Bazylika - obecnie tą nazwą określa się w architekturze typ kościoła wielonawowego (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych), z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika.

Nazwa wywodzi się od greckiego słowa βασιλικός oznaczającego królewski lub stoa basilike - hala królewska.

Pierwotnie bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku w starożytnych Atenach. Urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i pełniła rolę hali targowo-sądowej. Drogą naśladownictwa bazyliki rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Z czasem bazyliką zaczęto też nazywać największą, reprezentacyjną salę w willach rzymskiej arystokracji.

Starożytne świeckie bazyliki budowano jako budynki jedno lub wielonawowe na planie prostokąta, odkryte lub kryte, parterowe lub piętrowe, często z apsydą. Ze względu na położenie wejścia dzieli się je na bazyliki:

• orientalne z wejściem (lub wejściami) na dłuższych bokach i wnętrzem z nawą środkową i nawami bocznymi

• greckie z wejściem na jednym z krótszych boków oraz z apsydą położoną naprzeciwko wejścia.

Chrześcijanie, nie chcąc korzystać ze świątyń pogańskich, ani budować budynków podobnych do nich, przyjęli za wzór swoich kościołów bazylikę grecką. System bazylikowy obowiązywał w całej architekturze chrześcijańskiej. Już w IV wieku wprowadzono drewnianą pochyłą więźbę dachową otwartą lub oddzieloną drewnianym stropem Innymi charakterystycznymi cechami chrześcijańskiego systemu bazylikowego są:

• zasadniczo budynek ma układ podłużny, podzielony jest na część centralną (nawa główna), oraz nawy boczne, po jednej, dwie lub nawet trzy z każdej strony

• nawy posiadają oddzielne dachy do przykrycia części centralnej oraz naw bocznych.

• część centralna jest wyższa od naw bocznych, co umożliwia doświetlenie wnętrza przez pas górnych okien

• wszystkie nawy są oddzielone od siebie ścianami, filarami lub słupami stanowiącymi elementy nośne.

Poprzez stulecia pierwotną bazylikę modyfikowano dodając krypty, nawę poprzeczną (transept), chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk, kaplice i inne elementy.

Nawa - część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych.

Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór - filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej dwa razy szerszej i dwa razy wyższej od bocznych (trójnawowe - katedra w Chartres, katedra w Reims, pięcionawowe - kościół St. Sernin w Tuluzie, katedra w Paryżu). Późnogotyckie kościoły dwunawowe mogły mieć symetryczne nawy równej szerokości (kościół NMP w Wiślicy) i prezbiterium umieszczone na osi filarów międzynawowych lub niesymetryczne nawy różnej szerokości (układ spotykany w budownictwie zakonów żebraczych - dominikanów i franciszkanów). W okresie nowożytnym, szczególnie w baroku można obserwować zacieranie się podziałów na nawy - często trudno orzec, czy mamy do czynienia z nawami bocznymi, czy tylko z ciągiem kaplic przyległych do nawy głównej. W kościołach jednonawowych komplikacji i zróżnicowaniu uległ kształt naw - stosowano koło, elipsę, trój- i pięcioliść a także różnego rodzaju owale z aneksami.

główna
boczna nawa

Sala - (fr. sale) duże, najczęściej reprezentacyjne pomieszczenie w budownictwie świeckim.

Kościół salowy - kościół jednonawowy. Nawa zakończona jest prezbiterium, którego wysokość i szerokość są takie same jak wysokość i szerokość nawy. Całość tworzy jedno wnętrze sprawiające wrażenie sali. Występował czasem w okresie średniowiecza i w postaci małych kościółków przekrytych płaskim stropem w baroku. Przykładami kościołów salowych w Polsce są:

• kościół św. Jana Chrzciciela w Prandocinie z początku XII wieku.

Hala - jest to duże, przestronne pomieszczenie albo budynek o podziale nawowym. W zależności od przeznaczenia może pełnić różne funkcje:

• hala przemysłowa, fabryczna - pomieszczenie lub budynek przeznaczony na cele produkcyjne, magazynowe itp. Budowana najczęściej jako konstrukcja szkieletowa jedno- lub wielonawowa.

• hala widowiskowa, sportowa - jest to najczęściej budynek o zwartej formie konstrukcyjnej. Zawiera w sobie pomieszczenie (halę), w którym umieszczone są miejsca dla widzów (widownię), powierzchnia, na której odbywają się zawody sportowe (np. boisko), występy artystyczne itp.

• hala handlowa lub targowa - budowana jako pomieszczenie wielonawowe, o równej wysokości naw albo jedno, przestronne pomieszczenie.

Kościół halowy (lub po prostu: hala) to kościół wielonawowy o równej wysokości wszystkich naw. Przykładem może być Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP w Gdańsku. W przeciwieństwie do bazyliki, nawa główna jest oświetlona za pomocą okien umieszczonych w nawach bocznych.

1

---