Kryminologia

1. Kryminologia - zakres pojęcia, szkoły, nurty kryminologiczne

Kryminologia- jest to nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego, przestępczości jako pewnego zjawiska społecznego, a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.

Główne nurty (Paradygmaty kryminologii)

Paradygmaty- pojęcie to zostało wprowadzone do nauki przez Thomasa Kuhna, dla opisu fenomenu określanego mianem „rewolucji naukowej”. W ramach tej koncepcji rozwój nauki ma charakter rewolucyjny, następuje w drodze zastępowanie jednych paradygmató drugimi.

Nurty kryminologii i ich podział

Występowanie na gruncie kryminologii określonych wzorców pracy badawczej opartych na odrębnych założeniach pojęciowych, metodologicznych i metafizycznych, zwanych nurtami lub paradygmatami. Obecnie, na podstawie zasad postępowania badawczego, poglądów dotyczących uwarunkowań ludzkiego zachowania i zakładanych wizji społeczeństwa wyszczególniane są cztery występujące równolegle takie nurty:

• Kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; jej początki związane są z wykształceniem się szkoły klasycznej prawa karnego i działalności postaci takich jak Beccaria, Bentham, Kant, Hegel oraz Feuerbach. Koncepcje prawne i polityczne szkoły klasycznej opierają się na:

• przeświadczeniu, że każdy człowiek, w tym także sprawca przestępstwa, jest przede wszystkim jednostką racjonalną, świadomie wybierającą pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, a jednocześnie jednostką wyposażoną w wolną wolę; jest to zatem indeterministyczna koncepcja człowieka oznaczająca, że przestępca to zupełnie normalna jednostka, która w świadomy i racjonalny sposób wybiera zachowanie przestępne, przez co jest również odpowiedzialna za swe postępowanie, co prowadzi do absolutnej koncepcji kary, która ma wymiar i sens przede wszystkim etyczny i stanowi przede wszystkim sprawiedliwą odpłatę za wyrządzone zło

• pesymistycznej wizji natury ludzkiej, czyli przekonaniu, że każdy człowiek jest nie tylko zdolny ale i skłonny do czynienia zła, bez groźby ukarania zaś niemożliwe byłoby istnienie społeczeństwa; człowiek jest istotą, której zachowania mogą być manipulowane za pomocą obawy przed karą; kara ma pewien wymiar pragmatyczny, gdyż ma powstrzymywać ukaranego i innych przed popełnianiem przestępstw (zalążek celowej koncepcji kary mającej służyć prewencji ogólnej i odstraszaniu)

• Kryminologia pozytywistyczna: dominowała w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku; jej pojawienie się łączy się z wykształceniem się szkoły pozytywnej prawa karnego, reprezentowanej przede wszystkim przez Lombroso, Ferriego i Garofalo. Nurt pozytywistyczny opiera się na:

• deterministycznej koncepcji człowieka i sprawcy przestępstwa, zakładającej przyczynowość zachowań człowieka, w tym zachowań przestępczych; zachowaniami ludzi rządzą czynniki, nad którymi nie mają oni kontroli, zaś zadaniem kryminologii jest poszukiwanie tych przyczyn; z powyższych powodów kryminologia pozytywistyczna to przede wszystkim etiologia przestępczości, czyli nauka o jej przyczynach; takie ujęcie doprowadziło do sporu ze szkołą klasyczną prawa karnego

• koncentracji na osobie sprawcy przestępstwa jako podstawowym przedmiocie badań, sprowadzającej się do poszukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie - w myśl koncepcji pozytywistycznej przestępca wyróżnia się szczególnymi cechami spośród ogółu społeczeństwa i to w nich właśnie trzeba szukać przyczyn zachowań przestępnych - ustalając zatem czym różni się sprawca przestępstwa od wszystkich pozostałych ludzi ustalimy przyczyny przestępczości; prowadzi to do optymistycznej wizji natury człowieka (wyjątkiem są teorie kontroli); indywidualizm ten dzieli się na dwa nurty:

• indywidualistyczny: wywodzi się bezpośrednio od Lombroso i upatruje przyczyn odmienności przestępcy w nim samym, jego uwarunkowaniach biologiczno-antropologicznych lub psychologicznych

• socjologiczny: pojawił się wraz z wywieraniem wpływu na kryminologię przez nauki socjologiczne i zakłada, że przyczyny odmienności sprawcy tkwią poza nim, w jego otoczeniu, środowisku, społeczeństwie; przestępca został ukształtowany przez oddziaływanie określonych, niekorzystnych czynników środowiskowych; do teorii tych najczęściej zalicza się koncepcje upatrujące przyczyn przestępczości w środowisku społecznym, co jest podważane przez niektórych socjologów, twierdzących, że teorie te wyjaśniają jedynie indywidualne zachowania jednostek, zaś prawdziwie socjologiczna teoria kryminologiczna powinna być teorią przestępczości jako zjawiska społecznego, wyjaśniającą dystrybucję przestępczości (przykładem teorii bliskiej tym wymogom jest teoria anomii Mertona); trzecim podejściem w teoriach socjologicznych jest podejście wieloczynnikowe, negujące sens i możliwość tworzenia uogólnień teoretycznych w zakresie przyczyn przestępczości oraz przyznawania prymatu jakiemuś pojedynczemu czynnikowi czy nawet ich grupie ze względu na wielość i różnorodność

• korekcjonaliźmie, czyli przekonaniu, że najprostszym sposobem zlikwidowania zachowań przestępnych będących skutkiem odmienności jest likwidacja odmienności; oznacza to że środki stosowane wobec przestępcy nie mogą służyć odwetowi, lecz muszą sięgnąć do przyczyn przestępczości, zaś wpływ na rozmiary przestępczości uzyskamy gdy nauczymy się redukować jej przyczyny - w koncepcjach biologiczno-antropologicznych i psychologicznych chodzi o poprawę osoby sprawcy, w socjologicznych zaś o oddziaływanie na środowisko potencjalnych sprawców instrumentami polityki społecznej

• konsensualiźmie społecznym, opartym na traktowaniu przestępcy jako odmieńca stojącego na społecznym marginesie, zaś przestępstwa jako zachowania właściwego pewnej szczególnej, niewielkiej mniejszości, w gruncie rzeczy bardzo rzadkiego w społeczeństwie; prawo karne w tym ujęciu reprezentuje interesy olbrzymiej większości społeczeństwa i jest objęte powszechnym społecznym konsensem

• Kryminologia antynaturalistyczna: powstała ona w latach 60-tych XX wieku jako prąd negujący pozytywizm kryminologiczny. Obejmuje ona, poza teorią naznaczania społecznego, także rozmaite nurty kryminologii konfliktowej, radykalnej, krytycznej i fenomenologicznej. Nurt ten nie obalił pozytywizmu, zasadniczo wpłynął jednak na oblicze kryminologii i doprowadził do przewartościowania całego szeregu jej tez i sposobu patrzenia na zjawisko przestępczości. Podstawowe cechy tego paradygmatu to:

• odrzucenie naturalizmu metodologicznego i przekonania o jedności nauk oraz przejście na stanowisko, stwierdzające iż specyficzny przedmiot badań nauk społecznych uniemożliwia uprawianie ich na wzór nauk przyrodniczych; oznacza to odwołanie się do metod badawczych socjologii humanistycznej i rozumiejącej

• konfliktowa wizji społeczeństwa i prawa karnego, co oznacza, że prawo karne jest postrzegane jako instrument wykorzystywany w konfliktach społecznych przez strony owych konfliktów; powoduje to że przestępczość przestaje być traktowana jako produkt indywidualnej patologii i staje się konsekwencją przebiegu procesów konfliktu społecznego, zaś procesy kryminalizacji wiązane są ze strukturami władzy i panowania w społeczeństwie

• interakcjonistyczna koncepcja przestępstwa, co oznacza, że żaden przedmiot czy zachowanie nie jest tym, czym jest tylko ze względu na swe obiektywne właściwości, lecz tym, czym jest ze względu na znaczenie jakie jest mu nadawane w procesie interakcji społecznych

• teza iż podstawowym przedmiotem badań kryminologicznych nie powinien być sprawca przestępstwa, lecz „audytorium społeczne", dokonujące obserwacji, oceny i naznaczania określonych rodzajów zachowań oraz czynów konkretnych ludzi jako przestępstw czy patologii, a zatem mechanizmy społecznej reakcji na zachowania przestępne; antynaturalizm zadaje pytanie, dlaczego pewne zachowania są uznawane za przestępstwa i pewni ludzie są uznawani za przestępców, a inne nie; przedmiotem zainteresowania są zatem mechanizmy społecznych procesów kryminalizacji, funkcjonowanie instytucji kontroli społecznej oraz jego selektywność

• zmiana sposobu patrzenia na prawo karne i wymiar sprawiedliwości oraz postaw wobec tych instytucji oparta na krytycyzmie wobec instytucji kontroli społecznej, a zwłaszcza wobec instytucji kontroli formalnej aż do ich odrzucenia; postawa ta wynika z tezy, iż instytucje te same wywołują szereg negatywnych konsekwencji ubocznych i w wielu wypadkach mogą być szkodliwe, a poza tym w znacznym stopniu służą interesom partykularnych grup mających wpływ na ich funkcjonowanie; jeżeli chodzi o stosunek kryminologii do prawa karnego, to widoczne jest dążenie do uczynienia z kryminologii niezależnej nauki społecznej poprzez zerwanie z koncepcją służebności kryminologii wobec prawa karnego i uczynienie go przedmiotem, a nie punktem wyjścia badań kryminologicznych

• optymistyczna wizja człowieka, według której zło nie tkwi w samym człowieku, lecz w konflikcie społecznym we współczesnych społeczeństwach; rozwiązaniem tego problemu należy zatem szukać w ich radykalnym przekształceniu i budowie nowego społeczeństwa pozbawionego represyjnych form kontroli społecznej

• Kryminologia neoklasyczna: pojawiła się w latach siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych jako reakcja na dominację w kryminologii amerykańskiej socjologicznych teorii przestępczości i ich konsekwencje kryminalno-polityczne, w postaci prymatu idei resocjalizacji sprawcy przestępstwa i akcentowania roli polityki społecznej w polityce kryminalnej. Stanowiący wyraz odradzającego się podejścia konserwatywnego nurt neoklasyczny zakłada, że:

• polityka kryminalna oparta na pozytywiźmie nie sprawdza się, gdyż nie prowadzi do redukcji nasilenia przestępczości mimo znacznego nakładu środków

• zagrożenie karą i jego realizacja są jedynymi czynnikami, które ma do dyspozycji państwo w walce z przestępczością, albowiem możliwości wywierania wpływu na indywidualne i społeczne przyczyny przestępczości są w gruncie rzeczy minimalne; widoczny jest powrót do koncepcji sprawiedliwej odpłaty i odstraszania

• przestępca jest wolną jednostką wybierającą racjonalnie pomiędzy różnymi alternatywami postępowania, podatną na bodźce, jakie stanowią zagrożenia karne

• kluczowym problemem jest kwestia instytucji kontroli społecznej i możliwości zwiększenia ich efektywności tak, aby stosunkowo najmniejszym kosztem osiągnąć

• możliwie największe efekty w postaci redukcji nasilenia przestępczości

2. Źródła wiedzy o rozmiarach przestępczości - statystyki przestępczości, przestępczość rzeczywista i rejestrowana (ujawniona), „ciemna liczba przestępstw”, rozmiary przestępczości (nasilenie, dynamika, struktura), wiek i płeć podejrzanych, podstawowe kierunki zmiany przestępczości w Polsce po 1989 r.

Przestępczość określana jako zbiór zdarzeń uznanych przez ustawodawcę za przestępstwa może być podzielona na przestępczość rzeczywistą, ujawnioną oraz nieujawnioną:

• przestępczość rzeczywista to zbiór wszystkich przestępstw występujących w danym okresie i na danym terenie lub w określonej zbiorowości;

• przestępczość ujawniona to zbiór zdarzeń (przestępstw), o których informacje dotarły do organów ścigania i które organy te uznały za przestępstwa i jako przestępstwa zarejestrowały;

• przestępczość nieujawniona to zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, lecz nie zostały przez nie zarejestrowane.

Należy pamiętać, że przestępczość ujawniona i nieujawniona wpływa na charakterystykę przestępczości rzeczywistej, bowiem na wartość przestępczości rzeczywistej składa się suma wartości przestępczości ujawnionej oraz nieujawnionej.

Kolejnym określeniem wartym zdefiniowania jest pojęcie nasilenia przestępczości. Jest to liczba popełnionych przestępstw na danym terenie albo w danej zbiorowości i w danym okresie.

Należy również mieć na uwadze to, że liczba przestępców wpływa na opis stopnia kryminalizacji, natomiast liczba ofiar wpływa na ustalenie stopnia wiktymizacji społeczeństwa. Ustalenie liczby popełnionych przestępstw nie jest równoznaczne z liczbą sprawców tych przestępstw (może ich być więcej lub jeden odpowiada za większą ilość przestępstw).

Metody analizy przestępczości

Przestępczość może podlegać badaniu na różnych płaszczyznach kryminologicznych. W związku z tym zaproponowane zostały różne wskaźniki przestęp jako pewne punkty odniesienia, wobec których możliwe jest porównywanie zjawisk przestępczych Badanie może odbywać się zarówno na płaszczyźnie przestępczości ujawnionej, jak również nieujawnionej. Przestępczość ujawniona może podlegać analizie na podstawie czterech rodzajów statystyk kryminalnych, czyli zbiorów danych opracowywanych i publikowanych przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Są to statystyka policyjna, statystyka prokuratorska, statystyka sądowa, statystyka penitencjarna.

1) Statystyka policyjna

Statystyka policyjna obejmuje dane, które podlegają publikacji w Rocznym Biuletynie Statystycznym wydawanym przez Biuro Informatyki Komendy Głównej Policji. W praktyce wyróżniono trzy podstawowe jednostki obliczeniowe, pomagające w przedstawieniu tejże analizy statystycznej 1) postępowanie przygotowawcze, 2) przestępstwo stwierdzone oraz 3) podejrzany.

Ad 1) Postępowanie przygotowawcze jest jednym z początkowych etapów procesu karnego, które poprzedza postępowanie sądowe. Zgodnie z art. 297 kpk celem postępowania przygotowawczego jest ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, jak również wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy, zebranie danych, wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody, oraz zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu. W toku postępowania przygotowawczego dąży się do wyjaśnienia okoliczności, które sprzyjały popełnieniu czynu zabronionego. Organami prowadzącymi jest prokurator oraz policja.

W polskim procesie karnym wyszczególniono dwie formy prowadzenia postępowania przygotowawczego, tj 1) śledztwo, oraz 2) dochodzenie

Zgodnie z art 309 k p k śledztwo prowadzi się w sprawach o zbrodnie, o występki, gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Agencji Wywiadu, o występki, gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmem Wojskowej, finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadzorującego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych, o występki, w których me prowadzi się dochodzenia, o występki, w których prowadzi się dochodzenie, jeśli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy

Dochodzenie prowadzone jest w sprawach o przestępstwa należące do przesłań sądu rejonowego zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, z tym ze w wypadku przestępstw przeciwko mieniu tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 50 000 zł, przewidziane w art. 159 1262 § 2 k k oraz 279 § 1 12, a także w art 289 § 2 k k., jeżeli wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 50 000 zł W § 2 art 325b k p k zostały wskazane przypadki, w których me prowadzi się dochodzenia Są to sprawy o przestępstwa określone w kodeksie karnym w art 155,156 § 2,157a § 1,164 § 2,165 § 2,168,174 § 2,175,181-184,186,187,197 § 2, 201, 228 § 2, 229 § 2, 230 § 2, 230a § 2, 231 § 113, 233 § 114, 234, 235, 240 § 1, 250a § 1-3, 258 § 112, 265 § 113, 266 § 2, 271 § 112 oraz w rozdziale XXXVI iXXXW W tych przypadkach prowadzone jest śledztwo Dochodzema me prowadzi się rówmez w stosunku do oskarżonego pozbawionego wolności w tej lub mnej sprawie, chyba ze zastosowano zatrzymanie lub tymczasowe aresztowame wobec sprawcy ujętego na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, a także w przypadku występowania okoliczności wymienionych wart 79§lkpk, czyli obligatoryjnej obrony

Ad 2) Przestępstwem stwierdzonym określane jest zdarzenie, którego charakter przestępczy, a zatem mający znamiona czynu zabronionego, został potwierdzony wynikami postępowania według organów ścigania w postępowaniu przygotowawczym Od tej definicji należy odróżnić pojęcie przestępstwa wykrytego jako takiego przestępstwa stwierdzonego, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i w zakończonym postępowaniu przygotowawczym przyjęto, ze popełniła ona przestępstwo

Ad 3) Podejrzanym zgodnie z art 71 k p k jest osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego Tylko część osób z grupy podejrzanych staje się oskarżonymi Oskarżonym jest zatem osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania

W ramach statystyki policyjnej obliczany jest współczynnik przestępczości. Wskazuje się na następujące wskaźniki umożliwiające określenie granic liczebnych przestępczości: wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw, wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw, wskaźnik dynamiki. Współczynnik przestępczości określa ilość przestępstw stwierdzonych dla danego roku obliczeniowego przypadającą na pewną, umownie przyjmowaną stałą liczbę ludności zamieszkałej na danym terenie Wartość współczynnika przestępczości oblicza się, dzieląc liczbę przestępstw stwierdzonych w danym roku obliczeniowym przez liczbę ludności w kraju w tym samym roku oraz mnożąc przez 100 000.

2) Statystyka sądowa

Dane statystyki sądowej pochodzą z Wydziału Sprawiedliwości i Statystyki Departamentu Organizacji i Informatyki Ministerstwa Sprawiedliwości. Jednostkami obliczeniowymi są sprawa - jako sprawa karna, nieletnich, sprawa w kolegiach ds. wykroczeń, osądzenie - jako rodzaj rozstrzygnięcia sprawy karnej (skazanie, warunkowe umorzenie, umorzenie, uniewinnienie) oraz skazanie, czyli orzeczenie o skazaniu zapadłe w stosunku do jednej osoby w danym roku. Należy przy tym pamiętać, ze osądzenie dotyczy zawsze jednej osoby w jednej sprawie, zatem jeśli w stosunku do jednej osoby jest prowadzonych wiele spraw, to będzie ona figurowała w statystyce sądowej wiele razy To samo dotyczy skazania

W ramach statystyki sądowej obliczany jest współczynnik, dzięki któremu znana jest liczba skazań w danym roku przypadająca na pewną stałą liczbę ludności (najczęściej 10 000) podlegającej odpowiedzialności karnej, tzn. od 17 roku życia Jej obliczenie następuje poprzez podzielenie ogólnej liczby skazań w danym roku badawczym przez liczbę ludności kraju występującą w tym samym roku badawczym (przy czym brane są pod uwagę tylko osoby w wieku powyżej 17 roku życia) oraz pomnożenie przez umownie przyjmowaną liczbę 10 000.

3) Statystyka penitencjarna

Źródłem pochodzenia danych przy określaniu statystyki penitencjarnej są informacje przekazywane przez Wydział Ewidencji i Zatrudnienia Centralnego Zarządu Służby Więziennej. Dzięki temu możliwe jest określenie tzw. populacji więziennej, a zatem ilości osób osadzonych w aresztach śledczych oraz zakładach karnych (osób tymczasowo aresztowanych, skazanych i ukaranych). Jednostkami obliczeniowymi są

• osoba tymczasowo aresztowana,

• osoba skazana,

• osoba ukarana

Osobą skazaną jest osoba, wobec której wydano prawomocny wyrok. Pojęcie osoby ukaranej występuje w kodeksie wykroczeń Jest to odpowiednik osoby skazanej występującej w kodeksie postępowania karnego Jedynym artykułem kodeksu postępowama karnego, w którym użyto sformułowania osoby ukaranej, jest art 286 kpk, który dotyczy wymierzania kary pieniężnej jako kary porządkowej.

Na podstawie danych ze statystyki penitencjarnej oblicza się współczynnik prizonizacji czynnik prizonizacji, czyli ilość osób pozbawionych wolności w danym roku, w przeliczeniu na pewną stałą liczbę osób podlegających odpowiedzialności karnej, tzn osób powyżej 17 roku życia (najczęściej 10 000)

Zapamiętaj! Za pomocą statystyk kryminalnych można określić jedynie wielkość przestępczości ujawnionej

Podsumowanie statystyk kryminalnych

Statystyka	Policyjna	Sądowa	Penitencjarna
publikacja	Roczny Biuletyn Statystyczny	Wydział Sprawiedliwości i Statystyki Departamentu Organizacji i Informatyki Ministerstwa Sprawiedliwość	Wydział Ewidencji i Zatrudnienia Centralnego Zarządu Służby Więziennej
organ publikujący	Biuro Informatyki Komendy Głównej Policji	Wydział Sprawiedliwości i Statystyki Departamentu Organizacji i Informatyki Ministerstwa Sprawiedliwości	Wydział Ewidencji i Zatrudnienia Centralnego Zarządu Służby Więziennej
jednostki obliczeniowe	1) postępowanie przygotowawcze 2) przestępstwo stwierdzone 3) podejrzany	1) sprawa 2) osądzenie 3) skazanie	1) osoba tymczasowo aresztowana 2) osoba skazana 3) osoba ukarana
współczynniki	Współczynnik przestępczości	Współczynnik skazań	Współczynnik Prizonizacji
wskaźniki	1) wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw 2) wskaźnik wykrywalności nieznanych sprawców przestępstw 3) wskaźnik dynamiki	-	-

Zjawiska wpływające na obraz i wynik statystyk kryminalnych

Na obraz statystyk kryminalnych mogą oddziaływać różnego rodzaju zjawiska, zarówno społeczne, socjologiczne, jaki związane z funkcjonowaniem samego systemu prawnego Do takich zjawisk należy m.in. proces stanowienia prawa oraz proces stosowania prawa. Równie ważną rolę przy rzeczywistym obrazie przestępczości, przedstawianym w statystykach, odgrywa stopień gotowości obywateli do zawiadamiania organów ścigania o popełnionym przestępstwie.

a) Proces stanowienia prawa

W toku tego procesu można wyszczególnić kolejne zachodzące procesy, niezwykle ważne dla rzeczywistego obrazu statystycznego, jak neokryminalizacja, dekryminalizacja, penalizacja i depenalizacja.

Neokryminalizacja jest procesem definiowania przez ustawodawcę pewnych zachowań jako czynów zabronionych, których naruszenie w okresie wcześniejszym nie pociągało odpowiedzialności karnej Inaczej mówiąc, jest to rozszerzanie katalogu czynów podlegających odpowiedzialności karnej.

W odróżnieniu od neokryminalizacji, dekryminalizacja jest rozumiana jako proces zmniejszania katalogu przestępstw poprzez wyłączanie pewnych czynów ze zbioru przestępstw, które wcześniej były uznawane za czyny podlegające odpowiedzialności karnej, a po zmianie ustawy karnej juz nie są.

Penalizacja oznacza zaostrzanie odpowiedzialności karnej (kary), natomiast depenalizacja jako proces odwrotny, oznacza złagodzenie odpowiedzialności karnej.

b) Rzeczywisty obraz przestępczości

Rozszerzanie katalogu przestępstw bądź jego zmniejszanie, jak również zaostrzanie odpowiedzialności karnej albo jej łagodzenie niewątpliwie ma duże znaczenie dla rzeczywistego obrazu przestępczości Nie jest sztuką proste porównywanie statystyk kryminalnych i manipulowanie nimi. Sztuką jest zauważanie i rozumienie zachodzących zmian prawnych oraz szersze patrzenie na te zjawiska.

Na obraz przestępczości występujący w statystykach kryminalnych mają wpływ także zmiany prawne w pojęciach karnomaterialnych oraz karnoprocesowych. Tego rodzaju działania zmieniają w sposób istotny rozmiar przestępczości widziany w statystykach. Przykładem może być ustawa z dnia 27 lipca 2005 r, na podstawie której dodano do art. 39 k.k. pkt 2a. W konsekwencji rozszerzeniu uległ katalog środków karnych.

c) Proces stosowania prawa

W polskim postępowaniu karnym jedną z obowiązujących zasad jest zasada legalizmu, oznaczająca, że istnieje obowiązek podejmowania decyzji o wszczęciu postępowania przygotowawczego w stosunku do każdego przestępstwa o charakterze publiczno-skargowym. Zasada legalizmu została wyrażona w art. 10 § 1 k.p.k., zgodnie z którym „organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia - o czyn ścigany z urzędu". W związku z tym podejmowane decyzje o uruchomieniu lub zaniechaniu ścigania, czyli decyzje o wszczęciu postępowania przygotowawczego lub decyzje o umorzeniu takiego postępowania mają decydujący wpływ na obraz przestępczości wynikający ze statystyk kryminalnych.

d) Stopień gotowości obywateli do informowania organów ścigania o popełnieniu przestępstwa

Stopień gotowości obywateli do informowania organów ścigania o popełnieniu przestępstwa jest w zasadzie jednym z najważniejszych elementów przy rozważaniach na temat statystyk kryminalnych. To, jak często ludzie przekazują informacje policji czy innym instytucjom o czynach zabronionych, wpływa niewątpliwie na obraz ilościowy rejestrowanej przestępczości, bowiem większość przestępstw, o których dowiedziały się organy ścigania, pochodzą z pierwszych informacji zaczerpniętych od zgłaszających obywateli.

Zgodnie z art. 304 k.p.k. w polskim systemie prawnym uregulowano społeczny obowiązek dotyczący zawiadomienia o popełnionym przestępstwie, jednakże ściganym z urzędu.

e) Ciemna liczba przestępczości

Na całym świecie statystyka jest podstawowym, chociaż oczywiście nie jedynym, miernikiem oceny zagrożenia przestępczością. Z wielu powodów nie jest to miernik doskonały i korzystać z niego należy ostrożnie oraz umiejętnie. Z drugiej strony jednak, krytyczne podejście do wszelkich statystyk nie podważa sensu posługiwania się metodami statystycznymi jako narzędziem ilustrującym pewne procesy społeczne i porządkującym konkretną rzeczywistość. Przede wszystkim dlatego, że dla wielu obszarów życia społecznego lepszych mierników dotychczas nie wymyślono.

Problem "ciemnej liczby przestępczości" wynika z faktu, że nigdy i nigdzie nie udało się w statystyce przestępczości wykazać wszystkich rzeczywiście popełnionych czynów o znamionach opisanych w ustawach karnych.

Ciemna liczba stanowi różnicę pomiędzy faktyczną ilością przestępstw zaistniałych we wszystkich formach stadialnych [przygotowanie, usiłowanie, dokonanie] i zjawiskowych [sprawstwo, pomocnictwo, podżeganie], a tą ilością, która wykazana została w statystyce jako kategoria "przestępstw stwierdzonych". Wielkość "przestępczości rzeczywistej" i rozmiary "ciemnej liczby" można oceniać jedynie szacunkowo przy pomocy instrumentów badawczych wypracowanych przez kryminologię, czyli naukę o przyczynach i objawach przestępczości. Kryminologia bada także przyczyny ciemnej liczby przestępczości. O istnieniu i zakresie ciemnej liczby decyduje wiele czynników. Wśród nich najważniejszym jest zaniechanie złożenia zawiadomienia o przestępstwie, wyrafinowane metody dokonywania przestępstw, poziom pracy funkcjonariuszy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz relacje pomiędzy tymi organami, a społeczeństwem.

Zwykle najszybciej i najwięcej o przestępstwie wie jego ofiara. Z różnych powodów może ona jednak nie być zainteresowana zgłoszeniem tego faktu policji, prokuratorowi, czy innemu odpowiedniemu urzędowi. Mężczyzna okradziony w agencji towarzyskiej obawia się ujawnienia faktu korzystania z usług pracownic tej agencji w swoim środowisku społecznym i woli stracić pieniądze niż narazić się na kłopoty rodzinne, problemy w miejscu pracy czy ryzyko utraty reputacji polityka z zasadami. Inny pokrzywdzony może ocenić, że poniesiona szkoda nie jest warta czasu koniecznego dla wyjaśnienia sprawy, w tym składania zeznań, udziału w konfrontacjach czy innych czynnościach. Może też uznać, że czyn jest zbyt błahy, aby absorbować nim państwowe urzędy, które mają wystarczająco poważnych spraw do wyjaśnienia.

Praktyka ścigania dostarcza też argumentów potwierdzających, że niektórzy inni pokrzywdzeni nie meldują policji o dokonanych na ich szkodę przestępstwach z powodu niechęci do tej instytucji. Może to wynikać z poczucia przynależności do środowiska kryminalnego czy solidarności powodowanej regułami rządzącymi się przez mniejszość etniczną. Najczęściej spotykanym sposobem reakcji tych ofiar jest samosąd lub uruchomienie "środowiskowego wymiaru sprawiedliwości". Podobne mechanizmy niechęci wtajemniczania obcych we "własne sprawy" mogą być determinowane istniejącymi więzami rodzinnymi.

Niektóre przestępstwa ścigane są dopiero po złożeniu przez pokrzywdzonego stosownego wniosku. Dotyczy to m.in. kradzieży dokonanych przez osoby bliskie. Pomimo takich czynów, pokrzywdzony korzysta z prawa odmowy złożenia takiego wniosku. W rezultacie następuje odmowa wszczęcia postępowania i przestępstwo faktycznie popełnione nie trafia do statystyki przestępstw zaistniałych.

Szczególny przypadek bierności pokrzywdzonych w zakresie zawiadamiania o przestępstwach wynika z obawy o bezpieczeństwo własne i osób bliskich. Niekiedy obawa ta jest realna, czasem wynika z przesadnego wyobrażenia o długości rąk świata przestępczego czy przekonania o małej skuteczności organów ochrony prawnej. Stymulatorem tego rodzaju opinii, poza własnymi doświadczeniami, często stają się media, czasem mało odpowiedzialni politycy. Postawom takim można i należy przeciwdziałać, m.in. poprzez informowanie opinii publicznej o programach ochrony świadków i pokrzywdzonych, a przede wszystkim poprzez praktyczne korzystanie z możliwości stwarzanych przez obowiązujące prawo w zakresie ochrony danych teleadresowych, a na instytucji świadka incognito kończąc.

Nieco tylko zbliżonym do przytoczonych wcześniej źródłem obaw jest, zasługujący na osobne omówienie, problem wtórnej wiktymizacji niektórych pokrzywdzonych, w tym zwłaszcza małoletnich ofiar przestępstw seksualnych.

Druga zasadnicza przyczyna ciemnej liczby wynika nie tyle z naturalnej u większości przestępców tendencji do ukrycia swego sprawstwa, ile z działania polegającego na maskowaniu przestępstwa. Niektórzy sprawcy przestępstw po dokonaniu zabójstwa pozbywają się zwłok. Ofiara trafia więc do rejestru zaginionych, a nie wykazu osób pokrzywdzonych przestępstwem. Inni zabójcy pozorują swój czyn na nieszczęśliwy wypadek lub samobójstwo. Wyższym jeszcze poziomem maskowania może okazać się zgładzenie osoby samotnej, nigdzie nie meldowanej, nie posiadającej nikogo, kto mógłby zawiadomić o zaginięciu. Analogiczne metody spotyka się w przestępczości przeciwko mieniu i to niezależnie od tego czy chodziło o tradycyjne "wygospodarowywanie nadwyżek" w spółdzielczej masarni czy też o współczesne metody przestępczości elektronicznej polegające na systematycznym "bezśladowym" i nie zwracającym niczyjej uwagi wyprowadzaniu z kont klientów banku po kilkanaście groszy od każdej większej transakcji.

Jednym z ustawowo określonych zadań śledztwa jest ustalenie, czy przestępstwo w związku z podejrzeniem, którego wszczęto postępowanie zostało rzeczywiście popełnione. Chodzi w tym wypadku zarówno o fakt zaistnienia samego zdarzenia, jak i stwierdzenie, czy zdarzenie to zawiera znamiona czynu karalnego. Niedostatek kwalifikacji policjantów czy prokuratora, a także biegłych powołanych do opiniowania może stać się przyczyną błędów w tym zakresie. Błędy te wynikają z braku specjalistycznych kwalifikacji, czasem determinowane są lekturą orzecznictwa sądowego, niekiedy wprowadzeniem w błąd przez fałszywie zeznających świadków. Bywa, że powodem błędnej oceny jest zwyczajny brak dostatecznej determinacji w dochodzeniu prawdy czy wnikliwości i krytycyzmu w ocenie zebranego materiału.

Inną jeszcze przyczyną z grupy przyczyn ciemnej liczby leżących po stronie organów ścigania jest ujawniana niekiedy niedopuszczalna praktyka odmawiania przyjmowania zawiadomień o przestępstwie. Czasem jest to powodowane względami czystego oportunizmu w ocenie podawanych faktów, czasem źle rozumianą troską o wyniki pracy, a niekiedy zwykłym lenistwem i niechęcią do pracy, która ze swej natury zawsze wymaga dużego zaangażowania i aktywności, a nie zawsze przynosi pożądane efekty.

Trudno jest prokuratorowi np. właściwie ocenić zgłoszenie pokrzywdzonego, o którym z urzędu wie, że z powodu tendencji do pieniactwa systematycznie zawiadamiał on w przeszłości o faktach, które nie miały cech przestępstwa, a ich procesowa weryfikacja pochłonęła wiele czasu i nakładów. Problemy właściwej oceny i reakcji rodzą się podczas wpływu kolejnych zawiadomień o niektóre przestępstwa przeciwko rodzinie, gdy zawiadamiający systematycznie korzystał w przeszłości z prawa do odmowy zeznań i skutecznie blokował udowodnienie winy sprawcy swoich nieszczęść.

Osobnym problemem jest przywiązywanie przez przełożonych nadmiernej wagi do statystyki wykrywalności przestępstw, a nawet dynamiki wszczętych postępowań. Zwłaszcza wśród policjantów rodzi to pokusę odprawiania pokrzywdzonych bez sporządzenia wymaganych i podlegających zarejestrowaniu dokumentów.

Skalę ciemnej liczby można jedynie szacować. Spotykane w specjalistycznych przekazach szacunki nie zawsze jednak budzą zaufanie. Są bowiem doniesienia wskazujące na stosunek przestępstw stwierdzonych do faktycznie popełnionych 1: 100 czy nawet 1: 300. Taka skala z całą pewnością nie jest możliwa w przypadku poważnych przestępstw kryminalnych. Ofiary napadów rabunkowych z bronią, kradzieży samochodów, włamań sklepowych czy mieszkaniowych zawiadamiają o zdarzeniach tego rodzaju chociażby z uwagi na konsekwencje odszkodowawcze. Trudno ukryć akt terrorystyczny, a nawet podpalenie. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku wszelkiego rodzaju nieobyczajnych wybryków o cechach przestępstwa, prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości czy drobnych kradzieży.

Zmiany społeczne a przestępczość w krajach postkomunistycznych

Zmiany te dotyczyły sfery politycznej, ustrojowej i kulturowej Bardzo mocno były widoczne w systemie gospodarczym i systemie kontroli społecznej Wpływ tych zmian na przestępczość

• wzrost przestępczości ujawnionej,

• różna dynamika poszczególnych rodzajów przestępstw,

• zmiany sposobu popełniania przestępstw (większa brutalność sprawców),

• wzrost przestępczości zorganizowanej,

• umiędzynarodowienie przestępczości

3. Indywidualne i środowiskowe uwarunkowania przestępczości (znaczenie i wzajemne oddziaływania cech indywidualnych i środowiskowych, czynniki genetyczne), środowisko rodzinne, szkolne, grupa rówieśnicza

Rodzina

Rodzina jest uznawana za najważniejszą grupę pierwotną, pośredniczącą między jednostką a społeczeństwem. Podstawowym zadaniami rodziny jest: udział w socjalizacji, ukształtowanie u dziecka struktur poznawczych i kontroli sfery emocjonalnej.

Procesem nabywania przez człowieka systemu wartości, norm społecznych oraz przyjętych wzorów zachowania obowiązujących w danym środowisku społecznym jest socjalizacja. Dzięki niej kształtuje się osobowość danej jednostki. W nauce wyróżnia się socjalizację pierwotną oraz socjalizację wtórną.

Socjalizacja pierwotna zachodzi w obszarze grupy pierwotnej, najczęściej rodziny, która ma znaczący i decydujący wpływ na podejmowane zachowania jednostki. Charakteryzuje się silnym emocjonalnym oddziaływaniem. Jednostka przyswaja reguły postępowania na zasadzie naśladownictwa, a także poprzez przekaz werbalny. Natomiast socjalizacja wtórna odbywa się w ramach wzrastania jednostki w życiu społecznym i przebiega w obszarach działania wtórnych grup społecznych.

Współcześnie dominują modele: personalistyczny i indywidualistyczny. Najbardziej szkodliwym dla socjalizacji jest model indywidualistyczny, ponieważ rodzina taka ma mniejszą trwałość, a ponadto nie wyposaża swoich członków w odpowiednie mechanizmy chroniące przed wpływami kontrsocjalizacyjnymi.

Czynniki wpływające na rolę rodziny

zewnętrzne:

• system wartości panujący w społeczeństwie,

• sytuacja polityczna i społeczno- ekonomiczna w społeczeństwie,

• miejsce danej rodziny w strukturze społecznej i dystanse społeczne w danym społeczeństwie,

• zakres swobody jednostek (możliwości osiągania pożądanych przez jednostki celów),

• model rodziny w danym społeczeństwie

- rodzina me ma wpływu na ich występowanie,

- tworzą warunki przebiegu socjalizacji

Wpływ czynników zewnętrznych na działalność rodziny:

• głębokie wstrząsy społeczne (np rewolucje, wojny, przemiany ustrojowe) powodują poważne utrudnienia dla socjahzaqi - wiążą się z rozchwianiem hierarchii wartośa, zaburzeniami w funkcjonowaniu kontroli społecznej, niezgodnością między zalecanymi wartościami i normami społecznymi a obserwowanymi wzorcami działania,

• miejsce rodźmy w strukturze społecznej - poszczególne warstwy społeczne posiadają nieco inne wartości i normy społeczne - istnieje możliwość oddziaływań kontrsoqalizacyjnych w niższych warstwach społecznych

wewnętrzne:

• ukształtowanie ról społecznych w rodzinie,

• styl wychowania i klimat uczuciowy,

• osobowość członków rodziny,

• stan zdrowia członków rodziny,

• wzory zachowania w rodzime

- rodzina ma wpływ na ich występowanie i kształtowanie, choaaz wpływ ten me jest uważany za całkowicie swobodny,

- wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem socjalizującym lub kontrsocjalizującym

Kontrsocjalizujący wpływ czynników zewnątrzrodzinnych oraz wewnątrzrodzinnych

Na niekorzystne kształtowanie osobowości człowieka mogą mieć wpływ czynniki zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

a) czynniki zewnętrzne

- wojny, rewolucje, inne gwałtowne zmiany społeczne

- antyspołeczna polityka państwowa

- występowanie zróżnicowanych systemów i hierarchii wartości (w zależności od grupy społecznej)

b) czynniki wewnętrzne

- niewłaściwe ukształtowanie struktur poznawczych

- niedojrzałość emocjonalna (zaburzenia)

Niewłaściwe ukształtowanie ról społecznych i niewłaściwe pełnienie roli społecznej w rodzinie

Niewłaściwe pełnienie roli społecznej

• oznacza niepodejmowanie działań oczekiwanych przez członków rodziny,

• przeważnie prowadzi do występowania konfliktów rodzinnych,

• wpływa ujemnie na funkcjonowanie i organizację rodźmy,

• powoduje możliwość wystąpienia w zachowaniu nieletniego przejawów demoralizacji

Niewłaściwe ukształtowanie roli społecznej

• rola społeczna kształtowana jest poprzez oczekiwania członków danej rodźmy,

• może być powodem

- zaburzonej struktury rodziny (na przykład przez śmierć członka rodziny, rozpad rodziny) - powoduje kontrsocjahzacyjne konse¬kwencje,

- błędnego pojmowania zadań przez członków rodźmy (na przykład poprzez niewłaściwe ustalenie związku zależności między rodzicami a dziećmi, pozbawienie znaczenia jednego z rodziców przez drugiego, występowanie opozycji jednego rodzica wobec drugiego)

Wyróżnia się następujące style wychowania:

1) opiekuńczy (staranna opieka, łagodne sankcje) - istnieje możliwość świadomego kształtowania struktur poznawczych dziecka; operuje się głównie sankcjami pozytywnymi (nagrodami);

2) autorytarny (staranna opieka, surowe sankcje) - istnieje możliwość świadomego kształtowania struktur poznawczych dziecka; operowanie głównie karami (czyh sankcjami negatywnymi);

3) permisywny, laisser-faire (żadna lub słaba opieka, łagodne sankcje) - nie ma możliwości świadomego kształtowania struktur poznawczych dziecka - rola innych środowisk jest zwiększona;

4) chaotycznego despotyzmu - nie ma możliwości świadomego kształtowa¬nia struktur poznawczych dziecka - zwiększenie roh innych środowisk; wytworzenie u dziecka „syndromu wyuczonej bezradności".

Istniejący w danej rodzinie styl wychowania może oddziaływać socjali-zująco bądź kontrsocjalizująco w stosunku do konkretnej jednostki, bowiem od tego, w jaki sposób ukształtowany będzie klimat uczuciowy panujący w rodzinie, może zależeć powstawanie osobowości każdej jednostki. Pozy¬tywne związki uczuciowe mają miejsce przy stylu opiekuńczym, natomiast negatywne przy stylu wychowania chaotycznego despotyzmu. Neutralne związki uczuciowe zauważalne są w przypadku stylów autorytarnego oraz laisser-faire. Podtrzymywanie pozytywnych związków emocjonalnych zależy min. od dystansu między partnerami interakcji, częstotliwości interakcji oraz bilansu gratyfikacji.

Szkoła i możliwość jej wpływu na przestępczość nieletnich

Termin „szkoła" może być użyty dla określenia znaczenia m.in. konkretnego budynku, klasy, nauczyciela, a także systemu szkolnictwa. Szkoła ma za zadanie dostarczenie młodym członkom społeczeństwa wiadomości o wartościach, normach, kulturze i dorobku społeczeństwa, jak również nauczenie dziecka odgrywania ról instrumentalnych oraz dostarczenia odpowiednich umiejętności i wiedzy.

Jednak szkoła, jako instytucja i system, może mieć także negatywny charakter kontrsocjalizujący w postaci wpływu na przestępczość nieletnich poprzez:

• wady struktury szkolnictwa (na przykład w Polsce - rozbudowane szkolnictwo zawodowe),

• preferowanie kontrsocjalizującej ideologii (systemy totalitarne),

• zróżnicowanie poziomu szkolnictwa.

Szkoła a uprzednie doświadczenia nieletniego:

1) jako wyłączny czynnik kontrsocjalizacyjny:

• nadmierne lub za małe wymagania wobec nieletniego,

• kontrsocjalizujący wpływ nauczyciela (na przykład szykanowanie, nadmierne faworyzowanie),

• dopuszczanie do agresji jednych nieletnich względem innych,

• stygmatyzacja nieletniego (na przykład jako nieudacznika);

2) jako miejsce, w którym ujawniają się wcześniejsze doświadczenia kontrsocjalizacyjne

• nieprzygotowanie dziecka do podjęcia obowiązków szkolnych,

• wyrobienie niewłaściwych nawyków u dziecka,

3) jako jeden z elementów występujących przy procesie kontrsocjalizacji

Mówiąc o szkole, należy także zwrócić uwagę na temat wagarów i ucieczek z domu nieletnich i młodocianych osób. Rozróżnia się wagary derywacyjne oraz wagary o podłożu konfliktowym Pierwsze mają charakter sporadyczny inie mają podłoża konfliktu, natomiast drugie wynikają z chęa uniknięcia konfliktu Są powtarzalne i mogą stać się metodą radzenia sobie z problemami Natomiast ucieczki z domu mają zawsze wpływ kontrsocjalizujący.

Konsekwencje wagarów i ucieczek z domu

• pogłębienie konfliktu rodzinnego i szkolnego,

• pojawienie się zaległości szkolnych,

• niebezpieczeństwo „wpadnięcia w złe towarzystwo" oraz zetknięcia się z podkulturą alkoholu czy narkotyków

Zbiorowości nieletnich przestępców

Grupa rówieśnicza

• główne funkcje grupy rówieśniczej

- ochronna (zapewnienie bezpieczeństwa),

- stratyfikacyjna (realizacja potrzeby uznania, równości),

• negatywny wpływ grupy na nieletniego

- nacisk na przyswojenie zachowań aspołecznych (na przykład picie alkoholu, wagary),

- zapoznawanie nieletniego z techniką popełnianie przestępstw,

- stawianie przeszkód w pełnieniu ról społecznych (na przykład ucznia),

- ułatwione przyswajanie wartości przeciwnych do wartości wyznawanych przez społeczeństwo

Zbiorowość nieletnich przestępców

• zbiorowość nieletnich przestępców tworzy się w sposób selektywny, tzn w skład zbiorowości wchodzą najczęściej osoby nieletnie o podobnym statusie społecznym, gdzie niewystarczająca jest kontrola ze strony rodziny,

• często tworzą się na terenach, na których występują istotne problemy społeczne (na przykład strukturalne bezrobocie),

• me są to zbiorowości ukształtowane i zorganizowane, dlatego posługiwanie się terminami, takimi jak „gang" czy „grupa" staje się nieuzasadnione i niewłaściwe,

• istnieje możliwość powstania zorganizowanej grupy nieletnich przestępców, w przypadku kiedy taka grupa zostanie zorganizowana przez dorosłego przestępcę.

„Jakby grupa" {near group) Darrena Yablonsky'ego

„Jakby grupa":

• powstaje na terenach społecznie zdezorganizowanych;

• posiada specyficzną strukturę: role nie są wyraźnie zdefiniowane, uzyskiwanie prestiżu odbywa się przy użyciu przemocy, nie ma silnej więzi między członkami i poczucia odrębności, członkostwo jest zmienne; istnieje stałe centrum grupy, ale nie występuje osoba lidera, jeden z członków grupy może uzyskać taką pozycję na krótki okres;

• jest to pojęcie stosowane do opisu grup nieletnich stosujących przemoc.

4. Przestępczość nieletnich

Są to wszystkie przestępstwa, czyny karalne świadczące o demoralizacji.

• Nieletni w rozumienia kodeksu karnego - osoby poniżej 17 roku życia, wśród nich:

- nieletnich niezdolnych do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa, lecz jedynie czynu zabronionego pod groźbą kary,

- nieletnich, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kodeksie karnym.

• Nieletni w rozumieniu ustawy z dnia 26 X 1982 r.:

- osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji,

- osoby, które dopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie skończyły lat 17,

- osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze.

Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego:

- naruszanie zasady współżycia społecznego.

- popełnianie czynu zabronionego

- systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego,

- używanie alkoholu lub innych środków odurzających,

- uprawianie nierządu, włóczęgostwo udział w grupach przestępczych.

Zachowania wskazujące na groźbę powstania, istnienia lub pogłębiania sięstanu demoralizacji nieletniego są traktowane jako sygnał zwiększonego prawdopodobieństwa zachowań przestępczych po przekroczeniu granicy dorosłości, a więc jako wymagające reakcji sformalizowanych agend kontroli społecznej. Reakcja na takie zachowanie powinna być wyważona i ostrożna, a w wypadkach gdy może wystarczyć reakcja innych instancji kontrolnych (rodziny) nalezy się od niej powstrzymać. Dopiero drastyczność pojedyńczego zachowania pozwala z większym prawdopodobieństwem wnioskować o stanie demoralizacji jako jego wewnętrznej przyczynie.

Czyny karalne nieletnich - zachowania realizujące określone w ustawie znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń, popełnione przez osoby w wieku od 13 do 17 lat. Są to więc zachowania, które kodeks karny określa jako czyn zabroniony pod groźbą kary, lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym, a jedynie sąd rodzinny stosuje wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze.

Socjalizacja - proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego działania w społeczeństwie, polegający na zapoznawaniu jej z kulturą danego społeczeństwa oraz przyswajaniu przez tę jednostkę funkcjonujących w tym społeczeństwie wartości i norm.

Kontrsocjalizacja - wpływ społeczny, opozycyjny wobec procesu socjalizacji, tj. powodujący zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych.

Aby działać w społeczeństiwe możliwie bezkonfliktowo jednostka musi poznać:

- naturę środowiska -kolejność następowania zdarzeń,

- strukturę zachowania- jakie skutki wynikają z określonych zachowań,

- hierarchię wartości- jakie mają znaczenie dla niej i dla innych ludzi poszczególne zachowania i ich efekty,

Wiedzę i umiejętności ludzie nabywają w drodze dwóch uzupełniających się procesów:

a) WARUNKOWANIE(instrumentalne)- zwane też sprawczym - polega na wytworzeniu takiego związku między bodźcem a reakcją, że zaistnienie określonego bodźca zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się określonej reakcji (bodziec dyskryminujący).

b) OBSERWACJA- uczą się przez obserwację zjawisk. Nie można obserwacji utożsamiać z warunkiem ludzkiego zachowania ale oczywiste jest że warunkowanie wymaga obserwacji, gdyż bez zaobserwowania łączności między reakcją a bodźcem dyskryminującym i wzmocnieniem- warunkowanie instrumentalne jest niemożliwe.

A. Bandura (autor teorii społecznego uczenia się)- jednostka obserwująca określone zachowanie może je zapamiętać a nawet oceniać, co nie oznacza że musi się tak kiedykolwiek zachować.

• RODZINA A PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

Rodzina wprowadza jednostkę w określone miejsce w społecznej strukturze, jest także grupą zapoznającą ją ze środowiskiem społecznym i geograficznym oraz ze światem wytworów materialnych i niematerialnych tego społeczeństwa w którym żyje. Od miejsca zajmowanego w strukturze społecznej zależą zarówno możliwości działania człowieka, jak i zestaw docierających do niego informacji o społecznym świecie, w którym przyszło mu działać.

Istnieją czynniki które wywierają wpływ na wyobrażenia jednostki o społeczeństiwe oraz na jej stosunek do społeczeństwa, lecz nie przesądzają o jej społecznym funkcjonowaniu.:

a) czynniki zewnętrzne- system wartości danego społeczeństwa, sytuacja polityczna i społeczno-ekonomiczna danego społeczeństwa, miejsce rodziny w strukturze społecznej i dystanse społeczne, zakres swobody działania jednostek i możliwości osiągania celów przedstawiających wartości dla jednostki, historycznie ukształtowany model rodziny.

b) czynniki wewnętrzne- ukształtowanie ról społecznych w rodzinie, styl wychowania i klimat uczuciowy, osobowość członków rodziny, stan ich zdrowia, wzory zachowania w rodzinie.

Modele rodziny wyróżnione jako wzajemny stosunek między jednostką a rodziną:

- antypersonalistyczny - jednostka jest bezwzględnie podporządkowana rodzinie i od niej uzależniona. Pełna kontrola rodziny zachowań jej członków. Nośnik wartości i norm dominujących w jej warstwie społecznej, przekaźnik tradycji i silny filtr napływających z zewnątrz informacji. Pozycje społeczne zhierarchizowane, a role społeczne określone sztywno i na ogół szczegółowo,

- personalistyczny - związki między członkami rodziny oparte na wzajemnym uznaniu swojej podmiotowości. Członkowie rodziny nie są od niej silnie uzależnieni, a związki z rodziną opierają się na silnej więzi emocjonalnej i wzajemnym uznaniu niezależności. Struktura pozycji „spłaszczona”, role elastyczne. Otwarta na informacje z zewnątrz, co osłabia pielęgnowanie tradycji,

- indywidualistyczny - rodzina układem, który ma być nastawiony na zaspokajanie dążeń jej członków, utrzymywanym tak długo, jak długo zapewnia łatwe zaspokajanie potrzeb lub wygodne życie. Stosunek między rodziną a jej członkami ma charakter instrumentalny, związki emocjonalne słabe. Pozycje ułożone hierarchicznie. Uzależniona od środowiska i nie potrafi przetrwać przy nacisku niesprzyjających okoliczności. Niestała i konsumpcyjnie nastawiona

NIEWŁAŚCIWE ukształtowanie i wykonywanie roli społecznej w rodzinie.

Niewłaściwe wykonywanie roli - czyli niespełnianie wymagań wynikających z roli, oznacza niepodejmowanie działań oczekiwanych przez innych członków rodziny (prowadzi do konfliktu)

Niewłaściwe ukształtowanie roli - wyznaczają ją oczekiwania członków rodziny, ale może to być niekorzystne z punktu widzenia wykonywania funkcji rodziny. Może nastąpić w wyniku:

- zburzonej struktury rodziny,(np. Śmierć członka rodziny)

- błędnego pojmowania zadań przez członków rodziny (błędne ustalenie związku zależności między rodzicami a dziećmi, emocjonalnego odrzucenia oraz nadopiekuńczość, pozbawienie znaczenia 1 z rodziców przez drugiego, pozostawanie jednego z rodzicó w ukrytej opozycji wobec drugiego).

Style wychowania wyszczególnione na podstawie staranności opieki (natężenie kontroli), natężenia sankcji negatywnych:

- styl opiekuńczy (staranna opieka - łagodne sankcje),

- styl autorytarny (staranna opieka - surowe sankcje),

- styl laisses-faire (żadna lub słaba opieka - łagodne sankcje) / luzacki,

- styl chaotycznego despotyzmu (żadna lub słaba opieka - surowe sankcje).

Klimat uczuciowy a style wychowania w rodzinie.

Ma największy wpływ na kształtowanie osobowości dziecka. Zależy od niego zaspokajanie potrzeby kontaktu emocjonalnego (podstawowa funkcja rodziny), poczucie bezpieczeństwa które pozwala mu rozwijać sięi uczyć oraz ułatwia funkcjonowanie w społeczeństwie. Pozwala ona także na utrzymanie silnej więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi (przez co dziecko stara sięz nimi identyfikować i przyswaja - internalizuje - ich normy i wartości). Silna więź emocjonalna w rodzinie jest czułym instrumentem pozwalającym dawkować sankcje pozytywne i negatywne.

Pobudzanie i utrzymywanie pozytywnych związków emocjonalnych zalezy od:- dystansu między partnerami interakcji, częstotliwości interackji i bilansu gratyfikacji (nadwyżka nagród nad karami).

Szczególnym przypadkiem naruszenia więzi emocjonalnej jest rozpad rodziny, co może zbużyć dotychczasowe doświadczenia społeczne dziecka i spowodować dezorganizację jego struktur poznawczych.

Niewykonalność reakcji unikania:nerwica

Reakcja propulsywna- dążenie do źródeł pozytywnych emocji „ku” człowiekowi, rzeczy czy sytuacji, które powodują takie emocje.

Reakcja repulsywna- unikanie źródeł negatywnych emocji „od” człowieka, rzeczy czy sytuacji od której takie emocje pochodzą.

Negatywny bodźiec wzmacniający- unikanie sytuacji niosących ze sobą przykre doznania (unikanie przykrości). Dziecko do pewnego wieku nie ma żadnych możliwości uniknięcia negatywnych pobudzeń emocjonalnych wywoływanych przez jego rodzinę. Jego dążenie „ku” rodzicom, jako osobom zdolnym do zaspokojenia jego potrzeb fizjologicznych i psychicznych, jest systematycznie karane traumatycznymi przeżyciami. Utrzymywanie się takiego stanu prowadzi do pojawienia się REAKCJI NEUROWEGETATYWNYCH (zaburzenia łaknienia, moczenie się, spowolnienie rozwoju), jak także do rozregulowania procesów pobudzania i hamowania, co objawia się nadruchliwością albo apatią. Dzieci broniąc sięwykazują obniżoną zdolność do uczenia się, co ujawnia sięw powtarzaniu reakcji nerwicowych związanych z naruszeniem norm i z tego względu karanych. Po osiągnięciu wieku pozwalającego na samodzielność działania nieletni znajdujący się w „nerwicodajnej” sytuacji domowej reagują w sposób pozwalający na uniknanie pochodzących od rodziny negatywnych pobudzeń emocjonalnych. Oznacza to zminimalizowanie kontaktów z rodziną, co łączy się ze stałym przebywaniem poza domem (ogranicza to wpływ socjalizacyjny).

Sytuacje te nie zawsze muszą mieć charakter skrajny, gdyż bodźce nerwicorodne mogą mieć różną częstotliwość i natężenie, działać teżmogą czynniki neutralizujące wpływ takich bodźców (kontakt z rodzeństwem i innymi krewnymi).Stopniowalny wpływ nerwicorodny rodziny. Nierwice może wywołać lub jej sprzyjać wiele czyników.

Osobowość członków rodziny

Do typowych deformacji osobowości należy:

-niewystarczająca kontrola sfery emocjonalno-popędowej

-zburzony obraz relacji „ja”- świat

-niewłaściwa indywidualna hierarchia wartości.

Zburzenie obrazu własnego „ja” u nieletnich przestępców, nie musi byćwynikiem przejmowania tych cech od rodziców. Rodzice bez takich wad osobowości mogą je wytworzyć u swoich dzieci przez demonstrowanie swojej przewagi lub odrzucenie emocjonalne.

Syntomia-chłód uczuciowy i niezdolność współbrzmienia z innym człowiekiem, jest efektem wychowywania nadmiernie surowego.

Przestępczość, narkomania lub alkoholizm w rodzinie

Narkomania i alkoholizm prowadzą do zaburzenia, osłabienia czy nawet zerwania pozytywnej więzi emocjonalnej a ich efekt kontrasocjalizacyjny jest nieuchronny.

Przestępczość w rodzinie nie wywołuje kontrasocjalizacji zawsze w ten sam sposób, należy odróżnić czy:

- przestępczość skierowana jest przeciwko członkom rodziny (pobicia, znęcanie się, kradzież).

- przestępczość wymierzana jest w osoby spoza rodziny.

Kontrasocjalizujący wpływ rodziny.(czynniki samoistne bądź podporządkowane)

Większość rodzin socjalizuje właściwie, ale żadna nie jest w stanie uchronić przez zetknięciem sięz czynnikami kontrasocjalizującymi - mogą jedynie starać się minimalizować jej wpływy. Ważną rolę odgrywają - liczba rodzeństwa, choroba w rodzinie, sytuacja materialna.

CZYNNIKI PODPORZĄDKOWANE,

Czyniki które wywołują model kontrasocjalizacyjny zachowania lub sprzeyjają zachowaniam kryminalnym to DZIAŁAJĄ SAMOISTNIE.

SZKOŁA A PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH

Zadania szkoły:

- przekazywanie każdemu członkowi społeczeństwa niezbędnego minimum informacji o dorobku kultury i walorach społeczeństwa.

- wprowadzenie ucznia w świat stosunków rzeczowych (nauczanie go odgrywania ról instrumentalnych)

- dostarczanie wiedzy i umiejętności niezbędnych do zajęcia określonego miejsca w strukturach społecznych.

Wady szkoły:

- wady strukturalne systemu szkolnictwa:(rozbudowanie szkolnictwa zawodowego,)

- preferowanie kontrsocjalizacyjnej ideologii w szkole,

- zróżnicowanie poziomu szkolnictwa.

Szkoła a uprzednie doświadczenie społeczne nieletniego. Wpływ dzielimy na:

a) gdy wyłącznie szkołą oddziałuje kontrasocjalizująco:

- wymagania niedostosowane do możliwości nieletniego

- prezentacja kontrasocjalizującego wzoru zachowania przez nauczyciela,

- dopuszczenia do agresywnego lub odtrącającego traktowania jednych przed drugich,

- stygmatyzowanie nieletniego jako nieudacznika,

b) gdy szkoła jest terenem, na którym ujawnia się pozaszkolne wpływy kontrasocjalizacji:

- nieprzygotowanie dziecka do podjęcia obowiązków szkolnych co związane jest najczęściej bądź z wychowaniem nadmiernie rygorystycznym bądź z wychowaniem rozpieszczającym,

- wyrobieniem u nieletniego niewłaściwych nawyków, który swoje reakcje na rodziców generalizuje wobec nauczyciela (kłótnie

c) gdy szkoła jest jednym z ogniw procesu kontrasocjalizacji.

Dwie najczęściej splecione ze sobą drogi powstania lub potęgowania trudności szkolnych to:bezwzględne egzekwowanie założonych osiągnięć i stygmatyzacja.

KONFLIKT ---- NEGATYWNE OCENIANIE NIELETNIEGO ------STYGMATYZACJA

Wagary i ucieczki z domu.

Łączy je chęć wyłamania sięz krępujących nieletniego obowiązków, mającharakter derywacyjny. Wynikają z chęci przeżycia czegoś nieznanego czy lojalności wobec klasy. Niebezpieczeństwo wiąże się z przełamaniem zakazu, co ułatwi zrobienie tego ponownie oraz większej szansie uwikłania sięw konfliktowe sytuacje (np. Spotkanie nieletnich przestępców).

Gorsze są znaczenia wagarów i ucieczek wyrosłe na gruncie konfliktu z rodziną lub szkołą, można je nazwać problemami i wyróżnić 2 kategorie:

a)Spontaniczne- są próbą uniknięcia bieżących problemów i jeśli w odczuciu nieletniego dadzą pozytywny efekt(wzmocnienie pozytywne) mogą przerodzić się w;

b)Nawykowe-które mogą być nastawione nie tylko na uniknięcie problemu ale na niedozwolone rozrywki czy kradzieże.

Nie rozwiązują one problemu, ale prowadzą do jego pogłębienia i nasilenia a równocześnie odzwyczajają od systematycznej pracy. Dodatkowo ma to inne skutki ułątwiające kontrasocjalizację:

- nawarstwianie zaległości szkolnych

- możliwość zetknięcia się alkoholem

- możliwość wejścia w środowisko osób prezentowanych wrozy społecznie niepożądanych zachowań.

Wagary i ucieczki są skutkiem zaburzeń, za których powstanie (rozwój e/w) nie można obciążyć nieletniego, poprzez wagary i ucieczki może próbować:

-uchylić się od przrastających go wymagań

-uniknąć wysiłku, gdyż nie przygotowano go do podejmowania i spełniania obowiązków

-rozładować lęk przed negatywnymi sankcjami oczekującymi go ze strony dorosłych,

-rekompensować sobie niepowodzenia doznane w domu.

PSYCHOSPOŁECZNE MECHANIZMY STAWANIA SIĘ PRZESTĘPCĄ

Człowiek wciąż staje przed wyborem- rezygnowanie z jednych celów kosztem drugich, socjalizacja ma na celu tak ukształtować człowieka, żeby zarówno wybrane cele jak i sposób dochodzenia do nich nie kolidowały z wartościami danego społeczeństwa globalnego.

Sposoby eliminacji napięcia wynikającego z niezgodności między oceną własnego „ja” a oceną własnego zachowania to tzw METODY ELIMINACJI DYSONANSU POZNAWCZEGO:

a) ujednolicanie ocen,

Dysonans następuje po dokonaniu czynności albo po podjęciu decyzji o jej dokonaniu.

Redukcja dysonansu następuje- albo przez przystosowanie obrazu własnego ja do dokonanego czynu, albo przez przystosowanie czynu do obrazu własnego ja. Jeżeli konsekwencje czynności powodującej dysonans okazały się nagradzające dla działającego, łatwiej mu będzie zredukować dysonans i postąpić podobnie w przyszłości (Kradnie coś a tłumaczy żę pożyczył). Wystąpienie bodźców awersyjnych podziała odwrotnie - zmniejszy szansęna powtórkę zachowania.

b) traktowanie niezgodności jako pozornych, rozbieżności między obrazem własnego „ja” a zachowaniem kryminalnym.

Zdolność sprawowania kontroli poznawczej nad otoczeniem pozwala człowiekowi nie tylko redukować dysonans poznawczy, lecz takżę zapobiegać jego powstaniu. Sprowadzenie tych rozbieżności do roli rozbieżności POZORNYCH. Stan taki można osiągnąć poprzez tzw. TECHNIKI REDUKCJI I WŁANCZANIE DYSONANSU POZNAWCZEGO.

-ograniczenie zakresu zastosowania norm przewidujących niedopuszczalność zachowań kryminalnych

-ograniczenie zakresu wartości, których naruszenie jest niedopuszczalne (znajduje zastosowanie zwłaszcza przy działaniach dyskryminujących innych ludzi). Zachodzi włączenie dysonansu poznawczego.

c) uzasadnianiu lub usprawiedliwianiu niezgodności

• ZBIOROWOŚCI NIELETNICH PRZESTĘPCÓW

Funkcje grup rówieśniczych:

- ochronna (rozładowanie napięcia pojawiającego się w związku z podporządkowaniem dorosłym i lepiej lub gorzej rozwiązywać w kontaktach z kolegami),

- stratyfikacyjna (zdobycie pozycji społecznej odpowiadającej możliwościom nieletniego, a nie z góry określoną zróżnicowaniem wiekowym).

Neokonformizm- jest rezultatem sprzeczności pomiędzy wymaganiami zbiorowości nieletnich a dorosłych.

Zbiorowości nieletnich- określane są najczęściej jako grupy rówieśnicze, a jeśli chodzi o nieletnich zachowujących się w sposób uznawany za przejaw demoralizacji- jako grupy nieletnich przestępców.

Kontrsocjalizacyjny wpływ grup nieletnich lub młodocianych na ich członków może polagać na:

-wywieranie nacisku na przyjęcie roli wymagającej zachowań niezgodnych z normami

-zapoznawanie nieletnich z techniką zachowań przestępczych oraz argumentacją pozwalającą usprawiedliwić lub uzasadnić takie zachowanie.

-przeszkadzaniu w pełnieniu ról nie zbędnych do niezaburzonej socjalizacji

-ułatwianiu przyswajania wartości i norm opozycyjnych w stosunku do wartości danego społeczeństwa.

Tworzenie się i skład zbiorowości nieletnich przestępców

Łączenie się nieletnich w ściślej lub luźniej powiązane zbiorowości trzeba uznać za proces naturalny. Również naturalnie przebiega proces selekcji powodujący łączenie się młodzieży w grupy o wspólnych zainteresowaniach.

Czynnikami selekcyjnymi są:- podobieństwa położenia społecznego oraz brak albo niewystarczająca kontrola ze strony dorosłych.

Kontakt z ludźmi o lepszym położeniu społecznym stanowi negatywny bodziec dyskryminujący, wywołujący działanie skierowane na unikanie takich kontaktów. Niezbędnym warunkiem właściwej kontroli nad nieletnim jest silna więź emocjonalna (lepiej się porozumiewają młodociani ze źle kontrolowanych rodzin i udział osób z dobrze kontrolowanych rodzin w grupach złożonych z nieletnich przestępców może być tylko incydentalny.

Struktura zbiorowości nieletnich przestępców

Celowa, mała grupa społeczna ma zawsze strukturę pozycji i ról podporządkowaną wykonywaniu określonego zadania, a więź grupowa i kontrola grupy wobec jednostki są silne.

Między grupami dorosłych a zbiorowościami nieletnich przestępców różnica jest w celu działania:

a)grupy dorosłych- tworzy z reguły grupę zadaniową, której struktura i wyposażenie podporządkowane są popełnianiu przestępstw albo konkretnemu przestępstwu.

b)nieletni- łączą się w zbiorowości, ponieważ w ten sposób mogą zaspokajać swoje potrzeby rozwojowe, rozładować napięcie oraz wspólnie spędzić czas na rozrywce (przestępstwo z przypadku.).

Zbiorowość nieletnich może stać się dobrze zorganizowaną, względnie trwałą grupą przestępców poprzez:

- gdy zbiorowość zabawowa przejdzie proces przeobrażania się w grupę przestępczą, zaczynający się z reguły od popełnienia okazjonalnego, a bezkarnego przestępstwa, które przyniosło korzyści i skłoniło do powtórzenia przestępczego działania.

- gdy nieletni mają już doświadczenie przestępcze i świadomie organizują grupę nastawioną na popełnianie przestępstw.

- gdy nieletnich zorganizuje dorosły albo młodociany przestępca.

Jakby grupa (Koncepcja L, Yablonskego)-odnosi się do grup nieletnich stosujący przemoc.

Opowiada się przeciwko traktowaniu grup nieletnich przestępców jako trwałych i zorganizowanych. Grupy takie powstają najczęściej na terenach zdezorganizowanych, gdzie upadł stary system normatywny a nowy się jeszcze nie wykształcił. Rodzice sami nie mają zatem ukształtowanego systemu wartości, to nie mogą go przekazać pociechom i sprawować nad nimi kontroli. Nieletni są osadzeni w próżni socjalizacyjnej - nie potrafią odgrywać ról społecznych, ale mają potrzebę ich odgrywania więc łączą się w zbiorowości złożone z takich jak oni. Nie potrafią oni nawiązać trwałych więzi społecznych, więc rozładowują w sposób agresywny napięcie a utworzenie dobrze zorganizowanej grupy nie leży w zakresie ich możliwości, mogą tworzyć jedynie tzw „JAKBY GRUPY”.

Cechy jakby grupy:

- role płynne i niedookreślone, oczekiwanie niesprecyzowane, członkostwo zmienne, brak stałego przywódcy.

CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE POWSTANIU PRZESTĘPCZOŚCI I REAKCJE NA PRZESTĘPCZOŚC NIELETNICH

Kierunki Kontrasocjalizacji:

- kształtuje w jednostce POSTAWĘ NIHILISTYCZNĄ- odrzucenie wartości, pozwa własną korzyścią lub przyjemnością,

- prowadzi do internalizacji wartości sprzecznych z wartościami danego społeczeństwa globalnego,

- prowadzi do ograniczenia wartości danego społeczeństwa globalnego (ograniczenie stosowania norm)

- wytwarza nawyki zwiększające szanse na zachowania kryminalne (niechęć do pracy),

- zapoznaje z technikami uzasadniania lub usprawiedliwiania zachowań kryminalnych.

Najbardziej niebezpieczna jest interakcja z osobami zachowującymi sięw sposób przestępny, a jeszcze gorzej gdy osoby takie są dla nieletniego ważne.

Czynniki wpływające na obraz przestępczości nieletnich.

Zauważa się nasilenie przestępczości nieletnich w oparciu o statystyki, co może prowadzić do wniosku o osłabieniu socjalizacji. Ustalenie że przestępstwo popełnił nieletni będzie dopiero możliwe po wykryciu sprawcy. Statystyki operują pojęciem sprawca wykryty, przestępstwo stwierdzone, a z takich danych niewiele się da na temat sprawców powiedzieć.

Nieadekwatność obrazu statystycznego do rzeczywistości wynika także z innych czynników:

- pozaprawne działania sformalizowanych agend powoływanych do reagowania na przestępczość nieletnich,

- selektywność wszczynania postępowań sądowych jako reakcji na przestępczość.

Sądowe środki reakcji wobec nieletnich.

W sensie najszerszym jest nim wszczęcie postępowania wobec nieletniego, gdyż:

- jest już dla nieletniego sygnałem negatywnego osądu jego zachowania,

-może wywołać u nieletniego wstrząs psychiczny, odczuwany jako sanckja karna,

-oznacza zmianję jego położenia

Postępowanie może zakończyć się następująco - umorzeniem, przekazaniem sprawcy szkole, prokuratorowi, orzeczeniem środków wychowawczych, poprawczych albo kary wobec nieletniego.

Klasyfikacja uwzględniająca sytuację nieletniego i stopień jego demoralizacji:

a)środki związane ze zmianą środowiska wychowawczego:- upominawczo- korekcyjne, nadzoru, wymagające czasowego pobytu we wskazanej instytucji (lecz nie związane ze zmianę miejsca zamieszkania), warunkowe zawieszenie umieszczenia w zakładzie poprawczym, kary pozbawienia wolności.

b)środki związane ze zmianą środowiska wychowawczego:- wolnościowe i izolacyjne

Według danych statystyki policyjnej liczba stwierdzonych czynów karalnych popełnianych przez nieletnich wynosiła w latach 90 około 20 %.

5. Kryminologiczna problematyka recydywy

PRZESTĘPCZOŚĆ POWROTNA

Przestępca powrotny to osoba co najmniej raz skazana za popełnienie przestępstwa, która ponownie została skazana za przestępstwo popełnione po poprzednim skazaniu. Przestępcą powrotnym jest więc osoba skazana po raz drugi, ale także każdy następny.

Sprawca wielokrotnie karany to osoba skazana za przestępstwo co najmniej po raz czwarty.

Recydywista to przestępca powrotny, który:

• poprzednio został skazany na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne,

• odbył karę co najmniej 6 miesięcy (przy tzw. recydywie kwalifikowanej, określonej w art. 64 § 2 k.k., co najmniej rok) pozbawienia wolności,

• został skazany za popełnione w ciągu 5 lat po odbyciu kary umyślne przestępstwo podobne do tego, za które został skazany (przy recydywie kwalifikowanej - skazany ponownie za przestępstwo wymienione w art. 64 § 2 k.k.).

Recydywista penitencjarny to osoba przynajmniej po raz drugi odbywająca karę pozbawienia wolności.

Powrót do przestępstwa z punktu widzenia kryminologii pozytywistycznej i antynaturalistycznej

Kryminologia pozytywistyczna

Przyczyny

Szczególne cechy sprawców wielokrotnie karanych:

- pochodzenie z niskich warstw społecznych,

- niekorzystne warunki wychowawcze w domu rodzinnym związane najczęściej z rozpadem rodziny lub występowaniem w niej negatywnych wzorców postępowania,

- niepowodzenia szkolne,

- nadużywanie alkoholu.

Uwarunkowania powodujące nieefektywność środków karnych: związane są bądź z zastosowaniem niewłaściwego (nieskutecznego w tym konkretnym przypadku) środka karnego, bądź z pozostawaniem sprawcy w kryminogennym (skłaniającym do popełniania przestępstw) środowisku społecznym.

Kara pozbawienia wolności: jest bezskuteczna w zapobieganiu powrotowi do przestępstwa; postuluje się ograniczenie stosowania kary pozbawienia wolności, zwłaszcza w stosunku do młodocianych, oraz reorganizację postępowania penitencjarnego, które powinno zmierzać do przygotowania osób osadzonych w zakładach karnych do życia na wolności.

Kryminologia antynaturalistyczna

Przyczyny

Stygmatyzacja: osoby naznaczone jako przestępcy napotykają na trudności w interakcjach z innymi ludźmi, nienoszącymi takiego znamienia, co wywołuje problemy w ich życiu i często uniemożliwia ułożenie sobie stosunków społecznych, pozwalających na życie bez powrotów do przestępczości. Często jedynym środowiskiem, w którym skazani (a więc naznaczeni jako przestępcy) mogą znaleźć akceptację, jest zbiorowość osób znajdujących się w podobnej sytuacji.

Selektywność: naznaczenie przyciąga uwagę agend kontroli społecznej i powoduje, ze osoby skazane znajdują się pod szczególną kontrolą, a więc ponowne popełnienie przestępstwa jest tym łatwiej wychwytywane i prowadzi do ponownego skazania.

Kara pozbawienia wolności: nie jest bezskuteczna, jak twierdzi kryminologia pozytywistyczna. Kara pozbawienia wolności wręcz sprzyja ponownemu popełnianiu przestępstw. Po odbyciu kary pozbawienia wolności bardzo często powrót do dawnego układu społecznego jest niemożliwy, a to zawsze poważnie zwiększa prawdopodobieństwo trwałego wejścia w rolę przestępcy.

Kategorie wielokrotnie karanych

Przestępcy wielokrotnie karani różnią się od siebie pod względem istotnych cech.

Kategorie wielokrotnie karanych:

a) o wczesnym początku karalności: osoby popełniające liczne, niekiedy poważne czyny karalne jeszcze w okresie nieletniości, skazywane po raz pierwszy już jako młodociani (to grupa ok. 4/5 badanych).

b) sprawcy poważnych przestępstw: takich jak rozboje, włamania do mieszkań lub sklepów, ciężkie uszkodzenia ciała - niemal zawsze wywodzą się spośród recydywistów o wczesnym początku karalności.

c) o późnym początku karalności: osoby wprawdzie popełniające czyny karalne już w okresie nieletniości, ale w małym natężeniu (przeważnie wykroczenia), skazywane po raz pierwszy dopiero w wieku 24-26 lat (to grupa około 1/5 badanych).

d) sprawcy drobnych występków: takich jak okazjonalne kradzieże, naruszenie nietykalności cielesnej - wywodzą się z marginesu społecznego; z reguły są alkoholikami, niezdolnymi do prowadzenia życia zgodnie ze standardami przyjętymi w społeczeństwie.

6. Przestępczość z użyciem przemocy (charakterystyka sprawców, rozmiary przestępczości agresywnej w Polsce, podkultura przemocy, społeczne źródła agresji i przemocy, uczenie się agresji.

Charakterystyka sprawców, ofiar i okoliczności przestępstwa z użyciem przemocy.

Badania przeprowadzone przez Mervina Wolfganga niezaprzeczalnie wykazały, ze sprawców i ofiary przestępstw z użyciem przemocy często łączą wyraźne więzy towarzyskie, a nawet rodzinne Między sprawcą i ofiarą nierzadko istnieją rozmaite, czasem zadawnione konflikty i przemoc jest tylko kulminacją narastającej od dawna agresji Prawidłowość ta, poza zjawiskiem przemocy w rodzinie, sprawdza się ponadto szczególnie wyraźnie w przypadku zabójstw, uszkodzeń ciała, a także bójek i pobić Należy pamiętać, ze nawet w przypadku rozbojów czy tez zabójstw o motywie rabunkowym, gdzie powyższe związki obserwowane są o wiele rzadziej, sprawca czasem dobiera ofiarę spośród osób sobie znanych (tabela nr 4)

Ofiary i sprawców przestępstw z użyciem przemocy często łączy podobny profil społeczno-demograficzny Obie grupy to najczęściej młodzi mężczyźni o niskim statusie społeczno-ekonomicznym W kryminologii „zachodniej" mówi się o tzw. szczególnym stylu życia (lifestyle) pewnych grup młodzieży To określenie odnosi się do niektórych form spędzania wolnego czasu i częstego przebywania w pewnych miejscach (puby, dyskoteki, kluby itp), o określonych porach (późne godziny nocne), picia tam alkoholu, a czasem brania narkotyków, z którymi związane jest zwiększone prawdopodobieństwo stania się tak ofiarą jak i sprawcą przestępstwa z użyciem przemocy.

Rozmiary i nasilenie ujawnionej przestępczości z użyciem przemocy w Polsce

Prawie codziennie prasa donosi o wielu przestępstwach z użyciem przemocy. Przemoc jest w pewnym sensie zjawiskiem „medialnym" - prawdopodobnie dlatego, że przestępstwa tego rodzaju godzą w najważniejsze, najwyżej cenione dobra społeczne (życie, zdrowie itp.). Tworzy to nierzeczywisty obraz przestępczości powodujący narastające poczucie zagrożenia wiktymizacyjnego. W rzeczywistości, przestępstwa z użyciem przemocy, a szczególnie te najpoważniejsze z nich (na przykład zabójstwo), są zdarzeniami stosunkowo rzadkimi i prawdopodobieństwo stania się ofiarą takiego przestępstwa jest bardzo nikłe. O wiele większe zagrożenie dla życia ludzkiego niosą na przykład wypadki komunikacyjne. Przestępstwo zabójstwa w 2004 r. stanowiło 0,06% w ogólnej liczbie przestępstw stwierdzonych w całym kraju. Chociaż liczba przestępstw z użyciem przemocy wykazuje stałą tendencję wzrostową, to nie towarzyszą temu duże zmiany w udziale tego typu przestępstw w ogólnej strukturze przestępczości. Inaczej jest jedynie w przypadku przestępstwa rozboju Tutaj również obserwowana jest stała tendencja wzrostowa, ale w przypadku tego przestępstwa zauważalne jest także znaczne powiększenie się jego udziału w ogólnej strukturze przestępczości.

Należy podkreślić, ze w ostatnich latach obserwuje się mniejszą dynamikę wzrostu przestępczości z użyciem przemocy od wzrostu przestępczości w ogóle Najmniejszy wzrost nasilenia wśród wybranych przestępstw z użyciem przemocy obserwujemy w przypadku przestępstwa zgwałcenia Również w przypadku zabójstwa wzrost ten jest mało dynamiczny Inaczej przedstawia się sytuacja w odniesieniu do dwóch innych przestępstw z użyciem przemocy Jeśli chodzi o przestępstwo udziału w bójce lub pobiciu, to wzrost jego nasilenia przekroczył ogólny wzrost nasilenia przestępczości Natomiast w przypadku przestępstwa rozboju obserwujemy niezwykle dynamiczny wzrost tego typu przestępczości z użyciem przemocy.

Opisując przestępczość z użyciem przemocy w Polsce w latach 1980-2002, należy wspomnieć, ze zmienił się nieco jej charakter. Pojawiły się zupełnie nowe, dotąd w Polsce nieznane, typy różnego rodzaju przestępstw, na przykład zabójstwa przy użyciu broni palnej, zabójstwa na zlecenie czy w ramach porachunków przestępczych, a także napady rabunkowe o poważnych konsekwencjach napady na banki, na kantory walutowe czy transporty pieniędzy

Podkultura przemocy.

Podkultura przemocy to pewien fragment kultury dominującej w danym społeczeństwie, który wyróżnia swoisty stosunek do zachowań agresywnych i posługiwania się przemocą. Podstawową cechą specyficznego systemu wartości i norm jest to, że stosowanie przemocy nie jest obwarowane zakazami, a sprawca nie doznaje dzięki temu poczucia winy z powodu swego zachowania. Twierdzenia, że w pewnych grupach społecznych nastąpiło zjawisko internalizacji pozytywnego stosunku do agresji, nie udało się jednak potwierdzić w badaniach empirycznych.

Koncepcja społecznych źródeł agresji i przemocy we współczesnych społeczeństwach

Istnieje wiele obszarów czy grup społecznych, w których występowanie zachowań agresywnych jest znacznie częstsze niż gdzie indziej. W takich skupiskach agresji i przemocy jednostka jest nieustannie atakowana obrazami aktów agresji, a więc ma większe niż gdzie indziej szanse nabycia wzorów takich zachowań. W tych obszarach agresja i przemoc są zjawiskami „normalnymi", stają się przedmiotem międzypokoleniowej transmisji kulturowej. Zachowania agresywne są w takiej sytuacji normalnym i powszechnie spodziewanym rodzajem reakcji innych jednostek, co prowadzi do wykształcenia się u innych nawyku reagowania agresją i przemocą w wielu sytuacjach, w których dla zewnętrznego obserwatora nie ma to najmniejszego sensu.

Innym przykładem analizy społecznych źródeł agresji i przemocy jest praca Ruth Horowitz i Garry'ego Schwartza na temat honoru i przemocy jako zastępczych wyznaczników statusu członków amerykańskich gangów młodzieżowych. W sytuacji niedostępności takich wyznaczników sukcesu i prestiżu społecznego jednostki, jak wykształcenie, wykonywany zawód, majątek itp., agresja i przemoc stają się istotnym i zastępczym wyznacznikiem statusu, kształtującym pozycję społeczną jednostki, a także tworzącym hierarchię i ład społeczny.

Koncepcja społęcznego uczenia się agresji (bandura)

Genezę agresji rozpatruje w 3 płaszczyznach:

a) mechanizmy nabywania wzorów agresywnych - jest nim uczenie się obserwacyjne, Za wzory zachowań agresywnych :rodzina,

b) mechanizmy wyzwalania wzorów agresywnych - uruchamiają wyuczone wzorce agresywne. Uruchomić je mogą czynniki:

- czynniki awersyjne- zagrożenie, strach, jakieś inne nieprzyjemne odczucie - prowadzą do agresji emocjonalnych.

- czynniki modelujące- sposób zachowywania się jednostek znajdujących się w bezpośrednim otoczeniu jednostki.

- czynniki indukcyjne- rola instrukcji lub wskazówek która może prowadzić do agresji, zwłaszcza gdy pochodzi od osoby z autorytetem.

- czynniki urojeniowe- wynikają z patologicznego stanu jednostki (np. upojenie alkoholem).

c) mechanizmy podtrzymywania zachowań agresywnych

- wzmocnienie zewnętrzne - działania agresywne dają jednostce korzyści lub pomagają zredukować sytuacje nieprzyjemne.

- wzmocnienie zastępcze- polegają na obserwacji, jak za agresje są karane lub nagradzane inne jednostki i wyciąganie wniosków.

- wzmocnienie wewnętrzne- poprzez internalizację norm podkultury przemocy, jednostka będzie czerpać satysfakcję z przemocy.

7. Przestępczość gospodarcza

Przestępstwa gospodarcze

1) Przestępstwa przeciwko środowisku np. przestępstwa związane z dążeniem do obniżenia kosztów własnych.

2) Przestępstwa przeciwko podstawowym instytucjom gospodarczym np. przestępstwa popełniane na szkodą banków, giełdowe, przeciwko papierom wartościowym, fałszowanie pieniędzy.

3) Przestępstwa przeciwko interesom finansowym państwa np. przestępstwa podatkowe, związane z przemytem.

4) Przestępstwa przeciwko konsumentom np. oszukańcza reklama, nieprawdziwe informacje na metce

towaru.

5) Przestępstwa przeciwko przedsiębiorstwom np. przestępstwa zmierzające do wyeliminowania konkurencji, związane z przetargami, przestępstwa ubezpieczeniowe.

Cechy przestępczości gospodarczej

Przestępczość:białych kołnierzyków”. Cechami odróżniającymi ten rodzaj przestępczości od innych mogą być

brak elementu przemocy - przestępczość gospodarcza to tzw. przestępczość „białych kołnierzyków", nigdy nie jest popełniana przy użyciu przemocy, chodzi w niej przede wszystkim o to, aby jak najdłużej nie została zauważona,

anonimowość ofiar - zwłaszcza gdy są to osoby fizyczne, ponieważ najczęściej poszkodowany w ogóle nie wie, ze stał się ofiarą - może tu także zaistnieć pozorny brak ofiar, gdy zaatakowane są na przykład finansowe interesy państwa albo podstawowe instytucje systemu gospodarczego,

sprawcy należący do wyższych grup społecznych - najczęściej sprawcami tego rodzaju przestępstw są ludzie dobrze wykształceni, świetnie znający się na swojej pracy

Problem ciemnej liczby przestępstw gospodarczych

Ciemna liczba stanowi różnicę pomiędzy faktyczną ilością przestępstw zaistniałych we wszystkich formach stadialnych (przygotowanie, usiłowanie, dokonanie) i zjawiskowych (sprawstwo, pomocnictwo, podżeganie), a tą ilością, która wykazana została w statystyce jako kategoria „przestępstw stwierdzonych" Innymi słowy, przez „ciemną liczbę" przestępstw należy rozumieć stosunek liczby przestępstw rzeczywiście popełnionych do liczby przestępstw, w których sprawy zostały zakończone prawomocnym wyrokiem skazującym oraz wykazane w statystykach Wielkość „przestępczości rzeczywistej" i rozmiary „ciemnej liczby" można oceniać jedynie szacunkowo przy pomocy instrumentów badawczych wypracowanych przez kryminologię Przestępstwa gospodarcze charakteryzują się bardzo wysoką ciemną liczbą, a wynika to m.in. z następujących powodów

• przestępczość gospodarcza dokonywana jest najczęściej pod przykrywką zwykłej działalności zawodowej i przy okazji tej działalności, a zatem nie tylko nie rzuca się w oczy, lecz jest wręcz trudno zauważalna,

• ofiary przestępstw gospodarczych często długo nie wiedzą, ze poniosły szkodę - można być przez długie lata ofiarą przestępstwa gospodarczego i w ogóle o tym nie wiedzieć,

• przestępcy gospodarczy to niemal zawsze ludzie, którzy dobrze znają tajniki swojego zawodu, bardzo często dysponują nowoczesnymi środkami technicznymi, pozwalającymi na zacieranie śladów, utrudniającymi wykrycie oraz udowodnienie im przestępstwa,

• sprawcy przestępstw gospodarczych to w znacznej części osoby pochodzące z wyższych i średnich warstw społecznych, co powoduje, ze możliwości ich obrony przed działalnością sformalizowanych agend kontroli są większe, ponadto skłania to organy ścigania do ostrożności w podejmowaniu przeciw nim kroków prawnych

Przestępczość gospodarcza w Polsce

Przeobrażenia systemu gospodarczego, które dokonały się w Polsce w latach 90 XX w., oraz wynikające stąd zmiany stanu prawnego (kryminalizacja, dekryminalizacja niektórych przestępstw) zupełnie przeobraziły zarówno jakościowe, jaki ilościowe dane o przestępczości gospodarczej w Polsce Obecnie brak jest w Polsce jednolitych danych na temat tej przestępczości, a powodem jest głównie to, ze nie istnieje ogólnie uznawana grupa przestępstw zaliczanych do przestępstw gospodarczych Dlatego tez statystyki przestępczości gospodarczej bardzo się od siebie różnią.

8. Przestępczość zorganizowana.

Pojęcie przestępczości zorganizowanej

Ujecie wąskie model tzw. mafijny - Przestępczość zorganizowana to zespół o strukturze hierarchicznej, powołany do prowadzenia ciągłej działalności przestępczej, z rozbudowanymi powiązaniami gospodarką lub polityką.

Ujęcie szerokie model grupowy - Przestępczość zorganizowana to zespół o dowolnej strukturze, utworzony w celu popełnienia choćby jednego przestępstwa, o dowolnym zakresie powiązań

Inne pojęcia określające przestępczość zbiorową:

1) Banda - grupa, której członkowie, indywidualnie lub zbiorowo, systematycznie naruszają przepisy prawa, mając wsparcie pozostałych członków grupy.

Wyróżnia się kilka typów band, a mianowicie

• przestępcze - nastawione na popełnianie przestępstw,

• konfliktowe - stosujące przemoc,

• wycofania - głównie narkomańskie,

• chuligańskie - nastawione na działania niszczycielskie, wandalizm,

• kradnące - popełniające przestępstwa kradzieży

2) Gang - wieloczłonowe i hierarchiczne struktury tworzone w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępczej, często zorganizowanej na wzór przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą Mogą to być nawet struktury bardzo rozbudowane (na przykład Cosa Nostra) lub o międzynarodowych powiązaniach (na przykład kartele narkotykowe w Ameryce Południowej).

3) Mafia - rozbudowane struktury przestępcze, zwłaszcza te, w których występują powiązania ze światem polityki i finansjery.

Obszar przestępczości zorganizowanej

Pole działania oraz rozmiary przestępczości zorganizowanej w Polsce nie są dokładnie znane, można jednak wyróżnić pewne typowe obszary przestępczości zdominowane przez przestępczość zorganizowaną:

• handel i produkcja narkotyków (poza „polską heroiną" oraz uprawą konopi indyjskich na własny użytek),

• przerzucanie kradzionych samochodów do innych krajów,

• przemyt papierosów i alkoholu,

• niektóre postacie przestępstw gospodarczych, na przykład pranie brudnych pieniędzy,

• w wielu wypadkach kontrola nad agencjami towarzyskimi (prostytucja) oraz kasynami i salonami gier hazardowych, a także innymi lokalami rozrywkowymi.

Skutki przestępczości zorganizowanej

Trzeba podkreślić fakt, że przestępczość zorganizowana jest szczególnie niebezpieczna ze względu na popełnianie przestępstw w dobrze zorganizowanych i trwałych zespołach. Niebezpieczeństwo to polega na wywoływaniu następujących skutków:

• efekt organizacyjny - właściwy podział zadań oraz uprawnień i obowiązków pozwala uzyskać lepszy rezultat bez zwiększania nakładów, względnie osiągnąć cele niedostępne dla jednostek, które nie skoordynowały swoich działań;

• efekt ochronny - zorganizowana grupa pozwala lepiej zabezpieczyć się przed wykryciem lub osądzeniem;

• efekt demoralizacji - udział w zorganizowanej grupie powoduje, że członkowie poddani są kontroli i grupa ma duży wpływ na ich zachowanie; taki zespół działa demoralizująco także na osoby niezaangażowane w działalność przestępczą;

• efekt korupcji - zwiększone możliwości „wciągania" w działalność przestępczą funkcjonariuszy instytucji publicznych, gospodarczych.

Typowe struktury organizacyjne zespołów przestępczych

Przestępcy, w celu prowadzenia ciągłej działalności przestępczej, tworzą zespoły, wśród których można wyróżnić kilka typowych struktur organizacyjnych.

Typowe struktury organizacyjne:

1) Struktura gwiaździsta - najważniejszym punktem tej struktury jest stałe centrum dyspozycyjne, z którym powiązane są inne osoby lub grupy osób.

2) Struktura siatkowa - nie istnieje stałe centrum dyspozycyjne, lecz grupę tworzy kilka współpracujących ze sobą równorzędnych zespołów lub osób.

3) Struktura liniowa - występuje ciąg osób lub zespołów, przy czym między pierwszym a ostatnim ogniwem nie ma bezpośredniego kontaktu, lecz występuje jedno albo kilka ogniw pośrednich

Rodzaje przestępczości zorganizowanej

Przestępczość zorganizowana może mieć różny charakter, w zależności od tego, jakiemu celowi ma służyć działalność przestępcza.

Rodzaje przestępczości zorganizowanej:

1) Zorganizowana przestępczość ekonomiczna - charakteryzuje się ona dążeniem do szybkiego i znacznego zysku, a niekiedy również do uzyskania wysokiego (wpływowego) statusu społecznego. Wyróżniane są następujące kategorie ekonomiczne przestępczości zorganizowanej:

a) zorganizowana przestępczość gospodarcza - przy jej popełnianiu wprost łamie się przepisy prawa bądź obchodzi się je lub pokrętnie interpretuje na swoją korzyść. Bywa powiązana z polityką, ale tylko w ten sposób, ze wspiera działania korzystne z punktu widzenia własnych interesów, na przykład korumpując polityków, finansując partie polityczne w zamian za forsowanie określonych rozwiązań prawnych

b) pospolita - przestępczość przeciw mieniu - popełniana przez organizacje przestępcze.

2) Zorganizowana przestępczość polityczna - przestępczość zorganizowana o podłożu ideologicznym, charakteryzująca się kwestionowaniem istniejącego podziału władzy państwowej lub sposobu jej wykonywania, uzasadniana odwoływaniem się do wartości uznawanych za podstawowe. Najgroźniejsza przestępczość zorganizowana o charakterze politycznym ma postać działalności organizacji terrorystycznych.

Zorganizowana przestępczość ekonomiczna różni się od zorganizowanej przestępczości politycznej celem działania, przy tożsamości stosowanych metod. Ale w obu przypadkach, w skrajnych sytuacjach, może dojść do bardzo brutalnych czynów.

3) Zorganizowana przestępczość o charakterze hedonistycznym - ten rodzaj przestępczości zorganizowanej polega na uprawianiu działalności nielegalnej, lecz dostarczającej jej uczestnikom satysfakcji lub rozrywki, np przestępstwa seksualne, używanie narkotyków.

Zasięg terytorialny przestępczości zorganizowanej

Przestępczość zorganizowana może mieć różny zasięg i może ograniczać się do większego lub mniejszego terenu oddziaływań

1) lokalny - działalność organizacji przestępczej obejmuje niewielki teren, np. jednej dzielnicy, jednego miasta

2) krajowy - działalność organizacji przestępczej zamyka się w obrębie jednego kraju, ale obejmuje większy obszar niż w przypadku zasięgu lokalnego

3) międzynarodowy - działalność organizacji przestępczej prowadzona jest na terytorium co najmniej dwóch lub większej liczby krajów.

9. Kryminologiczna problematyka ofiary przestępstwa: wiktymologia; ofiara: definicje, typologie, rola ofiary; wiktymizacja pierwotna i wtórna, bezpośrednia i pośrednia; ryzyko i skutki wiktymizacji; pojęcie przestępstwa bez ofiar.

Wiktymologia

Wiktymologia to nauka o jednostce, która stała się ofiarą przestępstwa; nauka o ofierze. Początki wiktymologii datuje się na lata 40. XX w., a za jej twórców uważani są Hans von Henting i Benjamin Mendelsohn, który jako pierwszy użył nazwy „wiktymologia" w 1947 r.

Pojęcie „ofiara"

Ofiara przestępstwa

1) sensu stricte - konkretny człowiek ponoszący szkodę, doznający nieuzasadnionej krzywdy lub cierpienia w wyniku popełnionego przestępstwa

2) sensu largissimo - jednostka, instytucja, porządek prawny lub moralny zagrożony, poszkodowany lub zniszczony przez czyn karalny

3) sensu largo - jednostka oraz grupa lub instytucja pokrzywdzona lub poszkodowana

Systemy prawnokarne z reguły nie posiadają definicji ofiary Istnieje jednak w Deklaracji o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy (1985) definicja ofiary przestępstwa zbliżona do najwęższego rozumienia pojęcia „ofiary" Zgodnie z mą ofiara przestępstwa to konkretna osoba, która poniosła szkodę (materialną lub niematerialną) na skutek przestępstwa (ujawnionego bądź nieujawnionego)

Polski system prawnokamy wprowadza termin „pokrzywdzony" zamiast pojęcia „ofiary"

Art. 49. k.p.k.

§ 1. Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zo¬stało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo

§ 2. Pokrzywdzonym może być także instytuqa państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby me miała osobowości prawnej

§ 3 Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowią¬zany do jej pokryaa

§ 4. W sprawach o przestępstwa, którymi wyrządzono szkodę w mieniu instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej, jeżeli me działa organ pokrzywdzonej instytucji, prawa pokrzywdzonego mogą wykonywać organy kontroli państwowej, które w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowama

Natomiast w rozumieniu Polskiej Karty Praw Ofiary „Ofiarą () jest osoba fizyczna, której dobro prawem chronione zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo, a także jej najbliżsi"

Typologie ofiar

1) klasyczna - Hans von Henting - typy ofiar:

• „ogólne" - kobiety, ludzie młodzi, starsi, osoby ociężale umysłowo, osoby niedorozwinięte psychicznie lub wykazujące zaburzenia psychiczne, imigranci i mniejszości,

• „psychologiczne” - osoby samotne, depresyjne, żądne zysku i zachłanne, lubieżne i rozpustne, terroryzujące otoczenie, uwikłane w trudne sytuacje

2) „urodzonej ofiary" - Henn Ellenberger - pewne jednostki mają stałą, wewnętrzną predyspozycje do bycia ofiarą i to naraża je na wielokrotną wiktymizację

3) osób szczególnie predysponowanych - Ezzat Fattah - jednostka narażona na bycie ofiarą ze względu na cechy biologiczne, fizjologiczne, społeczne, a także psychologiczne.

Typologia ofiar to „sklasyfikowanie ludzi" będących ofiarami przestępstw w celu stypizowania ofiar. Benjamin Mendelsohn wprowadził pojęcie „wiktymność" na oznaczenie podatności i predyspozycji do stawania się ofiarą przestępstwa.

Podział wiktymologii

Na gruncie kryminologii wyróżnia się wiele koncepcji podziału wiktymologii. Do podstawowych należą: wiktymologia ogólna, nowa wiktymologia, wiktymologia jako nauka o cierpiącym człowieku, wiktymologia kryminalna. W piśmiennictwie nowa wiktymologia oraz wiktymologia jako nauka o cierpiącym człowieku bywa zbiorczo nazywana wiktymologia pogwałceń.

1) Wiktymologia ogólna - Benjamin Mendelssohn ujmuje wiktymologię jako samodzielną dyscyplinę naukową, która zajmuje się ofiarami niezależnie od źródeł ich pokrzywdzenia - obejmuje zarówno ofiary działań sił przyrody, jak i działań ludzkich. Przedmiotem badawczym są poszczególne jednostki oraz duże zbiorowości ludzkie. Koncepcja jest często krytykowana ze względu na niejednolitość metod badawczych.

2) Nowa wiktymologia jest koncepcją znacznie węższą przedmiotowo, gdyż jako źródło pokrzywdzenia przyjmuje jedynie działanie człowieka. Podstawowy przedmiot badań stanowią ofiary pogwałceń praw człowieka i ofiary przestępstw (w tym zakresie obejmuje również ofiary nadużyć władzy). Za autora koncepcji uważany jest Robert Elias.

3) Przedmiotem badań wiktymologii jako nauki o cierpiącym człowieku są osoby zagrożone i pokrzywdzone lub unicestwione poprzez działanie lub zaniechanie człowieka, strukturę lub organizację wytworzoną przez niego. Podkreśla się również cierpienie i krzywdę jako wynik interakcji międzyludzkich. Koncepcja ta powstała w latach 80. XX w., a jej twórcą był Zvonimir Separovic.

4) Wiktymologia kryminalna stanowi najwęższą koncepcję wiktymologii, ujmującą ją jako subdyscyplinę kryminologii. Przedmiotem badań są jedynie ofiary pokrzywdzone przestępstwem. Pozwala na dokładniejsze wyjaśnienie zjawiska przestępczości i jest koncepcją uznawaną za priorytetową. Jej autorem jest Hans von Henting.

Proces wiktymizacji

Proces wiktymizacji to proces stawania się ofiarą. Koncepcje wpływające na proces wiktymizacji:

• koncepcja przyczynienia się ofiary do popełnienia przestępstwa wskazuje, ze w pewnych wypadkach ofiara może ułatwiać popełnienie przestępstwa, gdy na przykład prowokuje sprawcę, wszczyna kłótnię itp, twórcą tej koncepcji był Marvin Wolfgang,

• koncepcja „winy ofiary" oparta jest na założeniu, że wina ofiary powinna znaleźć odzwierciedlenie w sposobie karania sprawcy, za autora uważany jest Benjamin Mendelsohn,

• koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej zakłada rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą a ofiarą, w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie, jej autorem jest Stephen Schaefer, natomiast rozwinęli ją Daniel Claster i D David, twierdząc, że ofiara może sprzyjać wiktymizacji, jak również ją utrudniać.

Rodzaje wiktymizacji

1) Bezpośrednia - dotyczy ofiary przestępstwa

2) Pośrednia - dotyczy osób bliskich ofierze lub pozostających na jej utrzymaniu, a także osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia

3) Pierwotna - proces stawania się ofiarą w wyniku popełnionego przestępstwa, wskutek czego ofiara doznaje szkody

4) Wtórna - ofiara doznaje krzywdy w konsekwencji reakcji społecznej na wiktymizację bezpośrednią

Dotyczy to reakcji sformalizowanych (np przy przesłuchaniu ofiary przez policje), jak i niesformalizowanych (np opinie sąsiadów). Także media, przez podawanie informacji o zdarzeniu przestępczym, mogą być przyczyną wtórnej wiktymizacji.

Skutki wiktymizacji

Skutki wiktymizacji są różnorodne - mogą to być straty materialne czy szkoda fizyczna; w większości przypadków rodzą również konsekwencje emocjonalne (złość, lęk, płacz, kłopoty ze snem) - i zależą od rodzaju przestępstwa i związku występującego między ofiarą a sprawcą. Znamienne jest również to, że na ogół lżejsze przestępstwa przeciwko osobie oddziałują na ofiarę w większym stopniu, niż poważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu

Czynniki ryzyka wiktymogennego

Czynniki wiktymogenne

1) czynniki przestrzenne - wpływ architektury miasta na zjawisko przestępczości. Koncepcja Oscara Newmana - defensible space (dającej się obronić przestrzeni) - stwierdzająca, że potrzebne jest stworzenie systemu planowania przestrzennego miasta, regionów, dzielnic, ulic, które dawałoby możliwość kontroli nieformalnej sprawowanej przez samych mieszkańców. Zabudowa przestrzenna miast i innych regionów, sposób zagospodarowania przestrzeni publicznej i prywatnej wpływa na ułatwianie lub utrudnianie popełniania przestępstw.

2) czynniki sytuacyjne - teoria rutynowych działań stwierdzająca, ze na możliwość stania się ofiarą ma wpływ styl życia i aktywności człowieka Czynniki wpływające na ryzyko wiktymizacji (według modelu L. Cohena, J Kluegela, K. Landego)

• odsłonięcie celu przestępstwa,

• strzeżenie tego celu,

• bliskość celu (fizyczna odległość od sprawcy).

3) czynniki związane z charakterystyką jednostki (z cechami fizycznymi, psychicznymi, społecznymi) - sprawca szuka potencjalnej ofiary ze względu na pewne jej cechy, np płeć, wiek itp.

Zmienne zwiększające ryzyko stania się ofiarą:

• wysoki społeczno-ekonomiczny status jednostki,

• wiek pomzej 30. roku życia,

• mieszkanie w mieśae powyżej 100 tys. mieszkańców

Zmienne zmniejszające ryzyko stania się ofiarą'.

• mieszkanie w małym mieście,

• niski status społeczno-ekonomiczny,

• wiek powyżej 55. roku życia,

• prowadzenie domowego trybu życia.

Pojęcie „Przestępstwa bez ofiar"

Pojęcie „przestępstw bez ofiar" zostało zaproponowane przez Edwina Schura w 1965 r na oznaczenie „aktu dobrowolnej wymiany między osobami dorosłymi, silnie pożądanych, lecz prawnie zakazanych, dóbr i usług" W przestępstwach bez ofiar, jak sama nazwa sygnalizuje, wątpliwe jest istnienie realnego pokrzywdzenia ofiary Do kategorii tych przestępstw, wskazanych przez autora koncepcji, należą prostytucja, narkomania, aborcja, homoseksualizm. Powodem, dla którego kryminalizuje się „przestępstwa bez ofiar", jest naruszenie określonych norm moralnych i obyczajowych. Należy podkreślić, ze sam twórca pojęcia zgłaszał postulat dekryminalizacji tych przestępstw.

Według Hugo Bedau, „przestępstwo bez ofiar" to zachowanie człowieka zakazane przez ustawę karną, stanowiące wymianę dóbr i usług za zgodą obu stron, które uważają, że czyn taki nie jest dla nich szkodą i nie informują o tym organów. Równocześnie, by mówić o „przestępstwie bez ofiar", muszą być spełnione łącznie następujące przesłanki

• ludzie wiedzą, co czynią, mają świadomość czynu,

• zgadzają się na to,

• nikt poza uczestniczącymi me jest poszkodowany,

• czyn jest zakazany przez ustawę karną

Kryminalizacja emocjonalna

Spojrzenie Lecha Falandysza na tę kategorię przestępstw wyróżnia dwa sposoby ich ujmowania jako kategorii merytorycznej obejmującej czyny uznane za przestępstwo, mimo ze nie są aż tak społecznie niebezpieczne, ale tkwią w katalogu przestępstw siłą tradycji, albo jako kategorii technicznej, w której brak konkretnego pokrzywdzonego doznającego szkody i mogącego zgłosić popełnienie przestępstwa

Koncepcja przestępstw bez ofiar może wpływać na procesy kryminalizacji i dekryminalizacji Ustawodawca ma możliwość kryminalizowania pewnych zachowań, aby wywołać w społeczeństwie określone postawy moralne czy promować pewne zachowania zgodne z zasadami moralnymi Kryminalizacja emocjonalna jest skutkiem reakcji emocjonalnej na naruszenie pewnych norm moralnych, w szczególności norm moralności seksualnej. Kryminalizacja symboliczna dotyczy sytuacji, gdy ustawodawca kryminalizuje pewne zachowanie w celu potwierdzenia pewnych wartości, chociaż wyegzekwowanie danej normy z góry skazane jest na niepowodzenie.

10. Lęk przed przestępczością - uwarunkowania, konsekwencje.

Strach oraz lęk przed przestępczością

W kryminologii pojęcie lęku i strachu zasadniczo różnią się zakresowo. Lęk oznacza reakcję emocjonalną niezwiązaną z określoną przyczyną lub sytuacją. Natomiast strach jest reakcją emocjonalną związaną z obiektywnym, rozpoznawalnym, zewnętrznym zagrożeniem. Subiektywną ocenę ewentualnego stania się ofiarą przestępstwa i w rezultacie poczucie strachu przed nim określa się jako strach przed wiktymizacją, a obiektywna ocena stanu prawdopodobieństwa stania się ofiarą przestępstwa nazywana jest ryzykiem wiktymizacji.

Strach przed przestępczością traktowany jest jako postawa społeczna, na którą składają się następujące elementy

• afektywny (emocjonalny), którego wskaźnikami są

- subiektywne poczucie bezpieczeństwa lub niebezpieczeństwa,

- doświadczenie w życiu codziennym, tzn. doświadczenie związane ze zjawiskami przestępczymi,

- strach przed wiktymizacją dotyczący wszystkich możliwości stania się ofiarą przestępstwa,

• kognitywny (racjonalny), którego wskaźnikami są

- ocena rozwoju przestępczości,

- prawdopodobieństwo wiktymizacji (ryzyko wiktymizacji),

• konatywny (behawioralny), którego wskaźnikami są środki ostrożności podejmowane przez jednostkę w celu zabezpieczenia się przed przestępstwem oraz uniknięcia wiktymizacji.

Środki ostrożności

Wraz z odczuwanym zagrożeniem przestępczością zmieniają się środki ostrożności podejmowane przez jednostkę w celu zminimalizowania strachu i zwiększenia poczucia bezpieczeństwa

Indywidualne środki ostrożności

a) środki obronne - na przykład alarmy, antywłamaniowe okna, drzwi, żaluzje, speqalne zamki, instalowanie kamer i podobnych urządzeń elektronicznych

b) środki uchylania się - unikanie pewnych miejsc (na przykład parków) czy sytuacji (na przykład nocnych powrotów do domu itp).

Zjawisko strachu przed przestępczością wyjaśniane jest z trzech perspektyw wiktymizacyjnej, kontroli społecznej oraz problemu społecznego Najszersze spektrum ma w tym przypadku perspektywa problemu społecznego, gdzie strach przed przestępczością rozważany jest na płaszczyźnie dużych struktur społecznych Natomiast najwęższą jest perspektywa wiktymizacyjna rozpatrująca strach na płaszczyźnie jednostki

Perspektywy wyjaśnienia lęku

a) wiktymizacyjna - wyjaśnianie strachu przed przestępczością na płaszczyźnie jednostki.

Założenia:

- strach jako rezultat indywidualizujących doświadczeń wiktymizacyjnych;

- osoba wiktymizowana ma wyższy poziom strachu, przez co stosuje częściej środki ostrożności

b) kontroli społecznej - wyjaśnianie strachu przed przestępczością na płaszczyźnie małych grup społecznych (I stopnia)

Założenia:

- strach jest skutkiem rozpadu więzi i rozpadu wspólnoty, utraty nieformalnej kontroli nad otoczeniem,

-„nieporządki", nieład okolicy miejskiej, stan zniszczenia, osoby pod wpływem alkoholu mogą wywoływać strach, nawet gdy w konkretnych okolicznościach obiektywnie żadne niebezpieczeństwo nie występuje

c) problemu społecznego - wyjaśnianie strachu przed przestępczością na płaszczyźnie dużych struktur społecznych (II stopnia)

Założenia:

• rola mediów w kreowaniu problemów społecznych,

• strach wynikający z działalność środków masowego przekazu (potęgowanie wyobrażenia o dużym nasileniu przestępczości w społeczeństwie, gdy w rzeczywistość obraz ten z reguły wygląda zupełnie inaczej i mniej dramatycznie

11. Środki masowego przekazu a przestępczość.

Obraz przestępczości

W społeczeństwie istnieje zapotrzebowanie na informację. Jednak, jak wskazują badania, ludzie są szczególnie wyczuleni na jeden typ informacji, tj. informacje o przestępstwach. Dlaczego jest ona tak oczekiwana przez społeczeństwo? Kryminologia udziela różnych odpowiedzi. Społeczne zapotrzebowanie na taką tematykę tłumaczone jest jej powszechnością (codziennie nowe przestępstwa, a tym samym nowe wiadomości). Ponadto wiadomość na temat kolejnego przestępstwa można medialnie dobrze „sprzedać". Nie sposób też pominąć kwestii łatwości osiągania celów politycznych przez odpowiednie eksponowanie zjawiska przestępczości, co jest bardzo widoczne podczas kampanii politycznych.

Ponieważ informacje podawane przez media podlegają zniekształceniu, tworząc obraz wciąż rosnącej fali przestępczości, automatycznie w świadomości człowieka powstaje deformacja rzeczywistego stanu rzeczy.

Konsekwencja przekazywania informacji o przestępczości przez media

Deformacja rzeczywistego obrazu przestępczości

a) przeinformowanie - zjawisko polegające na prezentowaniu przez media bardzo dużej liczby informacji o danym zdarzeniu (inaczej, zalew informacji), może ono powodować fałszywą kreacje „fali przestępczości"

b) niedoinformowanie - zjawisko przeciwne do przeinformowania, polega na nieprzekazywaniu informacji o rzeczywistej przestępczości (np. gdy w danym okresie jest zapotrzebowanie na innego typu informacje lub informacje nie są podawane ze względów politycznych)

Obraz świata przedstawiany w mediach może ulegać deformacji i znacząco odbiegać od rzeczywistości. Istotna jest również częstotliwość pojawiania się prezentowanego zjawiska. Niejednokrotnie zwiększana jest ilość materiału dotyczącego pojedynczego zjawiska, które w danym czasie „dobrze się sprzedaje" (i tym samym zwiększa oglądalność), lub gdy służy ono osiągnięciu określonych celów (co stanowi pewnego rodzaju manipulację). Jeśli chodzi o prezentowanie przez mass media treści związanych z tematyką przestępczości, można wyróżnić następujące cechy wpływające na obraz tego zjawiska:

• deformacja, więc i niezgodność z obrazem rzeczywistym (informacje o przestępczości pochodzącą z różnych źródeł wiarygodnych i niewiarygodnych, zdarzeń fikcyjnych i rzeczywistych i są wykorzystywane w różnych celach),

• częstotliwość, z jaką pojawia się dana informacja, często nie pokrywa się ze zmianami zjawiska przestępczości, a także nie zgadza się z obrazem występującym w danych statystycznych,

• prasa zorientowana głównie na sygnalizowanie faktów popełnienia przestępstwa,

• koncentracja na roli policji i prokuratury,

• selektywny dobór przestępstw, co powoduje nadinterpretację lub niedoinformowanie na temat niektórych kategorii przestępstw,

• większa deformacja obrazu przestępczości w informacjach telewizyjnych.

Rola środków masowego przekazu - wpływ przemocy na przestępcze zachowania agresywne (teorie)

Istnieje kilka sposobów wyjaśniania wpływu obrazu przemocy prezentowanego przez media na zachowania przestępcze. Można wśród nich wyróżnić cztery główne koncepcje: oczyszczenia, powstrzymywania, stymulacji przestępcze i przyzwyczajania. Równocześnie trzeba zauważyć, że koncepcje stymulacji i przyzwyczajania kładą nacisk na negatywny wydźwięk prezentowania przemocy, wskazując, że skutkiem tego może być utrata wrażliwości na akty przemocy, uczenie przemocy, tj. poznawanie i przejmowanie zachowań charakteryzujących się przemocą, a nawet wywoływanie przemocy wśród jednostek - nieustanne prezentowanie przemocy może prowadzić bowiem do uznania przez jednostki takich zachowań za normalne i pożądane. Na drugim biegunie znajdują się zwolennicy pozostałych dwóch koncepcji, mówiących, że prezentowanie przemocy w mediach stanowi swoiste oczyszczenie, które rozładowuje napięcie lub też powoduje powstanie bariery psychicznej sprzyjającej zahamowaniu agresji. Poniżej w tabeli krótko scharakteryzowano wymienione koncepcje.

katharsts (oczyszczenie)	oglądanie przemocy rozładowuje napięcie i redukuje agresję
powstrzymania	oglądanie przemocy powoduje powstanie zahamowań psychicznych, które będą sprzyjały zahamowaniu agresji (strach przed agresją innych zmniejsza własną)
stymulacji	przemoc w mediach powoduje wzrost agresji (wywoływanie, uczenie się, naśladowanie takich zachowań)
przyzwyczajania	oglądanie przemocy powoduje zmniejszenie wrażliwości na agresję (przemoc przestaje szokować)

Wyniki badań opartych na powyższych koncepcjach nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytania dotyczące wpływu prezentowania zjawiska przestępczości na występowanie zachowań przestępczych z użyciem przemocy, gdyż jak udowodniono:

• prezentowanie przestępczości w telewizji nie ma bezpośredniego związku z występowaniem zachowań przestępczych u odbiorców,

• obecność przemocy w mediach może mieć wpływ szczególnie na ludzi młodych

12. Środki odurzające a przestępczość; wzajemne relacje, nadużywanie a przestępczość, przestępczość o charakterze „prohibicyjnym”, zachowania przestępcze osób nie będących konsumentami środków odurzających, prawo karne a środki odurzające

Relacje pomiędzy używaniem środków odurzających a przestępczością

Przyjmuje się bez wątpliwości, że istnieje relacja pomiędzy środkami odurzającymi a przestępczością. Tę relację można zauważyć przede wszystkim, analizując badania statystyczne. Są natomiast wątpliwości co do samego charakteru tej relacji Związek pomiędzy środkami odurzającymi a przestępczością można badać na dwóch płaszczyznach

1) kryminalizacji czynności dotyczących środka (na przykład handel, wyrób, posiadanie itp.), taka możliwość zależy od systemu prawnego w państwie. Obecnie szeroko stosuje się politykę prohibicji (od lat 20 XX w. z inicjatywy narkotyków USA) Może być ona całkowita i wtedy nawet posiadanie niewielkich ilości narkotyków jest zabronione i karane, ale może tez dotyczyć tylko produkcji, przemytu, obrotu lub udzielania osobom trzecim narkotyków Wtedy posiadanie nie jest karalne. W stosunku do społecznie akceptowalnych używek, takich jak alkohol i tytoń, również podejmowane są działania prohibicyjne, na przykład w krajach anglosaskich przestępstwem jest pozostawanie w stanie nietrzeźwym w miejscach publicznych.

W Polsce zabronione jest obecnie picie alkoholu „pod chmurką". Zabronione też jest podejmowanie pod wpływem alkoholu pewnych czynności na przykład prowadzenia pojazdów. Znane są w historii przypadki całkowitej prohibicji alkoholowej. Taki model istniał w latach 1921-1933 w USA. Była to prohibicja wprowadzona przez rząd federalny. Taka tez polityka jest prowadzona w wielu państwach arabskich W ten sposób powstaje specjalna kategoria przestępstw zwanych prohibicyjnymi Można tez w inny sposób niż za pomocą prawa karnego oddziaływać na zmniejszenie konsumpcji danego środka (na przykład poprzez zwiększenie akcyzy na papierosy)

2) wpływu środka na możliwość popełnienia przestępstwa innego niż przestępstwo prohibicyjne, w tym wypadku chodzi o to, czy wpływ środka na osobę może ją skłonić do popełnienia przestępstwa Jest to klasyczna płaszczyzna rozważań. Pojawia się pytanie, czy w przypadku osób używających przestęp lub nadużywających narkotyków mamy do czynienia z większym prawdopodobieństwem popełnienia czynu zabronionego. Aby na nie odpowiedzieć, należy wprowadzić dalsze rozróżnienie

a) wpływem bezpośrednim określa się sytuacje, kiedy sprawca w chwili popełnienia przestępstwa (tempore crmmis) znajduje się pod wpływem alkoholu lub narkotyku,

b) wpływem pośrednim określa się sytuacje długotrwałego oddziaływania środka na psychikę potencjalnego sprawcy, a zarazem na jego status społeczny, zdolność asymilacji wartości pożądanych w społeczeństwie W tym obszarze mieszczą się zachowania zmierzające do zdobycia narkotyku (na przykład kradzież w celu uzyskania pieniędzy na zakup heroiny), ale także „wykolejenia" społecznego osoby uzależnionej Należy dodać, ze kryminogenny wpływ środków odurzających może także dotyczyć osób, które w ogóle me znajdują się pod ich wpływem czy tez me są ich użytkownikami, na przykład można sobie wyobrazić handlarza narkotyków, który nie jest jednak ich użytkownikiem

Problem przestępczości o charakterze prohibicyjnym

Przestępczość o charakterze prohibicyjnym dotyczy narkotyków i polega na wprowadzaniu do obrotu tych środków (handel), przemycie, produkcji czy tez ich posiadaniu Polityka prohibicji, jak zostało wspomniane wyżej, stosowana jest w różnych odmianach na całym świecie

Celem prohibicji jest powstrzymanie konsumpcji pozamedycznej narkotyków Inicjatorem tej polityki w skali międzynarodowej były Stany Zjednoczone Uznaje się tę politykę za przejaw kryminalizacji o charakterze emocjonalnym Oznacza to, ze ustawodawca, krymtnalizując czynności mające za przedmiot narkotyki, kierował się przesłankami moralnymi, uznając, ze używanie narkotyków jest naganne i niedopuszczalne w społeczeństwie Oczywiście te same względy kierowały nim przy kryminalizacji cięższych gatunkowo czynów mających za przedmiot narkotyki, tj wyrób, przemyt i sprzedaż Emocjonalny charakter prohibicji wynika z przekonań społecznych na temat narkotyków, które to przekonania w demokratycznym państwie znajdują odzwierciedlenie w aktach normatywnych. Patrząc na politykę prohibicji przez pryzmat celów, jakie oficjalnie lezą u jej podłoża, tj redukcja konsumpcji i obrotu narkotykami, można dojść do wniosku, że polityka ta się nie sprawdza. Wniosek taki uzasadnia fakt, że prohibicja nie przynosi pożądanych efektów, zarówno w kwestii spodziewanego zmniejszenia handlu i konsumpcji narkotyków, jak i również wywołuje wiele skutków ubocznych, głównie dla osób uzależnionych. Konsekwencje te są częstokroć poważniejsze niż konsekwencje wynikające z samego uzależnienia.

Podnosi się również argument mówiący o tym, że pochłania ona znaczne środki pieniężne i zbytnio absorbuje uwagę organów ścigania. Brak skuteczności w zwalczaniu narkotyków prowokuje do podejmowania prób zmian prawa karnego i procedury karnej, których celem ma być zaostrzenie sankcji karnej oraz ułatwienie policji ścigania takich przestępstw.

Może to prowadzić do erozji zasad leżących u podstaw demokratycznego państwa prawa. Zwolennicy prohibicji podnoszą argumenty, które sprowadzają się do stwierdzenia, że zniesienie prohibicji może doprowadzić do zwiększenia konsumpcji narkotyków (tzw. efekt przerwania tamy). W Polsce kryminalizuje się czynności związane z narkotykami, takie jak ich produkcja, wwóz, wywóz, przewóz, wprowadzanie do obrotu, udzielanie innej osobie, udzielanie celem osiągnięcia korzyści majątkowej, posiadanie.

Prawo karne a środki odurzające

im więcej czynności, których przedmiotem są środki odurzające, stanowi przestępstwa, tym większa przestępczość narkotykowa

Argumenty antyprohibicyjne opierają się na 3 podstawowych twierdzeniach:

1. Narkotyki stanowią powszechnik kulturowy, występujące we wszystkich znanych kulturach. U nas są to alkohol i tytoń.

2. Podejście prohibicyjne wykazało swą wyjątkową nieskuteczność. Rozmiary zjawiska narkomanii nie tylko nie zmalały, ale nawet się nie stabilizują.

3. Prohibicja powoduje szereg negatywnych konsekwencji ubocznych.

• Płaszczyzna ogólnospołeczna: wzrost czarnorynkowych cen, w związku z czym czyni taką działalność bardzo atrakcyjną.

• Negatywne konsekwencja dla prawa karnego, wymiaru sprawiedliwości i praw obywatelskich - policja ze względu na trud ujawniania przestępstw bez ofiar domaga się specjalnych uprawnień, co jest często niebezpieczne.

• Szkodliwość prohibicji dla osób uzależnionych od narkotyków - pogłębia one negatywne konsekwencje indywidualne, np. marginalizacja i stygmatyzacja. Narkoman poza tym uzależnia się od swojego dealera i praw rządzących czarnym rynkiem, a prowadzi to do używania substancji zanieczyszczonych i o nieznanym składzie. Narkomani ze względu na swój naturalny konflikt z prawem unikają kontaktu z policja i osobami, które mogły by im pomóc. Oprócz tego narkomani środki na narkotyki zdobywają najczęściej nielegalnie.

w związku z powyższym wtórne konsekwencje negatywne prohibicji są o wiele poważniejsze niż negatywne konsekwencje pierwotne używania narkotyków.

należy pamiętać o tym jednak, że brak jest norm kulturowych akceptujących spożywanie innych środków odurzających niż alkohol, w związku z czym mogą się one łatwiej wymknąć spod kontroli.

Kompromis pomiędzy zwolennikami radykalnej legalizacji i radykalnego prohibicjonizmu: strategia określana mianem redukcji szkód.

• Problem narkomanii składa się z dwóch elementów: popyt i podaż.

• Po stronie podaży prohibicja powinna być utrzymana, dot. to przede wszystkim narkotyków twardych. Można natomiast próbować eksperymentować w pewnych granicach z liberalizacją podaży środków mniej szkodliwych - narkotyków miękkich.

• Po stronie popytu można postulować depenalizację i dekryminalizację, gdyż ściganie posiadaczy narkotyków jest bez sensu i jest szkodliwe. Powinno się jednak próbować zredukować popyt innymi działaniami - za pomocą polityki zdrowotnej i społecznej.

13. Zmiana społeczna a przestępczość

Społeczeństwa podlegają ciągłym zmianom i transformacją, różny jest ich rodzaj, zasięg i tempo. Dokonują sięw sferze struktury społecznej i wzorach kulturowych co powoduje zmiany w zachowaniach społecznych. Zmieniająca się stopniowo struktura przestępczości, gormy i sposoby jeje popełniania, wiążą sięze zmianami gospodarczymi (zmiany struktury społecznej)

Zmiany mogą być wywołane:

-zmiany demograficzne- wielkość populacji determinuje bowiem rodzaj struktur społeczncyh, jakie muszą zaistnieć dla zorganizowania społeczeństwa (migracje)

-zmiany zasad funkcjonowania instytucji społecznych- złożonych z ludzi i elementów rzeczywistości społecznej, przeznaczonych do realizacji określonych celów, związanych z gospodarką i z systemem włądz, edukacją, religią lub ochroną zdrowia.

-zmiany stratyfikacji społecznej(uwarstwienia)-dochody, władza, prestiż i szacunek, owe nierówności powodują podział w społeczeństwie, zróżnicowanie poszczególnych kategorii społecznych (każde społeczeństwo różnie rozdziela dobra).

-zmiany w obrębie kultury- kultura kształtuje życie społeczne, jest społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów wiedzy i przekonań i oczekiwań normatywnych, które pomagają członkom danego społeczeństwa w rozwiązywaniu pojawiających się problemów. Ludzie tworzą kulturę a ona ułatwia im życie. Istniejące wartości pozwalają odróżnić dobro od zła, co słuszne a co nie, co właściwe a co nie. Przekonania, ułatwiają zajmowanie postaw, kształtowanie opinii, co do faktów czy sytuacji.

Analiza zachowań przestępczych w kontekście zmian społecznych przeprowadzana jest z perspektywy struktury II stopnia i społeczeństwa obywatelskiego.

Koncepcje jednoczłonowe

Istnieje związek przyczynowy ubóstwa społeczeństwa i przestępczości, zwłaszcza przestępczości przeciwko mieniu. W miarę pogłębiania się ubóstwa, pogłębia się przestępczość.

Mayer- udowodnił, istnienie zależności między przestępczością a cenami zboża

H. Muller - wzrost bądź spadek przestępczości zależy od pojemności rynku pracy, dynamiki płacy, od tendencji rozwojowych przemysłu oraz od zdolności konsumpcyjnych ludności. Przestępczość maleje w miarę polepszania się koniunktury gospodarczej. Bezrobocie ma wpływ na przestępstwa przeciwko mieniu.

Warunki gospodarcze a przestępczość:

- istnieje związek między ekonomicznymi warunkami a przestępczością,

- warunku ekonomiczne mogą kreować pewne sytuacje, stany, w których dochodzić może do przestępczości,

- ekonomiczne napięcia mogą powodować sytuacje stresujące dla ludności, a w skutek ekonomicznej frustracji może dochodzić do przestępczości.

Sytuacja gospodarcza może być: ustabilizowana (stagnacja ekonomiczna), pogarszać się (depresja) lub polepszać się (prosperity).Stabilizacji ekonomicznej powinien odpowiadać ustabilizowany poziom przestępczości.

a) Dobra Sytuacja Gospodarcza a przestępczość.-

Rosną dochody a wraz z nimi konsumpcja co determinuje zmiany na poziomie ujawnianych przestępstw przeciwko mieniu. Wzrost konsumpcji w trojaki sposób wpływa na przestępczość:

-EFEKT OKAZJI- wzrost ilości dóbr które mogą stać się obiektem kradzieży lub wandalizmu

-EFEKT MOTYWACYJNY- zwiększenie możliwości legalnego osiągania dóbr, redukuje pokusę nielegalnego ich zdobywania,

-EFEKT STYLU ŻYCIA- zmianę wzoru okazji przestępczych poprzez zmiany w sposobie życia

Przestępczość przeciwko mieniu- związana jest z dostępnością dóbr na rynku, gwałtowny wzrost konsumpcji oddziaływuje motywująco na potencjalnych sprawców.

Przestępczość przeciwko osobie- związana jest z sposobem codziennego funkcjonowania ludzi, kiedy następuje gwałtowny wzrost konsumpcji, ulega zmianie styl życia, tym samym stwarza więcej okazji do popełniania przestępstw przeciwko osobie.

b) Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość

Obniżenie poziomu produkcji, zatrudnienia, zwiększenia bezrobocia i inflacja, prowadzą do obniżenia standardów życia. Przestępczość wtedy wzrasta, gdyż zła sytuacja ekonomiczna motywuje do popełniania przestępstw zarówno jednostki działające indywidualnie, jak i w instytucjach, a jest ona ukierunkowana na przetrwanie.

Istnieje zależność między wzrostem bezrobocia a wzrostem poziomu przestępczości. Istnieje także związek między wzrostem inflacji, a wzrostem przestępczości, związek inflacji z podatkami. Kiedy inflacja rośnie, ludzie wykazują skłonności do unikania płacenia wymaganych podatków, powoduje to także obniżenie realnych dochodów szczególnie klasy średniej i wyższej, przez co wzrasta przestępczość "białych kołnieżyków" (wzrastają przestępstwa kradzieży pracowniczych, sprzeniewieżeń, oszustw). Obniżenie realnych dochodów powoduje trudności w ich podziale, powoduje to zwiększenie się nierówności społecznych co może doprowadzić do wzrostu przestępczości przeciwko mieniu i osobie.

Urbanizacja i industrializacja a przestępczość.

W Polsce w latach 1958-74 dochodziło do wzrostu nasilenia przestępczości w okresie procesu uprzemysławiania na etapie budowy obiektów przemysłowych.

Istniał związek pomiędzy poziomem urbanizacji a nasileniem przestępczości nieletnich i kategoriami przestępstw najczęściej popełnianych. Silny związek istniał pomiędzy poziomem przestępczości a ruchliwością przestrzenną (rozmiarem migracji). Im wyższy stopień urbanizacji i industializacji tym niższe nasilenie skazań za najpoważniejsze przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu.

Zmiany w funkcjonowaniu agend sformalizowanej kontroli a przestępczość.

System wymiaru sprawiedliwości reaguje zwykle w trojaki sposób na pogarszanie ssię ekonomicznych warunków:

a)ze względu na ograniczenia finansowe, następuje redukcja wydatków w danej instytucji

b)w sytuacjach ograniczonych środków jakie państwo przeznacza na funkcjonowanie poszczególnych instytucji istnieje potrzeba przekonania o znaczeniu instytucji oraz o potrzebie zwiększenia na nią nakładów (w tym celu służą statystyki).

c)to orientacja systemu co do rodzaju kontrolowanej przestępczości oraz rodzaju kontrolowanych sprawców: albo poprzez selektywne ściganie albo wzmocnienie kontroli w pewnej częsci zbiorowości społecznej i przez to wskazując na potrzebę dodatkowych nakładów na efektywne działanie w tym zakresie.

Policja- powinna być efektywna, jej efektywność mierzona jest poziomem ujawnianej przestępczości (poziom wykrywanych przestępstw).Nie występuje ogólna zależność pomiędzy rozmiarem policji a poziomem przestępczości, lecz może nastąpić zwiększenie poziomu bezpieczeństwa.

ZMIANY SPOŁECZNE NIE DETERMINUJĄ ZMIAN W ZJAWISKU PRZESTĘPCZOŚCI.

KONCEPCJE najczęściej wykorzystywane do wyjaśnienia zjawiska przestępczości w kontekście zmian społecznych.

1. TEORIA MARKSISTOWSKA- kryzys ekonomiczny wzmacniają konflikty pomiędzy klasą panującą a klasą średnią, w wyniku czego dochodzi do wzrostu przestępczości. Motywacja do zachowań kryminalnych wynika ze sprzeczności między konsumpcją a produkcją. Rodzaj popełnianych przestępstw jest uzależniony od klasowej pozycji (wzrost szczególny w klasie najbiedniejszej).

2. TEORIE ANOMII- wskazują na istnienie bezpośredniego związku między wzrostem przestępczości a stanem anomii. Anomie ujmuje się dwojako:

a) E. Durkheim (jako stan osłabienia wiążącej mocy norm społecznych)- dzięki funkcjonowaniu kontroli społecznej w stabilnym społeczeństwie jednostki są w stanie adekwatnie określić poziom swoich oczekiwań i aspiracji:

- w przypadku gwałtownego wzrostu gospodarczego- następuje nadmierne rozbudzenie aspiracji, dążenie do szybkiego zaspokajania coraz to nowych potrzeb, bogacenia się, osiągania sukcesów, co zwiększa prawdopodobieństwo kryminalnych zachowań.

- w przypadku kryzysu ekonomicznego- następuje konieczność gwałtownego ograniczenia dążeń, co również sprzyja zwiększeniu kryminalnych zachowań.

b) R. MERTON (jako stan rozbieżności między kulturowo zdefiniowanymi celami a możliwościami ich realizacji kulturowo określonymi metodami)

- przy gwałtownym wzroście- możę pojawić się ostra rozbieżność między kulturowo określonymi normami, celami oraz strukturalnymi możliwościami ich realizacji zgodnie z tymi normami.

- przy gwałtownym spadku- nadmierne akcentowanie sukcesu finansowego jako zasadniczego celu kultorowego, wzmacnia działania innowacyjne większej liczby osób. Przestępczość wtedy się zwiększa szczególnie przeciwko mieniu.

Wzrost przestępczości nastąpi w przypadku adaptacji do anommii poprzez innowacje.

Koncepcje Sposobności Przestępczych i działań rutynowych.

O rozmiarach przestępczości decyduje podaż okazji przestępczych. Wraz ze wzrostem okazji do popełniania przestępstw, rośnie liczb popełnionych przestępstw (kontraktowych). Aby wystąpiła okazji, w jednym czasie i miejscu muszą się zbiec 3 elementy: motywowany sprawca, odpowiedni cel i brak ochrony tego celu przed atakiem.

Przyjmuje się że cel kradzieży może być zlokalizowany w miejscu zamieszkania, poza nim albo w drodze między nimi. Wraz z obniżeniem gęstości zaludniania w miejscu zamieszkania, miejscu normalnego funkcjonowania grup pierwotnych, zwiększa się możliwość kryminalnej aktywności, zwiększa się poziom przestępczości przeciwko mieniu(Cohen, Felson).

Teoria naznaczenia społecznego.

Wykorzystywana jest do wyjaśnienia wpływu jaki mogą wywierać zmiany społeczne, szczególnie ekonomiczne na strukturę oraz funkcjonowanie organu ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Kryzys ekonomiczny powoduje ostrzejszą reakcję społeczną na przestępczość, czyli w istocie zwiększenie częstotliwości naznaczania jako przestępców osób, na które kieruje się aktywność tych organów. Wzrost aktywności systemu wymiaru sprawiedliwości wpływa również na rozwój kariery przestępczych, gdyż wywołuje nasilenie zjawiska wtórnej dewiacji, co w konsekwencji prowadzi do podwyższenia poziomu przestępczości w okresie późniejszym.

Zmiany społeczne.

Poszczególne zmiany społeczne mają swój rytm i tempo. Ponieważ ich postęp nie jest równomierny, a są ze sobą wzajemnie powiązane, dochodzi często do luk bądź sprzeczności w organizacji życia społecznego, co dodatkowo utrudnia proces transformacji. W okresie zachodzących przemian społecznych, we wszystkich krajach objętych tym procesem obserwuje się też zmiany w zjawisku przestępczości. Do najistotniejszych zaliczamy:

-wzrost rozmiarów nasilenia przestępczości ujawnionej

-różna jest dynamika poszczególnych rodzajów przestępstw,

-zmieniają się sposoby popełniania przestępstw zarówno pospolitych jak i gospodarczych

-nasila się przestępczość zorganizowana

-umiędzynarodowienie przestępczości (gospodarczej i zorganizowanej).

14. Teorie kryminologiczne - do egzaminu konieczna jest znajomość następujących teorii

a) teoria anomii Mertona

Teoria opracowana przez Mertona, zwana teorią anomii, połączyła to z tezą, że wszyscy członkowie społeczeństwa podlegają naciskowi przez nie wywieranemu celem skłonienia ich do osiągania uznanych w nim wartości, co wynika z faktu wytworzenia przez nie określonej struktury kulturowej, zaszczepianej jednostkom w toku socjalizacji i określającej cele, do których należy dążyć, a których osiągnięcie jest społecznie uważane za miernik sukcesu lub wartości jednostki. Dodatkowo, Merton stwierdził, że społeczeństwo nie tylko wskazuje cele pożądane kulturowo, ale również środki, za pomocą których można do tych celów dążyć, a które, nie będąc dostępnymi dla każdego z racji zróżnicowania społecznego mogą powodować pojawienie się problemu przystosowania się jednostki do stawianych przez otoczenie wymagań, którego rozwiązanie zależy nie tylko od spektrum działania jednostki, ale również od stopnia internalizacji wartości oraz od przekonania co do niedopuszczalności osiągania celów w sposób nie aprobowany w kulturze danego społeczeństwa. Podążając tym śladem, Merton wyróżnił pięć sposobów przystosowania:

• konformizm: występuje gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele i środki oraz ma dostęp do akceptowanych sposobów ich osiągania i potrafi je wykorzystać

• innowacja: pojawia się, gdy jednostka przyjęła co najmniej niektóre cele, lecz zignorowała lub odrzuciła konieczność sięgania do akceptowalnych środków; jednostka taka będzie skłonna do podejmowania innych działań, zdatnych do realizowania zinternalizowanych celów, np. popełniać przestępstwa

• rytualizm: - pojawia się przy odrzuceniu przekonania o potrzebie osiągania celów wyznaczonych przez kulturę przy internalizacji aprobowanych sposobów osiągania tychże; jednostka redukuje lub rezygnuje z aspiracji osiągnięcia sukcesu, zadowalając się ścisłym przestrzeganiem uznawanych norm postępowania

• wycofanie: występuje, gdy co najmniej niektóre cele i środki ich osiągania zostały zinternalizowane, lecz środki te zawiodły, co powoduje niemożność osiągnięcia celów; jednostka porzuca wysiłek związany z osiąganiem akceptowanych celów i podejmuje działalność zastępczą, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków

• bunt: pojawia się przy odrzuceniu kulturowo określonych celów i środków ich osiągania, przy jednoczesnym podjęciu próby określenia odmiennych celów i norm; dochodzi do niego, gdy istniejący system postrzegany jest jako przeszkoda w dochodzeniu do celów nie mieszczących się w tym systemie, a uznawanych za pożadane

Sposób przystosowania jednostki zależy nie tylko od niej samej, ale także od otoczenia jednostki i wywieranego przezeń nacisku - przez to w warstwach, w których podkreślanie ważności środków jest słabsze niż ważności celów częściej mogą się pojawiać zachowania innowacyjne (widoczne w warstwach niższych). Teoria Mertona zyskała wielu naśladowców, aczkolwiek została tylko częściowo potwierdzona, szczególnie zaś w obrębie przestępstw przeciwko mieniu i pokrewnych; ponadto w teorii tej nie zostały uwzględnione takie uwarunkowania jak niejednolitość celów i środków w określonych warstwach społeczeństwa.

b) teoria Clowarda i Ohlina

Na przełomie lat 50 i 60 XX w Richard Cloward i Lloyd E Ohlin położyli podwalmy pod teorię zróżnicowanych okazji, która była uzupełnieniem teorii anomii Roberta Merona.

Autorzy koncepcji zakładali, ze wybór zachowania zgodnego albo sprzecznego z prawem generowany jest przez dostęp do środków skłaniających do zachowań poprawnych, a także dostępność środków koniecznych do podjęcia zachowań antyprawnych Wykształcenie się podkultury jest uzależnione od tego, czy jednostka, zgodnie z panującą ideologią sukcesu, przypisuje swe niedostatki bądź niepowodzenia własnym wadom lub ułomnościom charakteru, czy tez postrzega, ze to istniejący porządek społeczny uniemożliwia jej osiągnięcie kulturowo wyznaczonych celów

c) teoria Cohena

Teoria prezentowana przez Alberta Cohena powstała w latach 50 XX w. Zróżnicowanie kulturowe należy łączyć z charakterystycznym pojęciem podkultury, które oznacza możliwe do wyodrębnienia „podsystemy kulturowe" funkcjonujące w ramach danego społeczeństwa. „Podkultura jest kulturowa, ponieważ każdy jej uczestnik znajduje się pod wpływem innych, którzy uczestniczą w tym systemie normatywnym Normy dotyczą tylko jednostek czerpiących z nich korzyść i znajdujących wśród innych sprzyjający klimat moralny, w którym normy te mogą się rozwijać i trwać".

Alber Cohen, budując założenia teorii zróżnicowania kulturowego, uważał, ze zarówno zachowania konformistyczne, czyli zgodne z obowiązującym w danym momencie prawem, jak i zachowania dewiacyjne, czyli sprzeczne z tym prawem, generowane są przez ten sam system wartości Ogólnospołeczne standardy zachowań i hierarchii wartości tworzy klasa średnia, gdyż jest warstwą dominującą w społeczeństwie W związku z tym, przedstawiciele klas niższych zaczynają aspirować do osiągnięcia wyznaczonych przez klasy średnie celów, jednak osobom do nich należącym brakuje możliwości ich osiągnięcia, co w konsekwencji prowadzi do przestępczości wynikającej z niezdolności do spełnienia wymagań stawianych przez warstwę wyższą Podkultura jest w tym przypadku rozumiana jako grupa osób, które nie są w stanie spełnić wymagań narzuconych przez społeczną warstwę średnią

d) teoria zróżnicowanych powiązań Sutherlanda

Teoria zróżnicowanych powiązań powstała na przełomie lat 30 i 40 XX w. Głównym założeniem Edwina Sutherlanda było twierdzenie o istnieniu pasywnego obrazu człowieka, czyli jednostki, której zachowania wynikają z wyborów określonych mechanizmów. Zgodnie z tym Edwm Sutherland określił dziewięć twierdzeń dotyczących mechanizmów powstawania zachowań przestępczych:

1) zachowanie przestępcze jest wyuczone, co oznacza, ze nie jest nabywane genetycznie czy dziedzicznie, ale poznawane jest w toku socjalizacji jednostki,

2) zachowanie przestępcze zostaje wyuczone w interakcjach z innymi osobami w procesie komunikowania się,

3) zasadnicza część uczenia się przestępczego zachowania dokonuje się w grupach pierwotnych,

4) uczenie się zachowań przestępczych obejmuje technikę popełnienia przestępstwa i motywację,

5) specyficzne ukierunkowanie motywów i dążeń jest wyuczone w powiązaniu z określeniem norm prawnych jako wiążących bądź niewiążących,

6) jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszeniu przepisów prawa nad definicjami niesprzyjającymi naruszeniu prawa (podstawowa teza),

7) zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, pierwotnością i intensywnością,

8) przy nauce zachowań przestępnych występują wszystkie mechanizmy dotyczące każdego uczenia się,

9) zachowania przestępcze pojawiają się w celu zaspokojenia ogólnych potrzeb i wartości.

e) teoria naznaczenia Lemerta

Koncepcja dewiacji wtórnej Lemerta: inspirowana pojęciem jaźni odzwierciedlonej Cooleya, czyli tezą, że każda jednostka ma jakieś zdanie na temat samej siebie, które wywiera istotny wpływ na jej zachowania, a które jest kształtowane przez jej wyobrażenia na temat tego, co sądzą o niej inni, zwłaszcza zaś autorytety, czyli osoby i grupy odniesienia. Oznacza to, iż kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem procesu interakcji zachodzących pomiędzy jednostką a jej otoczeniem. Posiłkując się tym założeniem, Lamert sformułował dwa pojęcia: dewiacji pierwotnej i dewiacji wtórnej, rozróżnianych na podstawie rozdzielenia zjawisk społecznych i procesów psychicznych na fazy przed i po dopuszczeniu się przez jednostkę zachowania naruszającego normę. Dewiacją pierwotną był dla Lamerta fakt naruszenia normy - nie interesował y go jednak jego przyczyny, ale społeczna reakcja pojawiająca się w momencie uznania jakiegoś zachowania za naruszające normy społeczne, zwłaszcza problem konsekwencji tej reakcji dla jednostki - te konsekwencje właśnie, które określić można mianem reakcji jednostki na społeczną reakcję wobec jej zachowania to dewiacja wtórna. Konsekwencjami uznania przez grupę, że miało miejsce naruszenie norm jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli proces nadawania jednostkom oznak moralnej niższości, etykiet dewiantów czy przestępców i zmiany podejścia otoczenia do nich; z chwilą nadania etykiety zaczynają działać mechanizmy jaźni odzwierciedlonej i rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia czy dziedzicznie. Dalsze zachowania dewiacyjne jednostki powinny być traktowane jako wynik wykształcenia się dewiacyjnej identyfikacji - naznaczenie jednostki jako dewianta i traktowanie jej w ten sposób prowadzi do przyswojenia przez nią przekonania, że jest nim w istocie. Dewiacja jest zatem statusem przypisanym jednostce. Koncepcji tej zarzuca się, że opiera się na jednostronnej wersji symbolicznego interakcjonizmu, operującej przesocjalizowaną koncepcją człowieka jako bezwolnego odbiorcy pochodzących z otoczenia bodźców.

f) teoria kontroli społecznej Hirschiego

Czas powstania teorii więzi społecznej związany jest z rokiem 1969, kiedy to ukazała się książka Travisa Hirschi Causes of Delinquency, w której zakładał on, że przyczyną przestępczości jest osłabienie lub zerwanie więzi społecznej, gdyż zmniejsza to chęć jednostki do przestrzegania norm społecznych Wyróżnił też elementy charakteryzujące więź społeczną:

• przywiązanie - pozytywny związek emocjonalny z osobami bliskimi,

• zaangażowanie - uczestnictwo w działalności uznawanej za ważną, której mogłoby zaszkodzić popełnienie przestępstwa,

• zaabsorbowanie - udział w działalności zgodnej z prawem,

• przekonanie - gotowość do przestrzegania norm prawnych

Brak lub osłabienie któregokolwiek z powyższych elementów charakteryzujących więź społeczną może doprowadzić do pojawienia się zachowań kryminalnych Zachowanie kryminalne jest bowiem wynikiem niskiej samokontroli jednostki z powodu jej skłonności hedonistycznych, pozwalających uzyskać szybkie zaspokojenie doraźnych potrzeb

Definiowanie więzi społecznej jako pojęcia o charakterze wyłącznie dychotomicznym, tj. silna więź lub słaba więź, wzbudziło protesty ze strony krytyków Niniejsza teoria nie uwzględnia bowiem istnienia wielości więzi społecznych, a także zachodzących zmian i rozwoju

g) teoria technik neutralizacji Sykesa i Matzy

Gresham Sykes i David Matza skonstruowali teorię technik neutralizacji pod koniec lat 60 XX w. Z definicji tej wynika, ze techniki neutralizacji osłabiają moc obowiązywania norm, które człowiek ma zamiar naruszyć Usprawiedliwiają dokonanie czynu zabronionego i zmniejszają poczucie winy Zgodnie z tym zachowanie dewiacyjne to przejaw chwilowego zerwania z ustalonym i ogólnie aprobowanym porządkiem normatywnym i społecznym.

Twórcy teorii uważali, ze jednostka popełniająca przestępstwo internalizuje w procesie socjalizacji poprawny system wartości, jednakże posiada także pewne sposoby usprawiedliwienia swojego zachowania Przestępcy, jak mm ludzie, mają poczucie winy Czują się związani obowiązującym porządkiem normatywnym, a ich wartości nie rożnią się od wartości konformistycznej części społeczeństwa Jednak korzystają z technik neutralizacji, by wyeliminować poczucie winy przy popełnianiu czynu zabronionego Należy zaznaczyć, ze według niniejszej teorii, po popełnieniu przestępstwa jednostka wraca do postawy konformizmu

Wyróżniono następujące techniki neutralizacji

• zaprzeczenie odpowiedzialności,

• zaprzeczenie bezprawia,

• zaprzeczenie ofiary,

• potępienie potępiających,

• powołanie się na wyższą rację,

• powołanie się na nieuchronność zdarzenia,

• bezsensowność prawa,

• odebranie należnego,

• „wszyscy to robią"

Techniki neutralizacji umożliwiają popełnienie zabronionego czynu bez poczucia winy czy wyrzutów sumienia, które mogą pojawić się po jego dokonaniu Umożliwiają również definiowanie zaistniałej sytuacji w sposób, z którego wynikałoby, ze zachowanie pozostające w sprzeczności z obowiązującym porządkiem moralnym czy prawnym jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz może okazać się konieczne

h) teoria przestępczości klas niższych Millera

Założenia teorii kultury warstwy niższej sformułował Walter Miller w latach 50 XX w., twierdząc, ze zachowanie dewiacyjne jest wynikiem kultury postępowania społecznej warstwy niższej. Do stworzenia subkultury grupowej nie wystarczy tylko niezdolność do spełnienia wymagań stawianych przez warstwę średnią (jak uważał Albert Cohen), ale istnieje potrzeba stworzenia pewnych norm wywodzących się z wartości grupowych, z których wynikają wskazania co do zachowań pozwalających uzyskać prestiż w grupie Dzięki stworzeniu i określeniu tych wartości powstaje status subkultury.

Subkultura bowiem była określana jako autonomiczna grupa ludzi wyznających podobne wartości, niemających nic wspólnego z wartościami warstwy średniej.

Walter Miller wyróżnił sześć wartości odpowiadających subkulturze Są to centralne punkty zainteresowań warstw niższych Zaliczono do nich:

• trudności i kłopoty,

• twardość,

• cwaniactwo, spryt,

• podniecenie, emocje,

• los, przeznaczenie,

• niezależność

Zauważono również istnienie dwóch dodatkowych wartości, mających znaczenie wyłącznie wśród kultur młodzieżowych Są to przynależność oraz status Przynależność oznacza weryfikację, jakie osoby należą do danej grupy, a jakie nie, a ponadto służy akcentowaniu przez członków grupy swej przynależności do niej i nastawianie na spełnienie wszelkich oczekiwań stawianych przez grupę Status natomiast osiąga się przez akcentowanie i demonstrowanie cech wysoko cenionych przez grupę

Dewiacja stanowi więc swego rodzaju kulturę zachowania jednostek należących do warstwy niższej Walter Miller uważał, ze młodzież nie jest zainteresowana przyjęciem wartości kultury warstwy średniej, a wręcz przeciwnie - tworzy własne wartości kulturowe, autonomiczne, a dzięki temu swoiste dla swojej warstwy społecznej Niestety, wartości te są przeważnie charakterystyczne dla zachowań dewiacyjnych

i) teoria uczenia się zachowań przestępczych Bandury

Teoria społecznego uczenia się powstała w latach 70 XX w. Zgodnie z podstawowym założeniem dotyczącym przebiegu procesu społecznego uczenia się, konkretna jednostka musi najpierw zetknąć się z określonym przestępczym zachowaniem, aby w dalszej kolejności jej postawa zmieniła się w nonkonformistyczną Mówiąc inaczej, człowiek musi najpierw zaobserwować i zapamiętać jakąś sytuację i związane z mą zachowanie, w niektórych sytuacjach nawet nabyć odpowiednie umiejętności, by nauczyć się podejmować działania przestępcze

Społeczeństwo przekazuje jednostce zróżnicowaną wiedzę i umiejętności Odpowiednich informacji dostarcza jednostce przede wszystkim rodzina, grupa rówieśnicza, jak również środki masowego przekazu.

Albert Bandura twierdził, ze wyuczone zachowania przestępcze jednostka podejmuje dopiero pod wpływem zaistnienia odpowiednich bodźców wyzwalających. Są to czynniki, pod wpływem których człowiek jest zdolny do popełnienia czynu zabronionego Te bodźce wyzwalające zostały uszeregowane w następujących grupach

• bodźce awersyjne: o emocjonalnym zabarwieniu ujemnym,

• bodźce instrumentalne: związane z dążeniem do określonej korzyści,

• bodźce modelujące: wpływ otoczenia,

• bodźce instrukcyjne: osoby ważne dla jednostki, autorytety,

• bodźce związane z chorobą (psychotyczne)

j) teoria „działań rutynowych”

Perspektywa działań rutynowych Feldsona: koncepcja ta krytykuje pozytywizm, uznając że jego błędem było założenie, że rozmiary przestępczości zależą od podaży sprawców (jest to zjawisko, polegające na tym, że w społeczeństwie działają określone czynniki, które powodują, że niektórzy ludzie popełniają przestępstwa; gdy intensywność oddziaływania tych czynników w społeczeństwie wzrasta liczba sprawców i odwrotnie; pozytywizm zakładał zatem, że wpływać na siłę oddziaływania tych czynników, co doprowadzi do spadku liczby potencjalnych sprawców, a tym samym do spadku przestępczości). Feldson uważa tymczasem, że podaż sprawców jest w każdym społeczeństwie pewną wartością stałą, zaś tym, co decyduje o popełnianiu przez ludzi przestępstwa, jest okazja, która pojawia się gdy pojawia się obiekt zdatny do zaatakowania oraz brak okoliczności chroniących ów obiekt przed atakiem - decyduje zatem podaż okazji przestępczych, wielkość zmienna i modelowana przez szereg okoliczności, zwłaszcza zaś przez fakt, że w nowoczesnych Jest to wynik tego, iż w społeczeństwach mamy do czynienia z koncentracją zdatnych celów ataku oraz osłabieniem mechanizmów kontrolnych, dotyczących zarówno samych obiektów ataku, jak i potencjalnych sprawców. Generalnie, powodami osłabienia mechanizmów kontrolnych są procesy urbanizacji i zmiany społeczne takie jak osłabienie mechanizmów kształtowania więzi społecznej związane z anonimowością i rzeczowym charakterem więzi łączących mieszkańców wielkiego miasta, zmianą modelu funkcjonowania rodziny (obecnie większość życia jednostki odbywa się poza rodziną, co powoduje że ludzie znajdują się pod silniejszym wpływem instytucji pozarodzinnych, rodzinie nie podporządkowanych i nie mogących wypełnić próżni kontrolnej po niej pozostałej), zmianą cyklu życia współczesnych ludzi (wydłużanie się okresu adolescencji, zwłaszcza przez wydłużanie się okresu edukacji, co powoduje pojawienie się okresu, w ramach którego młody człowiek znajduje się poza kontrolą małych grup społecznych, przede wszystkim rodziny), powiększaniem rozmiarów czasu wolnego oraz ekspansją przestrzeni publicznej (placów, centrów administracji, środków komunikacji publicznej, różniących się od przestrzeni prywatnej tym, że nikt nie czuje się za nie odpowiedzialny, nikt jej nie kontroluje). Konsekwencją zanikania mechanizmów nieformalnej kontroli społecznej jest proces przerzucania coraz to większego zakresu zadań na instytucje kontroli formalnej: policję, prokuraturę czy sądy, co prowadzi do ich kryzysu, wynikającego z niemożności podołania nowym obowiązkom, do których realizacji najczęściej się nie nadają. Problem ten pogłębia fakt, że warunkiem prawidłowego funkcjonowania instytucji formalnej kontroli społecznej jest często oparcie ich na fundamencie instrumentów nieformalnych, przez co ich zastępowanie jest nieskuteczne.

52

---