• podstawy badań empirycznych

• świadomość metodologiczna

• cele metody naukowej

• modele zdobywania wiedzy

• formułowanie i weryfikacja teorii naukowych

• proces badawczy

Bibliografia:

Shaughnessy, J.J., Zechmeister, E.B., Zechmeister, J.S. (2002). Metody badawcze w psychologii. Gdańsk: GWP.

Frankfort-Nachmias, C., Nachmias, D. (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zisk i S-ka.

Simon, J.L. (1969). Basic researche methods in social science. The art of empirical investigation. New York: Random House.

Westermann, R. (2000). Wissenschaftstheorie und Experimentalmethodik. Ein Lehrbuch zur Psychologie. Gőttingen: Hogrefe.

Lewin, M. (1979). Understanding psychological research. New York: John Wiley & Sohn, Inc.

Wstęp

W ciągu minionych 100 lat zakres naukowej psychologii rozszerzył się imponująco. Nie wiadomo dokładnie, kiedy psychologia stała się odrębną dyscyplina naukowa. Proces ten przebiegał stopniowo, a jego korzenie tkwią w poglądach Arystotelesa zw. ojcem psychologii oraz w pracach późniejszych filozofów jak Kartezjusz. Rok 1879 r. uznaje się za datę oficjalnego początku psychologii. Wtedy to Wilhelm Wundt założył w Lipsku w Niemczech pierwsze laboratorium psychologiczne a jego prace zaowocowały powstaniem naukowego podejścia do psychologii.

Od czasu Wundta, który zajmował się głównie wrażeniami i percepcją, np. złudzeniami wzrokowymi i wyobraźnią, eksperymentami na pomiar czasu reakcji i związanym z tym podejmowaniem decyzji - psychologia zmieniła się. Psychologia nie jest wyłącznie nauką laboratoryjną a badania prowadzone są różnymi metodami, w różnych miejscach, kontekstach społecznych.

Naukowe i nienaukowe podejście do wiedzy

Co to jest podejście naukowe? Co to jest nauka?

Przedstawiając definicję nauki wskazane jest porównanie podejścia naukowego z trzema innymi koncepcjami wiedzy. Naukowe podejście definiujemy najpierw z punktu widzenia tego, czym jest rzeczywistość i doświadczenia, a następnie z punktu widzenia metodologii, biorąc pod uwagę reguły komunikowania, wnioskowania i intersubiektywności.

Pojęcie „nauka”. Mimo, że nauka nie ma własnego przedmiotu badań, to nie każde badanie jakiegoś zjawiska traktujemy jako naukę. Odrzucenie przez naukowców jakiejś dziedziny wiedzy oparte jest zawsze na przesłankach metodologicznych! Sama nauka również się zmieni, co oznacza że wiedza uznawana współcześnie za naukowa, może w przyszłości okazać się nienaukową. Termin „nauka” używamy na oznaczenie całokształtu wiedzy osiąganej za pomocą metodologii nauki. Podstawowym celem nauki - w tym nauk społecznych - jest dostarczenie dającej się zweryfikować wiedzy.

Koncepcje wiedzy

Słowo „nauka” (ang. „science”) pochodzi od łacińskiego „scrie” oznaczającego „wiedzieć”. Można wskazać jeszcze 3 inne sposoby zdobywania wiedzy - mianowicie, sposób odwołujący się do:

1. autorytetu

2. wiary

3. sposób racjonalny.

Podstawowa cecha różnicująca te podejścia tkwi w sposobie w jaki uwiarygodniania źródła wiedzy.

Trzy modelowe sposoby zdobywania wiedzy:

1. Model oparty na autorytecie - ludzie poszukują wiedzy, odwołując się do tych osób, które z racji pełnionych funkcji społecznych czy politycznych uważane s za jej źródło.

2. Model oparty na wierze - osoby poszukujące prawdy znajdują wiedze u autorytetów „ponadnaturalnych” - wróżbitów, medium.

3. Model racjonalny - opiera się na przekonaniu, że istnieje możliwość zdobycia wiedzy poprzez proste odwołanie się do reguł i metod logiki. Jest zgodny z kierunkiem filozoficznym - racjonalizmem (podstawy logiki dał Arystoteles, 384-322 p.n.e.).

Metoda psychologiczna (wg Skornego) - zespół środków, które należy zastosować, czynności, które badacz musi wykonać, procesów, które muszą się odbyć aby uzyskać prawdziwy sąd o badanym zjawisku.

Wymogi metodologiczne metody naukowej:

• obiektywna i dostosowana do przedmiotu badania

• rzetelne

• trafna

• standaryzowana (testy psych.)

• znormalizowana (testy psych.)

Podstawowe założenia przyjmowane w nauce:

(Epistemologia - bada podstawy wiedzy, zajmuje się naturą tych przesłanek i rolą, jaką one odgrywają.)

1. Natura jest uporządkowana.

2. Natura jest poznawalna.

3. Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny.

4. Nic nie jest dowiedzione samo w sobie, dlatego myślenie naukowe jest sceptyczne i krytyczne.

5. Wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia, musi więc opierać się na spostrzeżeniach, doświadczeniu i obserwacji.

6. Wiedza przewyższa ignorancję.

Cele nauk społecznych

Co nauka ma do zaoferowania ludziom, którzy interesują się naukami społecznymi?

Cele metody naukowej

Metoda naukowa jest ukierunkowana na trzy cele:

1. Wyjaśnienie naukowe. Celem jest znalezienie ogólnego wyjaśnienia, dlaczego określone zdarzenie lub zachowanie występują poprzez odwołanie się do praw ogólnych (Dawid Hume (1711-76). Systematyczne i empiryczne analizy. Prawo ogólne dotyczy wszystkich możliwych przypadków (np. grawitacja - wszystkie przedmioty spadają w dół).

• wyjaśnianie dedukcyjne - przesłanki prowadzą w sposób konieczny do wniosków (logika). Jeśli przesłanki są prawdziwe, wnioski są także prawdziwe. Wyjaśnienie dedukcyjne jest najmocniejszym rodzajem wyjaśniania, ponieważ wnioski wyprowadzone dzięki niemu wyprowadzone są zawsze prawdziwie, jeśli prawdziwe są przesłanki.

• wyjaśnianie probabilistyczne - nie każde wyjaśnienie naukowe jest oparte na prawdzie uniwersalnej (czyli ogólnej). Podstawowym ograniczeniem generalizacji probabilistycznej lub indukcyjnej w porównaniu z prawami ogólnymi jest to, że wnioski dotyczące konkretnych przypadków nie mogą zostać wyprowadzone z całkowita pewnością.

1. Przewidywanie. Umiejętność właściwego przewidywania jest uważana za podstawową cechę myślenia naukowego. Jeżeli wiedza jest niedostateczna - niemożliwe jest przewidywanie. Prawa uniwersalne czy generalizacje probabilistyczne są wykorzystywane do uzasadnienia przewidywania. Odwołując się do modelu dedukcyjnego wyjaśniania, można pokazać, że proces przewidywania jest odwrotnością procesu wyjaśniania.

2. Rozumienie. Termin „rozumienie” może być stosowane na dwa sposoby:

• jako „Verstehen” (albo rozumienie oparte na empatii)

• jako rozumienie predyktywne.

Dwa sposoby wykorzystania tego terminu wynikają stąd, że z jednej strony przedmiotem badań nauk społecznych jest człowiek, z drugiej przedstawiciele nauk społecznych są zarówno obserwatorami, jak też częścią przedmiotu badawczego swojej dyscypliny.

Naukowe i nienaukowe podejście do wiedzy

• Aby zdobywać wiedzę o zachowaniu ludzi i zwierząt, psychologowie stosują metody naukowe.

• Metody naukowe różnią się od nienaukowych (zdroworozsądkowych) sposobów zdobywania wiedzy.

Czym różni się metoda naukowa od zdroworozsądkowej?

• Metoda naukowa jest empiryczna i polega na systematycznej oraz kontrolowanej obserwacji.

• Badacze kontrolują sytuację eksperymentalną, manipulując zmiennymi niezależnymi oraz dobierając poziomy zmiennych osobowościowych (o charakterze zmiennych różnic indywidualnych).

• Zmienne zależne są miarami zachowania używanymi do określenie konsekwencji zmiennych niezależnych.

• Naukowy opis badań jest bezstronny i obiektywny, a znaczenie pojęć jest precyzowane za pomocą definicji operacyjnych.

• Narzędzia naukowe są dokładne i precyzyjne, miary fizyczne i psychologiczne powinny być trafne i rzetelne.

• Hipoteza jest próbnym wyjaśnieniem zjawisk. Sprawdzalne hipotezy zawierają jasno zdefiniowane pojęcia (definicje operacyjne) i odnoszą się do zjawisk obserwowalnych.

• Naukowcy przyjmują sceptyczną postawę i ostrożnie podchodzą do wyjaśnień, dopóki nie uzyskaj a na ich poparcie wystarczających dowodów naukowych.

Charakterystyka naukowego i nienaukowego (zdroworozsądkowego) podejścia do wiedzy
	Nienaukowe	Naukowe
Ogólne podejście	Intuicyjne	Empiryczne
Obserwacja	Przypadkowa, niekontrolowana	Systematyczna, kontrolowana
Opisywanie wyników	Tendencyjne, subiektywne	Nietendencyjne, obiektywne
Pojęcia	Niejednoznaczne, zawierające dodatkowe znaczenia	Jasne, operacyjne definicje
Narzędzia	Niedokładne, nieprecyzyjne	Dokładne, precyzyjne
Pomiar	Nietrafny i nierzetelny	Trafny i rzetelny
Hipotezy	Niemożliwe do sprawdzenia	Możliwe do sprawdzenia
Postawa	Bezkrytyczna, akceptująca	Krytyczna, sceptyczna

Ogólne podejście - wiele codziennych sądów formułujemy intuicyjnie, zachowujemy się zwykle zgodnie z tym „co czujemy” lub „co wydaje się rozsądne”. Intuicja nie opiera się na procesach podejmowania decyzji, na jakich bazuje logika dedukcyjna, ani nie posiłkuje się na wiedzy zdobytej z doświadczenia. Mimo to intuicja jest cennym elementem w procesie poznawczym -

Obserwacja - wiele możemy dowiedzieć się o zachowaniu na podstawie śledzenia działań innych osób, mimo że codzienną obserwację nie zawsze prowadzi się uważnie i systematycznie. Większość ludzi nie próbuje kontrolować bądź eliminować czynników, które wpływają na zdarzenia.

Opisywanie wyników badań - prosząc kogoś o zdanie relacji ze zdarzeń, w których nie braliśmy udziału - chcemy usłyszeć opowieść bezstronną i obiektywną. W przeciwnym razie nie będzie wiadomo, co wydarzyło się naprawdę. Łatwo domyślić się, że do otrzymanej relacji ze zdarzeń dołączane są często osobiste nastawienia i subiektywne wrażenia.

Narzędzia - pomiar zjawisk w dużej mierze zależy od narzędzi. Dokładność jest różnica między pomiarem wykonanym za pomocą narzędzia, a tym. Co uznaje się za prawdziwe. Np. zegar, który spóźnia się 5 minut na dobę nie jest narzędziem dokładnym. Pomiar charakteryzuje się różnym stopniem precyzji (pomiar czasu z dokładnością do 1/10 sekundy nie jest tak dokładny jak pomiar z dokładnością do 1/100 sekundy).

Pomiar - psycholodzy mają do czynienia z dwoma rodzajami pomiaru: typu fizycznego (np. długość , czas etc.) oraz pomiaru psychologicznego. Pomiarów behawioralnych dokonuje się za pomocą różnych testów typu „papier i ołówek”. Popularnymi narzędziami są testy i kwestionariusze. Podstawą pomiaru psychologicznego stanowi zgodność opinii określonej liczby sędziów kompetentnych.

Pomiar powinien być jednocześnie trafny i rzetelny.

• Trafność oznacza „prawdziwość” pomiaru. Pomiar będzie trafny wtedy, gdy dane narzędzie mierzy to, do czego zostało stworzone.

• Rzetelność wyraża się poprzez jego wewnętrzną zgodność. Np. oceny dwóch lub więcej niezależnych obserwatorów są rzetelne, o ile są zgodne.

Hipotezy - hipoteza stanowi próbne wyjaśnienie jakiegoś zjawiska. Często próbuje się odpowiedzieć na pytanie: „jak?” , „dlaczego?”. Na jednym poziomie hipoteza może zawierać sugestię o związku jakiś zmiennych. Weryfikowanie hipotez nie jest możliwe, jeżeli pojęcia do których się te hipotezy odnoszą, nie są właściwie zdefiniowane. Niemożliwe jest także testowanie hipotez kołowych, w których definiowane zdarzenie staje się swoim własnym wyjaśnieniem.

Postawa - najbardziej charakterystyczną cechą naukowców jest sceptycyzm. Naukowiec chce „najpierw zobaczyć, zanim uwierzy” ale także zobaczyć jeszcze raz i jeszcze raz w warunkach przez siebie dobranych. Sceptycyzm naukowców jest tym, czego brakuje w podejściu nienaukowym - kiedy ludzie zbyt szybko przyjmują wyjaśnienia oparte na niewystarczających lub niewłaściwych dowodach (np. plotki, przecieki do prasy, manipulacja informacją etc.).

PROCES BADAWCZY

Jest to całościowy schemat działań , które naukowcy podejmują w celu stworzenia wiedzy. Jest to paradygmat naukowych dociekań (schemat procesu badawczego jest wyidealizowany).

Proces badawczy składa się z siedmiu podstawowych etapów:

1. problem

2. hipotezy

3. plan badawczy

4. pomiar

5. zbieranie danych

6. analiza danych

7. uogólnianie (generalizowanie).

Każdy etap ma wpływ na teorię a teoria wpływa z kolei na wszystkie etapy.

Najbardziej istotną cechą procesu badawczego jest jego cykliczna natura (zob. rysunek 1). Wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu są początkiem cyklu następnego. Proces badawczy jest również procesem samokorygującym. Badacze testują w ten sposób logiczny i empiryczny wstępne wnioski czy hipotezy dotyczące problemu badawczego. Jeżeli wnioski te zostaną odrzucone - to zamiast nich zostaną sformułowane nowe. W procesie formułowania wniosków badacze na nowo oceniają wszystkie operacje badawcze. Aby zminimalizować ryzyko odrzucenia prawdziwych wniosków - badacze przed sformułowaniem nowych wniosków - ponownie analizują każdy etap procesu badawczego. Dlatego mówimy, że metodologia jest nauk jest samokorygująca.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------




1

Ćwiczenia z metodologii psychologii dla grup: Pz 4/III, Pz 8/ III, PZ 12/ III oraz Pz 16/III.

Zagadnienie 1: Psychologia jako nauka empiryczna. Etapy badania naukowego (psychologicznego).

---