej) niż dobro ratowane.

• ocena wartości dóbr musi opierać się na obiektywnych kryteriach akceptowanych społecznie.

Subsydiarność

• s.w.k. - instytucja subsydiarna, pomocnicza, gdy niemożliwe jest inne działanie.

• nie oznacza pozbawienia działającego wyboru wariantu postępowania, zwłaszcza konkretnego poświęcanego dobra (wybór pomiędzy kilkoma samochodami, gdy chce się przewieźć rannego po wypadku)

Celowość działania

• działanie umyślne i znamienne określonym celem, a nie wtedy gdy ktoś naruszył w sposób przestępny cudze dobro w sytuacji niebezpieczeństwa dla innego dobra, ale istnienia tego niebezpieczeństwa sobie nie uświadamiał.

Konsekwencje

• kk nie przesądza czy s.w.k. wyłącza bezprawność, czy tylko winę osoby działającej w tym stanie, a art. 26 stwierdza „nie popełnia przestępstwa”  ze względu na podział art. 26 na dwie odmiany s.w.k. przyjmuje się, że s.w.k. w § 1 wyłącza bezprawność, a w § 2 wyłącza winę konsekwencję tego podziału jest to, że działanie z § 1 jest prawne, więc inne osoby mają obowiązek je znosić, a działanie z § 2 jako bezprawne może być odpierane w ramach obrony koniecznej.

Kolizja obowiązków

• art. 26 § 5 za odmianę s.w.k. została uznana sytuacja kolizji obowiązków.

Zawiniony s.w.k.

• różne opinie:

• Cypin, Makowski - zawinione (umyślnie i nieumyślnie) s.w.k. wyklucza powołanie się na s.w.k.;

• Auscaler - zależy od proporcji dóbr; zawsze można powołać się na s.w.k. jeśli ratuje się dobro o większej wartości;

• Wolter, Gubiński - prawo polskie nie wyklucza powołania się na s.w.k. w przypadku winy osoby działającej;

• Śliwiński - jeśli niebezpieczeństwo zostało wywołane w celu naruszenia póź­niej dobra prawnego pod pozorem s.w.k. nie można się powołać na s.w.k.

Wyłączenie s.w.k.

• art. 26 § 4 - wyłączenie w przypadku istnienia szczególnego obowiązku ochrony, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste i dotyczy jedynie s.w.k. z § 2 (wyłączającego winę), więc nie dotyczy to § 1.

• wyłączone jest s.w.k. w przypadkach przewidzianych przez ustawę, zwłaszcza regulujących uprawnienia organów państwowych wobec obywateli albo wyłączony przez prawne przesądzenie szczególnie wysokiej wartości ja­kiegoś dobra, np:

• zakaz zatrzymania przez policjanta podejrzanego dłużej niż 24 h;

• zakaz tortur nawet w przypadku terrorysty mającego informacje o miejscu podłożenia bomby, mogącej zabić setki osób → być może udałoby się to podważyć, np. w przypadku niebezpieczeństwa katastrofy nuklearnej;

• zakaz dla lekarza do przeprowadzenia operacji bez zgody, nawet jeśli miałoby to uratować życie pacjenta → wykluczenie przez ustawodawcę ogólnej reguły o s.w.k.;

Przekroczenie granic

• art. 26 § 3 - upoważnienie do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia, a nawet uwol­nienia od kary w przypadku przekroczenia granic.

• Szersze rozumienie pojęcie przekroczenia granic (Wolter, Buchała) → przekroczenie granic s.w.k. zachodzi wtedy, gdy:

• niebezpieczeństwo nie było bezpośrednie;

• przełamana została zasada subsydiarności, tj. niebezpieczeństwa można było inaczej uniknąć;

• nie zachowano zasady proporcjonalności.

• Węższe rozumienia pojęcia przekroczenia granic (Gubiński) → dotyczy jedynie sytuacji, gdy przełamana została zasada subsydiarności i nie zachowano zasady proporcjonalności, gdyż tylko przy nich rzeczywiste ist­nienie bezpośredniego niebezpieczeństwa może w pewnym stopniu tłumaczyć naruszenie innych przesłanek s.w.k.

III. Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków.

• ogólna okoliczność opierająca się na założeniu braku sprzeczności wewnątrz prawa → prawo karne musi ustąpić przed innym prawem, jeśli przyznaje ono jakieś uprawnienie lub obowiązek.

• może dotyczyć osób fizycznych i funkcjonariuszy państwowych.

• SN wymienia szereg uprawnień wynikających z prawa cywilnego, określając je „dozwolona samopomocy” (uchw. SN z 27.4.1994 r., IKZP 8/94, OSNKW 1994, Nr 5-6, poz. 28).

• wymóg ustawowej regulacji, a rozporządzenia tylko jeśli precyzują te okoliczności na podstawie delegacji ustawowej.

VIII. Ryzyko nowatorstwa.

• muszą być spełnione pewne warunki określone w art. 27 kk:

• celem działającego jest przeprowadzenie eksperymentu poznawczego, me­dycznego, technicznego lub ekonomicznego;

• spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub go­spodarcze;

• w świetle aktualnego stanu wiedzy oczekiwanie jej osiągnięcia jest zasadne;

• w świetle aktualnego stanu wiedzy zasadna jest celowość i sposób przepro­wadzenia eksperymentu.

• zgoda osoby poddającej się eksperymentowi udzielona po należytym poinformowa­niu go o spodziewanych korzyściach i grożących mu ujemnych skutkach oraz prawdopodobieństwie ich powstania, jak również o możliwości odstąpienia od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.

• art. 27 § 3 kk odsyła do ustawy w kwestii eksperymentu medycznego (art. 21-29 ustawy z 5.12.1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty).

IX. Ostateczna potrzeba.

• dotyczy sytuacji nie posłuchania rozkazu przez żołnierza - w takim przypadku jego przełożony ma prawo (art. 319 § 1 kk) wymusić przy użyciu niezbędnych środków, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego przeciwdziałania, a posłuchu dla rozkazu nie można osiągnąć w inny sposób.

---