SOCJALIZM, KOMUNIZM, ANARCHIA

1. Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele.

• Najważniejsi przedstawiciele doktryny socjalizmu utopijnego: Claude Henri de Saint - Simon, Robert Owen, Charles Fourier;

• Saint - Simon: uznawany za pierwszego myśliciela socjalistycznego. W dziejach rozwoju ludzkiego umysłu wyróżnia epoki: teologiczną, metafizyczną, pozytywną. W historii następują po sobie epoki „krytyczne” (indywidualizm, ścieranie się poglądów, walki jednostek) i „organiczne” (spajanie ludzkich działań w drodze do wspólnego celu), okres współczesny jest „krytyczny”, socjalizm doprowadzi do „organicznego”. Konieczne jest planowe organizowanie produkcji. Konflikt klasowy przebiega między wytwórcami, a dzierżącymi władzę biurokratami. Po pozbawieniu biurokratów własności i wpływu na własność nastąpi kres kapitalizmu, powstanie ustrój industrialny, władza państwowa zostanie podzielona na trzy izby: Twórczą, Ocen, Wykonawczą. Saint - Simon ignorował prawo jednocześnie doceniał społeczną moc religii;

• Robert Owen: za wiele zła w życiu społecznym obwiniał Kościół i religię. Głosił ideały utylitarystyczne i prawo człowieka do szczęścia. Skupiał się na kwestiach ekonomicznych. Był przeciwny przemocy, dopuszczał wpływanie na politykę drogą perswazji. Jego reformy (wprowadził je w swoich przedsiębiorstwach co przyniosło ogromne skutki) obejmowały: ograniczenie czasu pracy robotników, zakazanie pracy dzieci, ograniczenie pijaństwa i kradzieży wśród robotników, higiena pracy. Uważał, że system walutowy jest niesprawiedliwy, chciał wprowadzenia „pieniądza pracy”;

• Charles Fourier: głosił hasła wolnej miłości. Był przekonany o niezmienności natury ludzkiej i chciał zbudowania w oparciu o nią i o prawa naturalne - porządku społecznego. Jedność wszechświata gwarantuje Bóg, a Fourier uważał siebie za tego, który wskaże ludziom drogę wyznaczoną przez Boga, prowadzi ona przez wyzwolenie 13 namiętności. W nowym świecie zapanuje braterstwo, znikną granice, powstanie wspólny język - okres panowania harmonii. Postęp ludzkości realizuje się w ośmiu stadiach, współcześnie jest piąte stadium - stadium cywilizacji. Ostatnim jest stadium harmonii.

2. Materializm historyczny Karola Marksa - podstawowe twierdzenia dotyczące rozwoju społecznego.

• Człowiek posiada zmienną i uwarunkowaną historycznie naturę, główny wpływ na tę naturę ma praca;

• „Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz, przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość”;

• „Wraz ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie”;

• Proces historyczny kształtuje się w zależności od stopnia rozwoju stosunków produkcji;

• W skład nadbudowy wchodzą wytwory życia duchowego i intelektualnego: religia, moralność, filozofia, państwo, prawo;

• Wyróżnia się pięć formacji społeczno - ekonomicznych: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i socjalizm;

• Niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm - społeczeństwo podzielone na klasy;

• O przynależności do klasy decyduje to czy ktoś jest właścicielem czy nie środków produkcji;

• Dialektyczny rozwój historii przebiega w triadzie: teza, antyteza, synteza. Prawa rządzące rozwojem dialektycznym: prawo przechodzenia ilości w jakość, prawo walki przeciwieństw, prawo negacji negacji. Rozwój dialektyczny dotyczy materii. Teza - forma dokonana przeradza się w swoje przeciwieństwo - antytezę, a następnie łączą się wzajemnie w syntezę, która znów przeradza się w tezę;

• Ostateczny rozwój historii doprowadzi do tego, że świadomość ludzka zapanuje nad tokiem dziejów, stanie się to po zwycięstwie rewolucji proletariackiej.

3. Uzasadnienie nieuchronności rewolucji proletariackiej według K. Marksa.

• Rewolucja proletariacka jest wpisana w reguły rozwoju dialektycznego;

• Rewolucja ma szansę zaistnienia jedynie w krajach o rozwiniętych stosunkach kapitalistycznych. Według Marksa i Engelsa - Niemcy, Wielka Brytania;

• W krajach podział na klasy posiadającą i nie posiadającą prowadzi do koniecznego konfliktu;

• Po zwycięstwie rewolucji w jednym kraju przewidywano jej wybuch w pozostałych krajach;

• Teza obumierania państwa, które traci rację bytu w społeczeństwie porewolucyjnym;

• Wyróżnia się okres przejściowy między rewolucją, a państwem socjalistycznym - okres dyktatury proletariatu. Dyktatura proletariatu poprowadzi państwo w sposób ewolucyjny i pokojowy do stadium pełnego komunizmu.

4. Problematyka alienacji pracy według Karola Marksa.

• Człowiek posiada zmienną i uwarunkowaną historycznie naturę, główny wpływ na tę naturę wywiera wykonywana przez niego praca;

• Istnienie prywatnej własności sprawia, że istnieją pracownicy najemni, traktowani przedmiotowo - narzędzie wykorzystywane dla osiągnięcia zysku. To prowadzi do alienacji;

• Praca wyalienowana to praca odhumanizowana, prowadzi do wyalienowanej świadomości;

• Wyalienowana praca traktowana jest przez ludzi nie jako istota ich człowieczeństwa lecz jako towar - przedmiot obrotu;

• Obrót towarami, pieniądz, stosunki własnościowe, władza państwowa to wytwory ludzkiej pracy. Człowiek nie ma na nie wpływu - staje się od nich zależny. Jedyną drogą, która może to odmienić jest likwidacja prywatnej własności i podziału pracy.

5. Eduard Bernstein: krytyka rewolucji i  dyktatury proletariatu.

• Bernstein w miejsce rewolucji zaproponował działalność reformatorską, program reform socjalnych mających na celu polepszenie pozycji klasy robotniczej;

• W procesie reform zmienia się definicja klas. O przynależności do klasy nie świadczy już posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji, lecz wysokość realnego dochodu;

• Bernstein zarysował projekt przyszłości w duchu utopijnym;

• Nie proponował całkowitej likwidacji własności prywatnej, chciał kontroli własności;

• Postulat zniesienia pieniądza i wprowadzenia wymiany towarowej;

• Rozwój spółdzielczości i aktywności związków zawodowych doprowadzić mają do przerodzenia kapitalizmu w socjalizm;

• Droga reform Bernsteina eliminowała potrzebę istnienia przejściowego okresu porewolucyjnego - dyktatury proletariatu.

6. Eduard Bernstein i jego krytyka założeń Karola Marksa.

• Bernstein swoje twierdzenia opierał na analizie rzeczywistości historycznej, która odbiegała jego zdaniem od prognoz Marksa (rozwój kapitalizmu poprawił jakość życia robotników, klasa robotnicza stała się silniejsza i liczniejsza, głos robotników zaczął odgrywać rolę w systemie parlamentarnym);

• Bernstein, w przeciwieństwie do Marksa nie postrzegał państwa jako aparatu ucisku i sojusznika klas posiadających. Bernstein dopuszczał współpracę robotników z państwem;

• W opozycji do Marksa Bernstein stwierdzał, że klasa robotnicza posiada uczucia polityczne;

• Przerośnięcie kapitalizmu w socjalizm miałoby nastąpić w drodze przekształceń ewolucyjnych, a nie w drodze rewolucyjnej dialektyki jak u Marksa;

• Za jeden z głównych błędów Marksa, Bernstein uważał dialektyczne postrzeganie rzeczywistości;

• Bernstein podkreślał negatywny wpływ Hegla na marksistów;

• Wizja rzeczywistości porewolucyjnej jest zbyt nieokreślona;

• Bernstein zrezygnował z jednoznacznie klasowego spojrzenia na rzeczywistość społeczną, jak to miało miejsce u Marksa - uważał, że przemiany socjalistyczne mogą spotkać się z aprobatą również u innych klas;

• Bernstein piętnował przemoc i dyktaturę jednej części społeczeństwa nad pozostałymi, podkreślał prawa człowieka.

7. Anarchizm: Godwin, Proudhon, Sorel, Kropotkin.

• Anarchizm zespół poglądów wykluczających potrzebę istnienia państwa;

• Z reguły anarchiści byli wrogo nastawieni do instytucji własności prywatnej;

• Państwo - aparat przemocy i ucisku;

• William Godwin: stworzył pierwotną wersję anarchizmu związanego blisko z myślą liberalną - naturalne prawa człowieka, koncepcja stanu przedpaństwowego jako stanu równości i teoria umowy społecznej. Umowę społeczną traktował jako wymuszoną na ludziach, widział konieczność zawarcia umowy powtórnej, która utrwali wolność i równość oraz sprawiedliwość. Był wyznawcą utylitaryzmu. Postulował likwidację wojen, równość majątkową (ale nie zniesienie własności), zniesienie instytucji małżeństwa, likwidację kary śmierci i zastąpienie kar środkami wychowawczymi. Chciał decentralizacji władzy - zredukowania jej do obszaru parafii i oddania jej kompetencjom społeczną kontrolę jednostek. Nie postulował natychmiastowego i całkowitego zniesienia państwa. Nie wykluczał zniesienia państwa w przyszłości - zależne od moralności społeczeństwa;

• Pierre Joseph Proudhon: anarchoindywidualizm. Przeciwnik własności w kapitalistycznym wydaniu. Krytyk komunizmu i demokracji. Jego koncepcja ekonomiczna - mutualizm - system wzajemnych świadczeń. Proponował zniesienie pieniądza. Gospodarkę pieniężną zastąpić miał bank wymiany produktów. Przejście do społeczeństwa bezpaństwowego, federacyjnego - w drodze reform. Zakładał istnienie naturalnych praw człowieka: wolności, równości, godności. Wolność to nie egoizm;

• Piotr Kropotkin: ludzie we wspólnocie kierują się wzajemną pomocą - motorem przetrwania i rozwoju. Proces pomocy zakłóciło powstanie państwa. Kropotkin krytykuje również prawo. Państwa się nie da reformować, trzeba je zlikwidować. Stan przedpaństwowy to okres dobrowolnej kooperacji. Ludzkość w historii przechodziła drogę od dzikości do barbarzyństwa i do powstania gmin miejskich. Był przeciwny podziałowi władzy. Przejście do ustroju (świata wypełnionego pięknem) nastąpić powinno na drodze rewolucji, przemoc będzie jedynie jej pierwszym aktem;

• Georges Sorel: anarchosyndykalizm. Przemoc jest obecna w całej historii ludzkości. Z przymusem można walczyć stosując przymus. Klasie robotniczej zalecał walkę w drodze strajku generalnego. Sorel strajk nazywał mitem. Mit - przyszłość nie jest zapisana w logice rozwoju historycznego, do swego zaistnienia wymaga poważnego wysiłku woli ludzkiej. Mit jest w historii od zawsze. Uważał reformy społeczne za nieskuteczne. Siła mitu należy do młodej klasy robotniczej. Dążąc do obalenia władzy i budowy społeczności syndykalnej robotnicy powinni zajmować nieufną pozycję w stosunku do osiągnięć burżuazyjnej przeszłości i sami kształtować swoją pozycję moralną, organizację procesu produkcji i pracy, tworzyć świat własnych wartości. Zwycięstwo rewolucji - likwidacja państwa. W wyniku rewolucji powstanie społeczność oparta na syndykatach - związkach zawodowych.

8. Założenia socjalizmu demokratycznego: Bernstein i  Międzynarodówka Socjalistyczna.

• Międzynarodówka Socjalistyczna zostala utworzona w 1951 r. we Frankfurcie nad Menem. Należy do niej około 100 partii politycznych. Zachowanie własności prywatnej. Państwowe programowanie gospodarki. Solidarność społeczna - harmonizowanie interesów jednostek i grup;

• Eduard Bernstein: zamiast rewolucji - działalność reformatorska (reformy socjalne). Rozwój kapitalizmu przyczynił się do poprawy warunków życia robotników. Zmiana definicji klasy: o przynależności do danej klasy nie świadczy już posiadanie lub nie posiadanie środków produkcji, lecz wysokość realnego dochodu. Współpraca robotników z państwem. Brak całkowitej likwidacji własności prywatnej, jedynie kontrola nad własnością. Kapitalizm przekształci się w socjalizm jeżeli nastąpi rozwój aktywności związków zawodowych. Podkreślanie znaczenia praw człowieka: wolności osobistej.

9. Polska myśl socjalistyczna w XIX i XX wieku.

• Bolesław Limanowski: krytykował Marksa przede wszystkim za zasadę walki klas. Wyzwolenie narodowe powinno dokonać się pierwsze, po nim można przystąpić do reform społecznych. Państwo ma mieć charakter ponad klasowy. Przemiany demokratyczne w logicznym rozwoju doprowadzą do socjalizmu;

• Kazimierz Kelles - Krauza: teoria prawa retrospekcji przewrotnej - budując wizję przyszłości szukamy ideału w przeszłości. Socjalizm nawiązuje do pierwotnej wspólnoty społeczeństwa bezklasowego. Nie wykluczał reform, uważał je za wstęp i przygotowanie do rewolucji. W polskim socjalizmie jest miejsce na walkę klas i walkę o niepodległość. Wolna Polska będzie Polską socjalistyczną;

• Stanisław Brzozowski: etos pracy - „pracy swobodnej”, nie skrępowanej zewnętrznymi nakazami i ograniczeniami. Wyzwolenie proletariatu wiązało się z uzyskaniem pełnej godności ludzkiej. Proletariat nie może się wyrzec swego narodowego oblicza. Klasa robotnicza musi „świadomie rozbudzić w sobie miłość i pamięć polskiej historii”;

• Ignacy Daszyński: łączył idee niepodległościowe i socjalistyczne. Odcinał się od identyfikowania narodu z państwem i pojmowania narodu jako kategorii etnicznej. Nie zajmował się wizją przyszłego ustroju socjalistycznego. Koncentrował się na reformach mających na celu polepszenie pozycji ekonomicznej i politycznej robotników i chłopów.

10. Leninizm: podstawowe tezy Lenina.

• Lenin podkreślał, że duchowym ojcem jego poczynań jest Karol Marks;

• Marksistowska filozofia historii ma walor uniwersalny;

• Lenin musiał dostosować teorię Marksa do swoich potrzeb;

• Teoria najsłabszego ogniwa w łańcuchu imperializmu;

• Teoria o przerastaniu jednej rewolucji w drugą;

• Lenin twierdził, że zmiany dokonane w teorii Marksa to jedynie rozwinięcie tej teorii, a nie polemika z nią;

• Ignorowano naukę Marksa dotyczącą „azjatyckiego procesu produkcji”;

• Po utworzeniu partii okazało się, że Marks mylił się co do wybuchu rewolucji światowej, Rosja nie wykazywała oznak „obumierania państwa” - system radziecki ulegał centralizacji, hierarchizacji i biurokratyzacji. Państwo nie może całkowicie obumrzeć jeżeli pozostaje w izolacji - otoczone przez kraje kapitalistyczne;

• Lenin próbował wciągnąć chłopstwo do przejściowego sojuszu z proletariatem;

• Hasło samostanowienia narodu (zawsze ustępowało interesom proletariatu) - charakter taktyczny.

11. Leninowska koncepcja roli i  organizacji partii proletariackiej.

• Słaby rozwój klasy robotniczej w Rosji zmuszał Lenina do przekazania losów rewolucji i budowy państwa socjalistycznego w ręce partii złożonej w większości z grona osób nieproletariackich;

• Marksistowskie hasło dyktatury proletariatu przekształca się w dyktaturę partii komunistycznej, a w zasadzie jej trzonu kierowniczego, połączono to z hasłem „centralizmu demokratycznego”;

• Ludzie będący członkami partii - „zawodowi rewolucjoniści” - wyznawali zasadę nowej moralności socjalistycznej, jej wyznacznikiem było hasło interesu proletariatu.

12. Leninowska teoria rewolucji i jej wpływ na ruch robotniczy.

• Teoria najsłabszego ogniwa w łańcuchu imperializmu (miała na celu uzasadnienie wybuchu rewolucji w Rosji) - powstanie państwa imperialistycznego odmieniło oblicze kapitalizmu, czego Marks nie mógł przewidzieć. Rewolucja może wybuchnąć w kraju najmniej rozwiniętym spośród krajów kapitalistycznych, które weszły na drogę ostatniego stadium tej formacji - imperializm;

• Rewolucja w kraju „najsłabszym ogniwie” przyjmuje postać hybrydalną - teoria o przerastaniu jednej rewolucji w drugą;

• Rewolucja w kraju „najsłabszym ogniwie” realizowała zadania rewolucji burżuazyjno - demokratycznej i proletariackiej.

13. Stalinizm.

• Iosif Dżugaszwili - Stalin, obdarzony mianem słońca ludzkości, geniusza;

• Okres stalinizmu charakteryzował się wzmożonym terrorem, tzw. czystkami obejmującymi głównie ludzi wykształconych - wierność ideologii może zastąpić wszelkie wykształcenie;

• Moralność rewolucyjna i praworządność socjalistyczna uzasadniały walkę z wrogiem przy użyciu wszelkich metod;

• Według oficjalnej propagandy nauka radziecka zajmowała najwyższą pozycję w świecie;

• Rozwój historii ludzkości prezentowany był jako celowy proces, wiodący do zwycięstwa ideologii marksistowskiej;

• Wszelkie formy sztuki rozwijać się miały jedynie na gruncie oficjalnej doktryny;

• Gospodarka planowa;

• Nieomylność wodza, partii, ideologii, nauki radzieckiej - nieudolność nauki kapitalistycznej;

• Związek Radziecki pod rządami Stalina rozbudowywał imperium poprzez politykę zaborczą;

• Stalin uważał się za ucznia Marksa i Engelsa, głosił się ich kontynuatorem;

• Stalin zmodyfikował tezę o zaniku walki klasowej po rewolucji proletariackiej - walka klasowa zaostrzy się przed ostatecznym zwycięstwem komunizmu;

• System stalinowski zmierzał w kierunku nacjonalizmu.

14. Eurokomunizm.

• W 1975 r. partie: włoska, hiszpańska, francuska i inne pomniejsze, łącznie w liczbie dwudziestu podpisały wspólną deklarację programową - początek eurokomunizmu;

• Zrezygnowano z uniwersalnego modelu radzieckiego i dostosowano ideologię komunistyczną do warunków poszczególnych państw;

• Rezygnacja z hasła walki klas, opowiadanie się za solidaryzmem klasowym;

• Odrzucenie dyktatury proletariatu;

• Akceptacja praw obywatelskich i pluralizmu partyjnego;

• Przejście do komunizmu na drodze zwycięstwa w wyborach parlamentarnych;

• Zasada całkowitego rozdziału Kościoła od państwa;

FASZYZM, NAZIZM, RASIZM, IMPERIALIZM, DARWINIZM SPOŁECZNY

15. Krytyka idei  liberalnych i demokratycznych w II poł. XIX wieku - imperializm, nacjonalizm, rasizm.

• Nacjonalizm: nacjonalizm bierze swe korzenie z konserwatyzmu, co sprawia że jest on przeciwieństwem liberalizmu. Nacjonalizm nie głosi równości, nie oddaje władzy w ręce ludu, głosi jedynie kult narodu. Herder krytykował oświeceniową teorię powszechnego, kumulatywnego postępu, uważał, że kultura postępuje na przód, ale nie staje się doskonalsza. Fichte całkowicie zaprzeczał idei utylitarystycznej głosząc pogląd, że wolność to treść ludzkiego czynu, który będąc wytworem wolnej jaźni zmierza do realizacji idealnego celu. Koncepcja wolności Fichtego całkowicie nie pokrywa się z koncepcją liberałów. Fichte występował przeciw podziałowi władzy, zalecał reglamentacyjną działalność państwa, uważał że niekorzystne dla państwa są nierówności majątkowe. Maurras - zwolennik monarchizmu, monarchii absolutnej był wrogiem liberalizmu i demokracji. Maurras za nieszczęścia Francji obwiniał doktryny Rousseau: stan przedspołeczny, sentymentalizm, kulminacją doktryn Rousseau była Wielka Rewolucja Francuska;

• Imperializm: imperializm bierze swe początki od Napoleona. Idea ta czci uniwersalistyczny charakter Starożytnego Rzymu. Imperializm nie głosi równości narodów - wychwala wyższość jednego nad innymi (jest zbliżony do nacjonalizmu). Najmocniej imperializm rozwinął się w Rosji (Konstanty Leonitew - bizantynizm, pochwała podziału stanowego, opozycja w stosunku do egalitaryzmu). Imperializm brytyjski: umocniony przez wyborcze zwycięstwo konserwatystów, elementy rasizmu („brzemię białego człowieka” - misjonizm imperialistyczny), przywiązanie do tradycji, władza monarchiczna (królowa Wiktoria). Imperializm niemiecki: Heinrich von Treitschke - antysemityzm, antykatolicyzm, kult wojny, krytyka racjonalizmu i utylitaryzmu, pozytywnie oceniał tylko suwerenną monarchię. Paul de Lagarde (Niemiec) - religia narodowa oparta na wierzeniach germańskich;

• Rasizm: zakładał nierówność rasową (rasy lepsze, rasy gorsze), ograniczenie albo pozbawianie wolności słabszych ras. Gobineau: mieszanie się ras prowadzi do niszczenia kultury i demokratyzacji społeczeństwa. W USA przed wojną secesyjną obóz południowy podkreślał wyższość rasy białej nad czarną i uzasadniał niewolnictwo. Chamberlain: obwiniał Żydów za sprowadzenie do Europy chrześcijaństwa, a chrześcijaństwo za głoszenie idei uniwersalistycznych.

16. Krytyka demokracji i  politycznej roli mas: Nietzsche, Carlyle, Ortega y Gasset, Gustaw le Bon.

• Friedrich Nietzsche: człowiek powinien kształtować swoje życie poza dobrem i złem. Najwyższa wartość człowieka i cel - życie, najwyższy autorytet moralny - instynkty człowieka. Jeżeli jednostka akceptuje ten cel i drogę do niego, z drogi tej nie zbacza poddając się naciskom zewnętrznym to zasługuje na miano nadczłowieka - jednostka silna fizycznie, posiadająca wolę mocy, mogąca żyć poza ludzkim stadem. Liberałowie odbiegają od bujnej, żywiołowej, radosnej koncepcji życia;

• Thomas Carlyle: wybitna, charyzmatyczna jednostka pozostaje w bliskim związku z Bogiem, Bóg jest obecny w jej działaniach - przywódca mas. Taka jednostka przekształca społeczeństwo w jedność moralną, pozbawiona jest egoizmu. Ta koncepcja była wymierzona przeciwko mieszczańskiemu, liberalnemu utylitaryzmowi i umowie społecznej jako źródle powstania władzy - władzę powinny sprawować jedynie charyzmatyczni przywódcy;

• Gustave le Bon: jednostka zachowuje się inaczej i w sposób dla samej siebie często niespodziewany gdy jest członkiem tłumu (tłumu rozumianego jako: naród, państwo, zakład pracy);

• José Ortega y Gasset: protest przeciwko likwidacji przywilejów, przeciwko równości jednostek w prawie wprowadzonej przez demokrację. Potępienie rewolucji jako nieodpowiedzialnego czynu.

17. Charles Maurras jako przedstawiciel nacjonalizmu francuskiego.

• Francuski nacjonalizm schyłku XIX w. wiąże się z ruchem Action Française - organizacja założona w 1898 r.;

• Z ruchem związany był Charles Maurras;

• Nieszczęścia Francji wzięły, według niego, swój początek z systemu doktrynalnego Rousseau;

• Monarchizm synonim nacjonalizmu. Król uosabia rację stanu, jednostki wypełniając jego rozkazy stają się narodem;

• Podporą monarchii jest kler, arystokracja, fundament stanowi ludność rolnicza;

• Maurras doceniał społeczne znaczenie korporacji, samorządów, rodziny;

• W społeczności nie ma miejsca dla obcych, zwłaszcza dla Żydów;

• Akcentował silną rolę Kościoła katolickiego;

• Krytykował protestantyzm za to, że głosił możliwość bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem i że rozbił jedność chrześcijańskiej Europy;

• Jezusa uważał za element tradycji katolickiej, a nie za osobę boską.

18. XIX - wieczni teoretycy rasizmu: Gobineau, Lapouge, Chamberlain.

• Artur de Gobineau: nie wartościował ras, dokonywał ich opisu. Dzielił rasy na: rasę czarną (kobiecą) - zmysłowość, poczucie estetyki, rasę żółtą (męską) - konkretna, praktyczna, rasa kupców, rasę białą (rasa panów) z natury zdolna do rządzenia. Najwartościowszą częścią rasy białej była cześć ario - germańska - arystokracja francuska. Teoria ewolucyjna - historia to proces mieszania się ras, czyli degenerowania ludzkości. Mieszanie się ras powoduje: degenerację kultury, chaos społeczny, załamanie barier klasowych, demokratyzację społeczeństwa. Rasa biała również uległa degeneracji (Słowianie i Niemcy, czyli Celto - Słowianie z domieszką krwi germańskiej);

• Huston Stewart Chamberlain: pochwała rasy teutońskiej - Germanie, Celtowie, niegdyś Słowianie Zachodni. Dominacja Teutonów w Europie. Ciągła walka Teutonów o utrzymanie najwyższych wartości. Żydzi - rasa silna i niebezpieczna - główny wróg Teutonów, sprowadzili religię chrześcijańską do Europy. Religia chrześcijańska - krytyka ze strony Chamberlaina za fałszywe idee uniwersalistyczne osłabiające państwo;

19. Darwinizm społeczny i jego twórcy: Herbert Spencer i Ludwik Gumplowicz.

• Darwinizm społeczny zakładał, że istnieje analogia między życiem społecznym, a biologicznym;

• Darwinizm społeczny opierał się na teoriach Charlesa Darwina (teoria doboru naturalnego, walki o byt, dziedziczenia cech nabytych);

• Darwinizm społeczny zakładał ewolucjonizm, uzasadniał nierówność społeczną, dominację jednej grupą nad innymi;

• Herbert Spencer: zakładał, że ewolucja dotyczy całego wszechświata. W wyniku ewolucji następuje zróżnicowanie całości na części, pomiędzy częściami zachodzą związki. Kres ewolucji następuje w momencie osiągnięcia pełnej równowagi. Równowagę w stosunkach wewnątrzspołecznych i pomiędzy społeczeństwami uzyskuje się poprzez konflikt - walkę o byt. Obawa przed niepowodzeniem w walce o byt wywołuje strach. Ze strachu przed brakiem środków do życia wyłania się władza, strach przed śmiercią powoduje powstanie religii. Wraz z władzą pojawia się podział pracy, podział na klasy - powstaje ustrój organizowany przez władzę polityczną i religijną - militaryzm. Życie w strachu karze jednostkom łączyć się w grupy. Ludzie wolni od strachu tworzą społeczeństwo oparte na zasadach indywidualistycznych - etap militarny zmienia się w industrialny. Nie wyklucza to walki o byt (sukces, karierę, szczęście, walka przestaje być zbrojna, polega na życzliwości i wiedzy).

• Ludwik Gumplowicz: zakładał istnienie konfliktu między rasami (rasy - grupy ludzi różniące się obyczajami, religią, językiem, prawem).Zwycięży rasa o wyższym stopniu organizacji. Teoria podboju - pierwotną formą zrzeszenia jednostek była horda (wspólna własność, pokrewieństwo członków). W procesie syngenizacji więzi osobiste zastępowała świadomość wspólnoty - powstały szczepy (rozwarstwienie społeczne, podział na panów i niewolników). Szczepy prowadziły ze sobą walki, szczep który zwyciężył brał pod władzę terytorium i ludność przegranego szczepu - powstanie państwa. Powstanie narodu - ujednolicenie tradycji, obyczaju i prawa różnych grup etnicznych.

20. Wpływ pozytywizmu na rozwój nauk politycznych i prawnych w XIX wieku.

• Stanowisko badawcze, w którym odrzuca się wszelkie konstrukcje nawiązujące do woli boskiej;

• Odrzucenie w badaniach prawa naturalnego, tradycji i zwyczaju;

• Kładzenie nacisku na badania empiryczne, dotyczące realnie istniejących systemów prawa;

• Prawo nie powinno być wartościowane;

• Zanik podziału na prawo wyższego i niższego rzędu;

• Główne zadanie pozytywistów - ustalenie czym jest prawo;

• Pozytywiści łączyli prawo z państwem, nie uznawali form prawa wcześniejszych od tych, które powstały w państwie.

21. Teoria krążenia elit V. Pareto.

• Historia jest cyklem zmieniających się elit;

• Zmieniają się elity, a w szczególności elita władzy;

• Aktualna elita wyczerpuje swoją energię - w tym czasie pośród mas pojawia się grupa ludzi, która wykształca w sobie cechy mogące zagrozić obecnej elicie;

• Nowo powstająca elita zdobywa uznanie pośród mas odwołując się do rezyduów (instynkty, popędy, wyobrażenia, kompleksy, emocje);

• Proces zdobywania pozycji elity przypomina darwinowską teorię walki o byt - silniejszy gatunek wygrywa;

• Regułą jest, że po dojściu elity do władzy rezygnuje ona z głoszonych przez siebie haseł (służyły one jedynie do zdobycia awansu) i wykonuje władzę korzystając z terroru - historia musi się powtórzyć;

• Nowa elita dzięki swojej sile wypiera starą - jest to według Pareto motorem rozwoju społecznego;

• Jeżeli elita chce przedłużyć swoje panowanie musi w swe szeregi wcielać najwybitniejszych ludzi tworzących nową elitę wśród mas.

22. Decyzjonizm Carla Schmitta.

• Schmitt był zwolennikiem silnego państwa posiadającego skoncentrowaną władzę;

• Władza powinna być skuteczna, co ma się ujawniać w sytuacjach kryzysowych;

• Suweren jest tym, który decyduje, że zaistniała sytuacja kryzysowa i tym, który ją odwołuje;

• Suweren jest upoważniony do podejmowania wszelkich decyzji;

• Rola prawa ogranicza się do ustalania procedur właściwych dla podejmowania decyzji, prawo nie wnika w treść decyzji, ani w to, kto ma je podejmować;

• Działania suwerena podlegają prawu jedynie w okresie normalizacji i spokoju;

• Decyzjonizm to negacja parlamentaryzmu, rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu.

23. Nacjonalizm  polski; Roman Dmowski.

• Dmowski główny nacisk kładł na odrodzenie narodu, a nie państwa;

• Naród powinien opierać się na czystości rasy, ugruntowanej świadomości narodowej, konkurencyjności w stosunku do innych narodów;

• Kult siły, wykluczenie demokracji;

• Antysemityzm - obawa przed Żydami wynika z uznania ich za potęgę (destrukcyjną);

• Dmowski chciał budować naród w oparciu o tradycję, do której zaliczał katolickie wyznanie wiary.

24. Źródła historyczne faszyzmu.

• Przyczyn powstania faszyzmu i posłuchu jaki osiągnął w społeczeństwie należy szukać w czynnikach politycznych i ekonomicznych;

• Włochy przeszły proces zjednoczenia i chciały dorównać innym państwom;

• Faszyzm - remedium przeciw komunizmowi;

• Przyczyny polityczne - skutki I wojny światowej - „niesprawiedliwe” potraktowanie Włoch na Kongresie Wiedeńskim;

• Socjalna działalność faszystów zdobywała sojuszników.

25. Źródła ideologiczne faszyzmu.

• Faszyzm - ideologia elektryczna - łącząca istniejące już ideologie;

• Pochodzenie słowa faszyzm wiąże go ze Starożytnym Rzymem - fasces były to wiązki rózg z wetkniętymi w środek toporami niesione przed konsulami;

• Rózgi i topór symbolizowały jedność i siłę związku oraz dominację władzy - symbolika odpowiadała egalitarnej stronie faszyzmu;

• Faszyzm starał się pokazać jako: wszechogarniający, bezkonfliktowy, powszechny i spontaniczny ruch społeczny;

• Potrzeba istnienia władzy w osobie charyzmatycznego wodza.

26. Charakterystyka ruchów faszystowskich.

• Reżimy faszystowskie objęły również kraje Europy Wschodniej i Południowej: Chorwacja, Rumunia, Słowacja, Węgry;

• Istniały również, poza państwami, ruchy faszystowskie: „Czarne Koszule” (Wielka Brytania), „Ognisty Krzyż” (Francja);

• Ruchy faszystowskie zaistniały także w Ameryce Południowej;

• Mówi się również o faszyzmie japońskim.

27. Faszyzm włoski.

• Faszyzm został we Włoszech wprowadzony przez Benito Mussoliniego po objęciu przez niego rządów w 1922 roku;

• Jedną z przyczyn powstania faszyzmu Włoskiego było „niesprawiedliwe” potraktowanie Włoch na Kongresie Wiedeńskim;

• Faszyzm włoski proponował model społeczeństwa korporacyjnego, korporacje miały mieć charakter przymusowy i podporządkowany państwu;

• Podstawy teoretyczne faszyzmu sformułował Mussolini w 1932 roku w haśle „Doktryna faszyzmu” napisanym do „Encyklopedii włoskiej”;

• W wizji przyszłości Włosi odwoływali się do elementów kulturowych, więzi i tradycji - określali je mianem italianita;

• Ustawy rasistowskie pod naciskiem Hitlera - rasizm nie był tak widoczny jak w Niemczech;

• Hasła antykomunistyczne i antyliberalne;

• Kult wodza - duce;

• W retoryce Mussoliniego obecna była idea ciągłej walki - budowa nowej moralności opartej na sile;

28. Nazizm i jego treści ideologiczne i ich źródła.

• Narodowy socjalizm - nazizm w Niemczech powstał w 1933 roku - objęcie rządów przez Adolfa Hitlera;

• Przyczyny powstania nazizmu: czynniki ekonomiczne i polityczne - przegrana przez Niemcy I wojna światowa, kryzys ekonomiczny lat 20. XX w.;

• Nazizm - doktryna „elektryczna” łącząca w sobie istniejące, często sprzeczne doktryny;

• Nazizm nie posiadał koncepcji ustrojowych - bazował na krytyce ustrojów istniejących, zawartej w „Mein Kampf”;

• Hasłem wywoławczym nazizmu była budowa Tysiącletniej Rzeszy Narodu Niemieckiego - podbój przez Niemców świata i uczynienie ze wszystkich nie - Germanów lub nie - Aryjczyków niewolników;

• Niemcy za główny wyznacznik przyszłości uznali rasę i jej panowanie nad światem;

• Odwoływanie się do koncepcji rasistowskich i darwinizmu społecznego;

• Hasła antykomunistyczne i antyliberalne;

• 1933 r. - ustawa o pełnomocnictwach - oddanie prawodawstwa w ręce Hitlera;

• Silne wątki antychrześcijańskie, dążność do stworzenia religii narodowej czczącej rasę, wodza, naród;

• Niemcy widzieli w rasie germańskiej rasę panów upoważnioną do walki o przestrzeń życiową;

• Zasada wodzostwa - wódz führer;

• Jedyna słuszna ideologia głoszona przez jedną partię;

• Biurokratyzacja i krańcowy formalizm systemu.

29. Autorytaryzm i jego ideologiczne uzasadnienia w XX wieku.

• Rozróżnienie pomiędzy autorytaryzmem, a totalitaryzmem dokonane zostało przez hiszpańskiego politologa, Juana Linza;

• Autorytaryzm nie kładzie silnego nacisku na ideologię, zastępuje ją autorytetem;

• Autorytet przywódcy - budowanie do niego zaufania w oparciu o przekonanie o jego wybitności (politycznej, moralnej, mądrości, woli działania na rzecz ogółu);

• Gdy władzę obejmuje ciało zbiorowe autorytetem staje się warstwa społeczna bądź profesja, jaką reprezentuje ta grupa;

• Nie jest konieczne istnienie jednej monopolistycznej partii. Jeżeli dopuszcza się istnienie więcej niż jednej partii, zawsze istnieje partia dominująca;

• Partia często zastępowana jest przez wojsko;

• Reżimy autorytarne zastępują totalitarne w krajach, w których istnieją silne struktury ponadpaństwowe, takie jak Kościół katolicki - nie dadzą się podporządkować państwu i ideologii;

• Rządy autorytarne tolerują postawy bierne, reperkusjom podlegają jedynie czynni i aktywni przeciwnicy władzy;

• Autorytaryzm unika konfliktu zbrojnego;

• Reżimy autorytarne nie realizują monopolu ekonomicznego, nie ograniczają własności prywatnej (albo ograniczają ją w znacznie mniejszym stopniu niż reżimy totalitarne). Występuje jedynie monopol w dziedzinie komunikacji masowej.

30. Pojęcie totalitaryzmu i cechy ustrojów totalitarnych.

• Totalitaryzm - zlepek wątków znanych myśli politycznych i prawnych;

• Totalitaryzm - likwidacja wszelkich form samodzielności społeczeństwa i poddanie ich całkowitej władzy państwa;

• Żadna sfera życia społecznego, łącznie z życiem prywatnym, rodzinnym i intymnym nie jest wolna od ingerencji państwa;

• „Nic bez państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu” - definicja państwa totalitarnego według Benito Mussoliniego;

• Państwa totalitarne: Włochy Mussoliniego, Niemcy Hitlera, Rosja Stalina;

• W Europie totalitaryzm trwał od 1922 r. (data objęcia rządów przez Mussoliniego) do 1956 r. (potępienie stalinowskich metod rządzenia w Związku Radzieckim);

• Cechy totalitaryzmu według Carla J. Friedricha i Zbigniewa Brzezińskiego: ideologia, jedna partia kierowana na ogół przez jednostkę, terrorystyczna policja, monopol komunikacji, monopol broni, centralnie kierowana gospodarka;

• Sprawność reżimu totalitarnego uzależniona jest od środków technicznych (komunikacja, przekazywanie i gromadzenie danych, itp.).

31. Geneza nazizmu według Ericha Fromma.

• Diagnoza totalitaryzmu Fromma sięga źródeł psychologicznych;

• W społeczeństwie niemieckim, przed pojawieniem się Hitlera, znaczna część społeczeństwa posiadała „osobowość autorytarną” - „sadomasochistyczną”

• Masochistyczne pragnienie poddania się silnej władzy i sadystyczne dążenie do dominacji;

• Występowanie cech: infantylizm, skłonność do wiary w mity, podatność na manipulację, nieodpowiedzialność, strach;

• Zjawisko ucieczki przed samym sobą - wolność staje się ciężarem dla człowieka. Ucieczka jest przyznaniem się do niemożności samorealizacji i prowadzi człowieka do poddania się władzy dyktatorskiej. Dzieje się tak zwłaszcza gdy do alienacji jednostki dochodzi jej ubóstwo;

• W hitlerowskich Niemczech pokusą dla ludzi ubogich było dowartościowanie jednostki, która może uczestniczyć w budowaniu potęgi niemieckiej cywilizacji.

32. Wyjaśnianie przyczyn totalitaryzmu przez H. Arendt, K. R. Poppera, R. Arona.

• Karl Raimund Popper: krytykował istnienie praw historycznych. Uważał, że rozwój dziejów zależy od rozwoju wiedzy, rozwoju wiedzy przewidzieć nie można, jeżeli przewidujemy jakąś wiedzę to znaczy, że już ja posiadamy. Przez tworzenie naukowego modelu rozwoju dziejów w wieku XX powstał totalitaryzm: komunistyczny i nazistowski. W państwach totalitarnych tępi się indywidualizm;

• Hannah Arend: twórcza aktywność człowieka w totalitaryzmie podporządkowana zostaje realizacji utopijnej wizji. Powstanie totalitaryzmu było wynikiem niepowodzenia rewolucji burżuazyjnej;

• Raymond Aron: komunizm i faszyzm charakteryzowały się przede wszystkim brakiem pluralizmu partyjnego. Obwiniał inteligencję krajów Zachodnich, która wierzyła w mity marksizmu: rewolucji, konieczności historycznej, proletariatu.

NAUKA KOŚCIOŁA

33. Pius IX i jego stosunek do współczesności i liberalizmu.

• Papież nie był zadowolony ze zmian jakie przyniosła rewolucja francuska;

• „Syllabus” dołączony do encykliki „Quanta cura” z 1864 roku potępiał wszelkie nurty doktrynalne od liberalizmu (racjonalizm) po komunizm, socjalizm, masonerię, stowarzyszenia badające Biblię metodami naukowymi i stowarzyszenia próbujące nawiązać kontakt między katolikami i liberałami;

• Jako jedyny uznano system moralny głoszony przez Kościół;

• Stosunek papieża do polityki (liberalizmu) stawiał wiernych w przymusowej sytuacji rezygnacji z aktywności społecznej i politycznej;

• Zabraniając katolikom czynnego i biernego uczestnictwa w wyborach do parlamentu włoskiego w 1871 r. Pius IX utorował do niego drogę liberałom - konsekwencja jego stosunku do liberalizmu;

• Pius IX zwołał Pierwszy Sobór Watykański 13 lipca 1870 r. - akceptacja dogmatu o nieomylności papieża, papież jest nieomylny w kwestiach wiary, moralności i organizacji Kościoła.

34. Znaczenie „Rerum novarum” dla magisterium Kościoła katolickiego.

• Encyklika społeczna z 1891 roku - „O kwestii robotniczej - Rerum novarum” wydana przez Leona XIII;

• Papież Pius XI wprowadził tradycję kontynuowaną przez kolejnych papieży - wydawanie w dziesięciolecie „Rerum novarum” encyklik rocznicowych rozwiązujących kolejne wątki nauczania społecznego Kościoła;

• Pius XI wydał rocznicową encyklikę - „O odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do prawa ewangelicznego - Quadragesimo anno” - opowiedział się w niej jako jedyny papież, za konkretnym ustrojem społecznym - za korporacjonizmem;

• „Rerum novarum” było kontynuowane również przez Jana Pawła II - w 1991 r. „Centessimus annus”, którego głównym tematem był upadek światowego systemu komunistycznego. W 2001 r. nie została wydana encyklika rocznicowa, Watykan nie widział potrzeby konturowania nauki społecznej Kościoła;

• W „Rerum novarum” Leon XIII oparł się na nauce Tomasza z Akwinu - neotomizm;

• Leon XIII nadał własności prywatnej rangę prawa naturalnego;

35. Solidaryzm społeczny według  Leona XIII.

• Leon XIII rozpoczął nową dziedzinę nauczania Kościoła - nauczanie społeczne;

• Najbardziej znana encyklika społeczna - „O kwestii robotniczej - Rerum novarum” z 1891 r.;

• Solidaryzm społeczny negował walkę klas;

• Zupełna równość w społeczeństwie jest niemożliwa, socjalizm tę równość obiecuje, ale obietnicy spełnić nie może, w rezultacie robotnicy za swoje niepowodzenia obwiniają pracodawców - dochodzi do walki klas;

• Leon XIII był przeciwny likwidacji własności prywatnej - własność pozbawiona by została indywidualnego posiadacza, nikt nie jest za nią w pełni odpowiedzialny, na własności wsparta jest hierarchia społeczna i autorytet. Zniesienie własności zachwiałoby autorytetem, którym w rodzinie jest głowa - ojciec;

• Leon XIII nadał własności prywatnej rangę prawa naturalnego;

• Własność ma źródło w pracy;

• Program upowszechnienia własności - płaca rodzinna - pracodawcy powinni wypłacać pracownikom płacę, która umożliwiłaby im godne utrzymanie siebie i rodziny;.

36. Krytyka socjalizmu  w encyklikach Leona XIII.

• Socjalizm został poddany krytyce przez Leona XIII w encyklice „Rerum novarum”;

• Papież ostrzegał przed kłamliwością socjalistów, którzy łudzą robotników hasłami równości;

• Społeczeństwo egalitarne nigdy nie istniało i nigdy nie zaistnieje;

• Agitacja socjalistyczna wywoła jedynie wzajemną wrogość w społeczeństwie;

• Leon XIII protestował przeciwko proponowanej przez socjalistów przebudowie ustroju społecznego w drodze likwidacji własności prywatnej;

• Krytykował głoszone przez socjalistów hasło pracy dla kobiet - grozi to załamaniem ich tradycyjnego miejsca w rodzinie;

• Papież oponował przeciwko działaniom związków zawodowych, same związki powinny mieć charakter chrześcijański.

37. Leon XIII o demokracji i laicyzacji państw.

• Jedynym sposobem na uniknięcie zła społecznego jest powrót do zasad głoszonych przez Kościół w imieniu Chrystusa - rechrystianizacja świata;

• Zadania państwa: państwo ma być subsydiarne - pomocnicze, ma pomagać jednostce gdy ta wyczerpie wszelkie możliwości własne, poziom ustawodawstwa;

• Ideał państwa to demokracja chrześcijańska;

• Prawo łączenia się ludzi w prywatne stowarzyszenia - działalność samopomocowa;

38. Kościół wobec komunizmu, faszyzmu i nazizmu w okresie międzywojennym.

• Pontyfikat Piusa XI (1922 - 1939) przypadał na okres międzywojenny;

• Główne niebezpieczeństwo dla świata stanowi komunizm i socjalizm;

• Rozróżnienie nurtów komunistycznych: socjalizm umiarkowany - głosi zasady pozornie zgodne z nauką Kościoła;

• U podstaw każdego socjalizmu leżą: materializm, racjonalizm, ateizm;

• Encyklika z 1937 r. - „O bezbożnym komunizmie” - komunizm i jego najgorsza odmiana, czyli radziecki bolszewizm, ewentualny tryumf tej doktryny uznał Pius XI za koniec cywilizacji chrześcijańskiej;

• Do faszyzmu odniósł się Pius XI jedynie pod kątem łamania przez Hitlera zasad konkordatu z 1933 r.;

• Zarzucono reżimowi niemieckiemu krzewienie kultów, które określono mianem neopogańskich, w których ubóstwiano państwo, wodza, naród.

39. Sobór Watykański II  o problemach współczesnego świata.

• Sobór został zwołany w 1962 r. przez papieża Jana XXIII, zakończył się za pontyfikatu Pawła VI w 1965 r.;

• Papież chciał doprowadzić do odnowy Kościoła;

• Sobór wypracował deklarację w stosunku do Żydów - z liturgii usunięto fragmenty obwiniające ich za śmierć Chrystusa;

• Dokumenty soborowe nie zawierały potępienia komunizmu;

• Poruszono zjawisko tzw. „kryzysu wzrostu” - zaostrzenie kontrastów w poziomie życia pomiędzy grupami ludzi, powiększanie się dystansu między rozwojem materialnym i duchowym, zjawisko dyskryminacji płci, rasy, koloru skóry, pozycji społecznej, języka, religii;

• Konieczność edukacji obywatelskiej młodzieży;

• Nakazanie postępowania zgodnego z dyscypliną obywatelską: płacenie podatków, przestrzeganie prawa;

• Poruszono problem rozwodów, wolnych związków i kontroli urodzeń;

• Poświęcono uwagę pracy ludzkiej - dyskryminacja i wyzysk;

• Tłumaczenie ateizmu - brak odpowiedniego wychowania w duchu religijnym.

40. Jan Paweł II o pracy ludzkiej.

• Nauczanie społeczne Jana Pawła II koncentruje się na następujących problemach: człowiek, rodzina, praca;

• Encyklika „Laborem exercens” (1981 r.) - własność sprowadzona do roli służebnej wobec pracy;

• Własność jest instrumentem, praca - przyczyną sprawczą;

• Praca dominuje nad kapitałem. Patologią jest gdy kapitał dominuje nad pracą. Papież wyróżnia sytuacje kiedy kapitał posiadany jest wbrew pracy;

• Papież ostrzega przed sytuacją kiedy własność prywatna przechodzi w ręce innej niż pierwotni właściciele, większej grupy osób, które dysponują własnością rzekomo w imieniu całego społeczeństwa (komunizm);

• Pozytywnie Jan Paweł II wypowiadał się o tzw. pracodawcy pośrednim - regulacja stosunków zatrudnienia, płacy i pracy;

• Praca kobiet - Jan Paweł II dopomina się o prawa kobiet, które rezygnują z kariery zawodowej na rzecz rodziny. Kiedy podejmują pracę należy im umożliwić pogodzenie obowiązków zawodowych i rodzinnych;

• Praca osób niepełnosprawnych - praca to nie tylko droga do zdobywania dóbr materialnych, praca to wartość podmiotowa. Praca niepełnosprawnych daje im szansę „egzystować jako pełnoprawny podmiot pracy, pożyteczny i szanowany ze względu na swą ludzką godność”.

41. Jan Paweł II o stosunku Kościoła wobec demokracji i liberalizmu gospodarczego. 

• „Solicitudo rei socialis” - encyklika wydana w dwudziestolecie „Populorum progresio” - encykliki Pawła VI. Jan Paweł II podkreśla, że zapowiadany przez poprzednika postęp nie nastąpił. Pogorszyły się warunki życia wielu ludzi, utrzymują się podziały w świecie, „mieć” króluje nad „być”, laicyzacja świata;

• „Centessimus annus” - encyklika wydana w 1991 r. w stuletnią rocznicę wydania „Rerum novarum” - temat upadku komunizmu. Duża część encykliki poświęcona gospodarce - rozwiązania na temat własności i niesprawiedliwego podziału dóbr.

• Kościół chce być nadal obecny we współczesnym społeczeństwie, ale to społeczeństwo powinno się zwrócić do Kościoła;

• Kryzys współczesności;

• Kościół oferuje ochronę robotnikom, którzy czują się zagubieni w świecie neokapitalistycznych wartości;

• Zagrożenie powrotu ustroju komunistycznego nie minęło - papież proponuje umocnienie międzynarodowych struktur strzegących pokoju światowego i praw jednostki;

• Demokracja sprzyja laicyzacji - apel o nie odwracanie się od Kościoła - Kościół udziela wskazówek wyjścia z kryzysu.

2

---