Dyskopatia — szerokie pojęcie obejmujące schorzenia krążka międzykręgowego. W większości przypadków jest to pierwszy z etapów choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa.

Termin dyskopatia odnosi się także do potocznej nazwy przepukliny jądra miażdżystego tarczy międzykręgowej kręgosłupa. Polega na uwypukleniu jądra miażdżystego, które powoduje ucisk i drażnienie korzeni rdzeniowych, rdzenia kręgowego lub innych struktur kanału kręgowego. Mechanizm drażnienia jest dwojaki. Po pierwsze dolegliwości bólowe powodowane są przez ucisk mechaniczny. Drugim elementem mogącym wywoływać bodźce bólowe jest niskie pH jądra miażdżystego spowodowane ubogą w tlen przemianą materii.

Diagnostyka

Choroba powoduje charakterystyczne objawy kliniczne, dla których potwierdzenia wykonywane jest:

• RTG kręgosłupa w projekcji przednio-tylnej (AP) i bocznej

• tomografia komputerowa kręgosłupa

• rezonans magnetyczny kręgosłupa

Objawy

• ból w zajętym odcinku kręgosłupa, z promieniowaniem wzdłuż dróg nerwowych (rwa kulszowa)

• zaburzenia czucia powierzchniowego w postaci: drętwienia, mrowienia, (w obrębie unerwienia przez uciśnięty nerw rdzeniowy)

• niedowład czyli osłabienie lub porażenie czyli całkowite zniesienie siły mięśni, po dłuższym okresie może powodować zanik mięśni (widoczne zmniejszenie obwodu np. uda, goleni)

• osłabienie odruchów ścięgnistych - kolanowy (ucisk na nerw rdzeniowy wychodzący pomiędzy kręgami L4 i L5) - ze ścięgna Achillesa ( ucisk na nerw rdzeniowy wychodzący pomiędzy kręgami S1 i S2)

• objawy rozciągowe - nasilenie dolegliwości bólowych przez naciągnięcie uciśniętych nerwów (objaw Lasègue'a, objaw Mackiewicza)

Leczenie

Większość dolegliwości spowodowanych dyskopatią - ponad 90%, kwalifikuje się do leczenia nieoperacyjnego. U części pacjentów, dolegliwości spowodowane dyskopatią ustępują samoistnie, jednak u większości pacjentów z tej grupy, dochodzi do kolejnych incydentów, zazwyczaj wymagających już leczenia. Leczenie zachowawcze, w pierwszej kolejności, proponowane jest wszystkim tym pacjentom, u których nie doszło do przerwania ciągłości pierścienia włóknistego, bez względu na stopień jego uszkodzenia. W leczeniu zachowawczym, dużą rolę odgrywają metody z zakresu fizjoterapii. Na szczególną uwagę zasługują te spośród nich, które wymagają od pacjentów: aktywności w procesie usprawniania, oparte są na działaniu bodźców mechanicznych, oferują pacjentom edukację w zakresie prawidłowych wzorców ruchowych. Przykładem może być metoda McKenziego.

W przypadkach, kiedy leczenie zachowawcze, oparte na wymienionych wyżej zasadach, zakończyło się niepowodzeniem, oraz w przypadkach nie kwalifikujących się do leczenia zachowawczego (mniej niż 5% pacjentów) proponowana jest interwencja chirurgiczna, najczęściej dyscektomia, czyli usunięcie części jądra miażdżystego, które uciska korzeń nerwowy lub niekiedy także worek oponowy zawierający rdzeń kręgowy (do poziomu 1. lub 2 kręgu lędźwiowego) lub nerwy rdzeniowe . W przypadkach mało zaawansowanych gdy nie ma zaburzeń nerwów ruchowych (niedowładów, porażeń) a głównym problemem pacjenta jest ból przewlekły współczesna chirurgia kręgosłupa posiada szereg minimalnie inwazyjnych procedur operacyjnych takich jak mikrodiscektomia, discektomia endoskopowa czy system przezskórnej niskotemperaturowej koblacji (tak zwana nukleoplastyka) krążka międzykręgowego.

Z uwagi na szczególny profil patofizjologiczny oraz warunki anatomiczne postępowanie takie nie zawsze przynosi ulgę i zdrowie pacjentowi. W ostatnich latach szczególną atencję zyskała metoda przezskórnej dekompresji laserowej (PLDD). Niestety procedura przezskórnej dyscektomii znajduje zastosowanie tylko w nielicznych przypadkach (około 1%), kiedy korzeń nerwowy nie jest silnie uciśnięty. W innym razie zastosowanie powyższej metody może często prowadzić do pogorszenia stanu pacjenta z uwagi na indukcję procesów zapalnych w przestrzeni międzykręgowej. Techniki minimalnie inwazyjne są procedurami nadzwyczaj precyzyjnymi i wymagają dużego doświadczenia operatora.

Podstawowe jednak znaczenie ma farmakoterapia z zastosowaniem leków o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym oraz miorelaksacyjnym. Wskazaniem do leczenia operacyjnego jest co najmniej 6 tygodniowe utrzymywanie się objawów bólowych.

RTG - technika obrazowania wykorzystująca promieniowanie rentgenowskie (promieniowanie X). Często stosowana w medycynie, głównie w diagnostyce układu kostnego. Metoda ta wykorzystuje cechę ciała ludzkiego do pochłaniania przenikliwego promieniowania rtg. Przechodzące przez ciało promieniowanie powoduje zaczernienie kliszy fotograficznej. Tkanka kostna wykazuje znacznie większą zdolność absorpcji (pochłaniania) promieniowania niż otaczające ją tkanki miękkie, dzięki czemu widoczna jest na kliszy jako miejsce niezaczernione. Jednak promieniowanie jonizujące, jakim jest promieniowanie rtg, wywołuje także tzw. efekt Comptona, podczas którego foton promieniowania uderza w atom, wybijając z niego elektron i odbijając się, dalej biegnie jako foton o innej długości fali ze względu na częściową utratę energii podczas wybijania elektronu. Co istotne dla metody badań rtg, foton odbijany jest pod pewnym kątem - może więc padać na kliszę fotograficzną w miejscu gdzie teoretycznie paść nie powinien. Zjawisko to zmniejsza więc kontrast obrazu, zacierając granicę między tkanką miękką a kością.

Badań rtg nie można stosować do diagnostyki tkanek miękkich ze względu na zbyt małe różnice ich współczynników absorpcji.

W celu lepszego zobrazowania niektórych struktur stosuje się środki kontrastujące, popularnie zwane kontrastami.

Badania rentgenowskie nie są obojętne dla zdrowia, ponieważ ok. 99% promieniowania jest pochłaniane przez organizm. Dlatego też ogranicza się je do minimum, stosując coraz częściej nowocześniejsze metody diagnostyki, które są bardziej dokładne i - co najważniejsze - bardziej bezpieczne dla pacjenta.

Tomografia komputerowa, TK (ang. Computed Tomography - CT) jest rodzajem tomografii rentgenowskiej, metodą diagnostyczną pozwalającą na uzyskanie obrazów tomograficznych (przekrojów) badanego obiektu. Wykorzystuje ona złożenie projekcji obiektu wykonanych z różnych kierunków do utworzenia obrazów przekrojowych (2D) i przestrzennych (3D). Urządzenie do TK nazywamy tomografem, a uzyskany obraz tomogramem. Tomografia komputerowa jest szeroko wykorzystywana w medycynie i technice.

Jądrowy rezonans magnetyczny (NMR z ang. Nuclear magnetic resonance) - absorpcja fal elektromagnetycznych o częstotliwości radiowej przez jądra atomowe znajdujące się w polu magnetycznym.

Działanie na materię falami elektromagnetycznymi o odpowiedniej częstotliwości powoduje wzbudzanie spinów jądrowych znajdujących się w zewnętrznym polu magnetycznym. Podobny efekt można też uzyskać przez zmiany kierunku wektora pola magnetycznego z odpowiednią częstotliwością. Po bardzo krótkiej chwili od absorpcji częstotliwości rezonansowej spiny jąder ulegają relaksacji do stanu poprzedniego z emisją promieniowania elektromagnetycznego o nieco innej częstotliwości od wcześniej zaabsorbowanej.

Zjawisku rezonansu magnetycznemu ulegają jądra atomowe o niezerowym spinie. Są to m.in. jądra wodoru, deuteru, izotopów 15-azotu, 13-węgla, 17-tlenu, 31-fosforu, 29-krzemu i wiele innych.

Zjawisko to jest praktycznie wykorzystywane w spektroskopii rezonansu magnetycznego w fizyce i chemii i obrazowaniu MRI w medycynie.

Objaw Mackiewicza (objaw rozciągowy nerwu udowego) - objaw charakterystyczny dla rwy udowej, jest dodatni, gdy u badanego leżącego na brzuchu bierne zginanie (przez badającego) kończyny dolnej w stawie kolanowym powoduje ból na przedniej powierzchni uda.

Objaw Lasègue'a (ang. Lasègue's sign) - objaw polegający na niemożności podniesienia kończyny dolnej w pozycji leżącej. Wskazuje na kompresję nerwu lędźwiowego. Ponadto może mu towarzyszyć trudność w unoszeniu bioder i całego ciała z pozycji leżącej przy wyprostowanych kończynach dolnych, spowodowana występującym wtedy bólem. Pacjent może wykonać tę czynność dopiero po uprzednim zgięciu nóg w stawach kolanowych. Objaw Lasègue'a jest charakterystyczny dla rwy kulszowej.

Objaw Lasègue'a wywołuje się podobnie, jak objaw Kerniga (dolny): badający biernie zgina w stawie biodrowym (unosi) kończynę dolną - objaw jest dodatni gdy występuje ból. Znaczenie posiada kąt (w stosunku do poziomu) przy którym występuje ból, świadczy on bowiem o zaawansowaniu zmian.

Nazwa objawu pochodzi od francuskiego lekarza, który jako pierwszy go opisał - Charlesa Lasègue'a (1816-1883).

Przezskórna laserowa dekompresja krążka międzykręgowego - (ang.Percutaneous Laser Disc Decompression, PLDD) - laserowa technika operacji neurochirurgicznej, stosowana w leczeniu dyskopatii. Metoda została wprowadzona do lecznictwa w 1986 i zaaprobowana przez FDA w 1991^[1]

PLDD wykonywana jest w znieczuleniu miejscowym u pacjenta leżącego na boku, poprzez mięśnie przykręgosłupowe wprowadza się kaniulę i sprawdza, czy po podaniu kontrastu nie przedostaje się on do światła kanału kręgowego, co wyklucza możliwość operacji tą metodą. Następnie poprzez tą samą kaniulę wprowadza się końcówkę laserową, która umożliwia ablację i doprowadza do zmniejszenia objętości krążka międzykręgowego i tym samym ucisk na nerw rdzeniowy. Skuteczność tej metody określana jest na około 75-80%^[2]

Przeciwwskazaniami do tej metody są ciężkie zaburzenia neurologiczne występujące przed zabiegiem (zespół ogona końskiego, znaczne porażenie kończyny), sekwestracja dysku (obecność sekwestru - oddzielonej części dysku), zaburzenia krzepnięcia^[3]

Ta metoda jest stosowana do leczenia dyskopatii w odcinku lędźwiowym, jak i szyjnym kręgosłupa^[4].

Miorelaksacja to zmniejszenie napięcia mięśniowego. Leczenie miorelaksacyjne stosuje się między innymi w przypadkach dyskopatii.

Dyskopatia lędźwiowa

Ból odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa jest często spotykanym problemem w naszym społeczeństwie.  Niemal każdy dorosły człowiek przynajmniej raz w życiu doznaje silnego ból kręgosłupa. Zakres dolegliwości bólowych może przybrać rozmaity charakter - od bólów krótkotrwałych o umiarkowanym nasileniu po bóle silne, które przybierają charakter przewlekły. Na szczęście naturalny przebieg choroby prowadzi w znacznym odsetku przypadków do samoistnego ustąpienia dolegliwości w okresie kilku tygodni od pojawienia się pierwszych objawów. Potocznie przyjęte jest że niemal każdy ból dolnego odcinka kręgosłupa związany jest z „wpadniętym” dyskiem międzykręgowym. Jednak w praktyce problem dyskopatii lędźwiowej nie jest najczęstszą przyczyną dolegliwości bólowych. Należy pamiętać, że problem bólu kręgosłupa jest zagadnieniem bardzo złożonym i istnieje wiele patologii, które mogą go indukować.

Przechodząc do szczegółowego omówienia zagadnienia dyskopatii lędźwiowej nieodzownym jest przytoczenie podstawowych wiadomości z zakresu anatomii kręgosłupa. 

Anatomia kręgosłupa (odcinek lędźwiowy): 

Odcinek lędźwiowy kręgosłup zbudowany jest z pięciu kręgów lędźwiowych. Każdy krąg składa się (analizując od przodu) z trzonu, łuków, wyrostków stawowych oraz kilku wyrostków kostnych, do których przyczepiają się licznie mięśnie. Między tylną częścią trzonów a łukami kręgu uformowany jest kanał kręgowy, w którym przebiega rdzeń kręgowy otoczony specjalnymi błonami tkankowymi zwanymi oponami rdzenia bądź potocznie workiem oponowym. Miedzy poszczególnymi kręgami znajdują się specjalne dyski międzykręgowe zwane w tym odcinku kręgosłupa dyskami lędźwiowymi. Dysk - tarcza międzykręgowa - krążek międzykręgowy - to nazwy określające ten sam element anatomiczny. Najbardziej popularną, a zwłaszcza wśród pacjentów nazwą jest dysk gdyż swoim kształtem przypomina on dysk lekkoatletyczny.

Krążek międzykręgowy histologicznie zbudowany jest z dwóch rodzajów tkanki łącznej. Środkowej (centralnej), galaretowatej i sprężystej masy łącznotkankowej - zwanej jądrem miażdżystym, oraz z okalającego ją mocnego, włóknistego pierścienia zbudowanego ze zbitej tkanki łącznej. Służą one głównie jako element absorbujący przenoszone przez kręgosłup siły oraz umożliwiają zachowanie pewnej, jednak znacznie ograniczonej ruchomości poszczególnych kręgów lędźwiowych między sobą.  

Według definicji dyskopatia lędźwiowa jest to stan patologii w którym dochodzi do uszkodzenia pierścienia włóknistego krążka międzykręgowego z następczym przemieszczaniem się jądra miażdżystego w kierunku świata kanału kręgowego.

W zależności od stopnia zaawansowania dyskopatii wyróżnia się trzy okresy chorobowe: 

a)      wypuklina krążka międzykręgowego

b)      przepuklina krążka międzykręgowego

c)      sekwestracja krążka międzykręgowego 

Przyczyny występowania dyskopatii lędźwiowej: 

Przepuklina jądra miażdżystego może występować nawet u dzieci jednak stan taki jest bardzo rzadko spotykany. Najczęściej problem dyskopatii lędźwiowej dotyczy ludzi w wieku średnim (3-4 dekada) i zmniejsza się częstość jego występowania u ludzi starszych, u których dominują procesy zwyrodnieniowo-wytwórcze. Biorąc pod uwagę mechanizm prowadzący do przemieszczania się jądra miażdżystego u ludzi młodych, dotychczas zdrowych do zachorowania prowadzi nadmierny wysiłek fizyczny bądź uraz, w następstwie którego dochodzi do przeciążenia krążka międzykręgowego na danym poziomie. Najczęściej młodzi pacjenci mówią o upadku z drabiny, podniesieniu nadmiernego ciężaru bądź nasilonej aktywności sportowej np. upadek na kolana podczas gry w piłkę. W większości jednak przypadków przepuklina jądra miażdżystego prowokowana jest stosunkowo małym urazem bądź przeciążeniem kręgosłupa. Sytuacja taka występuje zazwyczaj u starszych pacjentów, którzy prezentują zmiany zwyrodnieniowe w zakresie pierścienia włóknistego krążka międzykręgowego. Zwyrodnienie krążka międzykręgowego jest procesem aktywnie postępującym z wiekiem i jest ściśle związane ze stopniową jego dehydratacją (odwodnieniem) oraz powtarzalnymi na co dzień mikrourazami.

Od strony patofizjologicznej przepuklina jądra miażdżystego może prowadzić do wystąpienia objawów klinicznych w dwóch niezależnych mechanizmach - ucisku korzenia nerwowego bądź worka oraz podrażnienia tkankowego z następczą indukcją procesów zapalnych.

Objawy kliniczne dyskopatii lędźwiowej: 

Objawy kliniczne dyskopatii lędźwiowej ściśle związane są z uciskiem oraz podrażnieniem korzeni nerwowych opuszczających kanał kręgowy poprzez otwory międzykręgowe. Ważnym podkreślenia jest obserwacja, iż w niektórych przypadkach dyskopatii lędźwiowej praktycznie w ogóle nie występuje ból w okolicy lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa. 

Najczęściej na obraz kliniczny dyskopatii lędźwiowej składa się: 

- Ból miejscowy, ból o charakterze korzeniowym (promieniującym) w przypadku ucisku korzenia nerwowego najczęściej pojawia się w zakresie pośladków, tylnej powierzchni ud, bocznej części podudzi oraz łydkach. 

- Zaburzenia czucia o charakterze parastezji odczuwane jako mrowienie, palenie, zaciskanie w określonej lokalizacji anatomicznej kończyny dolnej. 

- Zaburzenia sprawności ruchowej związane z zaburzeniem funkcji włókien motorycznych unerwiających poszczególne grupy mięśniowe w zakresie kończyny dolnej (np. opadanie stopy) 

- W rzadkich przypadkach pojawiają się dolegliwości pęcherzowe lub jelitowe powodujące problemy z oddaniem moczu i/lub kału. Dodatkowo, u mężczyzn może wystąpić upośledzenie funkcji seksualnej.  Jest to szczególna sytuacja kliniczna, będąca wczesnym powikłaniem dyskopatii lędźwiowej. W codziennej praktyce klinicznej powyższe zaburzenia obserwowane są rzadko i noszą nazwę zespołu ogona końskiego. Zespół ten występuje w przypadku bardzo masywnych przepuklin jądra miażdżystego, które uciskają poprzez worek oponowy korzenie nerwowe unerwiające pęcherz moczowy oraz jelito. Z reguły zespół ogona końskiego jest pilnym wskazaniem do leczenia operacyjnego. 

Zakres i lokalizacja powyższych objawów klinicznych w dużej mierze uwarunkowana jest poziomem uszkodzenia krążka międzykręgowego. W zależności od lokalizacji uszkodzenia zakres dolegliwości korzeniowych może być następujący:

 

Leczenie: Microdiscectomia, Endoskopowe usunięcie dysku

Dyskopatia piersiowa

Według definicji dyskopatia piersiowa jest to stan patologii w którym dochodzi do uszkodzenia pierścienia włóknistego krążka międzykręgowego z następczym przemieszczaniem się jądra miażdżystego w kierunku świata kanału kręgowego w odcinku piersiowym.

W zależności od stopnia zaawansowania dyskopatii wyróżnia się trzy okresy chorobowe: 

a)      wypuklina krążka międzykręgowego

b)      przepuklina krążka międzykręgowego

c)      sekwestracja krążka międzykręgowego 

Przyczyny występowania dyskopatii piersiowej: 

Przepuklina jądra miażdżystego może występować nawet u dzieci jednak stan taki jest bardzo rzadko spotykany. Najczęściej problem dyskopatii piersiowej dotyczy ludzi w wieku średnim (3-4 dekada) i zmniejsza się częstość jego występowania u ludzi starszych, u których dominują procesy zwyrodnieniowo-wytwórcze. Biorąc pod uwagę mechanizm prowadzący do przemieszczania się jądra miażdżystego u ludzi młodych, dotychczas zdrowych do zachorowania prowadzi nadmierny wysiłek fizyczny bądź uraz, w następstwie którego dochodzi do przeciążenia krążka międzykręgowego na danym poziomie. Najczęściej młodzi pacjenci mówią o upadku z drabiny, podniesieniu nadmiernego ciężaru bądź nasilonej aktywności sportowej np. upadek na kolana podczas gry w piłkę. W większości jednak przypadków przepuklina jądra miażdżystego prowokowana jest stosunkowo małym urazem bądź przeciążeniem kręgosłupa. Sytuacja taka występuje zazwyczaj u starszych pacjentów, którzy prezentują zmiany zwyrodnieniowe w zakresie pierścienia włóknistego krążka międzykręgowego. Zwyrodnienie krążka międzykręgowego jest procesem aktywnie postępującym z wiekiem i jest ściśle związane ze stopniową jego dehydratacją (odwodnieniem) oraz powtarzalnymi na co dzień mikrourazami.

Od strony patofizjologicznej przepuklina jądra miażdżystego może prowadzić do wystąpienia objawów klinicznych w dwóch niezależnych mechanizmach - ucisku korzenia nerwowego bądź worka zawierającego w odcinku piersiowym rdzeń kręgowy oraz podrażnienia tkankowego z następczą indukcją procesów zapalnych.  

Objawy kliniczne dyskopatii piersiowej:

Objawy kliniczne dyskopatii piersiowej ściśle związane są z uciskiem oraz podrażnieniem worka oponowego zawierającego rdzeń kręgowy oraz korzeni nerwowych opuszczających kanał kręgowy poprzez otwory międzykręgowe. Ważnym podkreślenia jest obserwacja, iż w niektórych przypadkach dyskopatii piersiowej praktycznie w ogóle nie występuje ból w okolicy piersiowej kręgosłupa. 

Najczęściej na obraz kliniczny dyskopatii piersiowej składa się: 

- W przypadkach olbrzymich przepuklin może wystąpić nagłe porażenie mięśni kończyn

   dolnych zwane paraplegią. 

- Ból miejscowy, ból o charakterze korzeniowym (promieniującym) w przypadku ucisku korzenia nerwowego w zakresie kończyn dolnych. 

- Zaburzenia czucia o charakterze parastezji odczuwane jako mrowienie, palenie, zaciskanie w określonej lokalizacji anatomicznej kończyny dolnej. 

- Zaburzenia sprawności ruchowej związane z zaburzeniem funkcji włókien motorycznych unerwiających poszczególne grupy mięśniowe w zakresie kończyny dolnej. 

- Wzmożone napięcie mięśniowe w kończynach dolnych z towarzyszącymi wygórowanymi

   odruchami rdzeniowymi (np. kolanowym)  

Leczenie: Microdiscectomia, Endoskopowe usunięcie dysku

Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa szyjnego poza dolegliwościami ze strony karku może prowadzić do osłabienia i zaburzeń czucia w obrębie kończyn górnych i dolnych, a niekiedy naśladować choroby serca lub mózgu. Kręgosłup szyjny to nie tylko mechaniczny wspornik łączący głowę z klatką piersiową. Sprawnie działające stawy kręgosłupa zabezpieczane przez więzadła i mięśnie zapewniają właściwą ruchomość głowy. Fizjologiczna ruchomość kręgosłupa szyjnego umożliwia sprawne działanie zmysłu wzroku, słuchu i równowagi. Kręcz szyi, czyli utrwalone zaburzenie ruchomości kręgosłupa będące następstwem np. wrodzonych nieprawidłowości kostnych czy okołoporodowego uszkodzenia mięśni bywa przyczyną zaburzeń wzroku i asymetrycznego rozwoju twarzy. Kręgosłup szyjny składa się z siedmiu kręgów tworzących elastyczną kolumnę, która łączy klatkę piersiową z czaszką. Najbardziej masywnym elementem kręgu jest położony przodu trzon. Tył kręgu zbudowany jest z łuków tworzących wraz z trzonem zamknięty pierścień. Pierścienie położone jeden nad drugim formują giętką klatkę zwaną kanałem kręgowym wewnątrz którego przebiega rdzeń kręgowy - zespół struktur nerwowych zapewniający przewodzenie wszystkich bodźców ruchowych i czuciowych między korą mózgową a mięśniami, właściwe napięcie i koordynację mięśni. Rdzeń kręgowy zawiaduje również elementarnymi funkcjami fizjologicznymi takimi jak odruchy wydania moczu i kału, erekcji, wytrysku nasienia, czy przepływ krwi przez niektóre narządy. Bok i tył każdego kręgu budują wyrostki kostne będące punktami przyczepu ważnych więzadeł i mięśni. Na wyrostkach znajdujących się po bokach od trzonu kręgowego znajdują się stawy międzywyrostkowe uczestniczące w przenoszeniu obciążeń i zapewniające kręgosłupowi odpowiednią ruchomość. W szyjnym odcinku kręgosłupa obecne są dwa dodatkowe wąskie kanały biegnące po bokach kanału kręgowego. Stanowią one loże dla tętnic kręgowych zapewniających dopływ krwi do tylnej części mózgowia.
Najdelikatniejszymi elementami kręgosłupa są krążki międzykręgowe. Krążki międzykręgowe, czyli dyski znajdują się między trzonami sąsiadujących kręgów. Zbudowane są z galaretowatej części centralnej zwanej jądrem miażdżystym i włóknisto-chrzęstnej otoczki określanej jako pierścień włóknisty. System więzadeł i mięśni przebiegających wzdłuż kręgosłupa zbliża do siebie kręgi, natomiast dysk spełniający rolę elastycznej poduszki stara się rozepchnąć trzony kręgowe. Taki układ stwarza stabilne połączenie elementów kręgosłupa i umożliwia ruch we wszystkich płaszczyznach.
Jak każda tkanka naszego ustroju krążek międzykręgowy z upływem lat ulega procesowi degeneracyjnemu. W następstwie powolnej utraty wody dysk staje się coraz mniej elastyczny i spłaszcza się. Jest to zjawisko rozpoczynające proces zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa. Przyczyn zwyrodnień kręgosłupa szyjnego nie zawsze da się uniknąć. Procesy degeneracyjne kręgosłupa postępują wraz z upływem lat u każdego z nas. Do okoliczności przyspieszających bądź objawiających chorobę może należeć uraz kręgosłupa.
Częstym urazem kręgosłupa szyjnego ujawniającym schorzenie jest popularny uraz komunikacyjny zwany obrażeniem akceleracyjnym lub urazem typu trzaśnięcia biczem. Samochodowa stłuczka polegająca na tym, że nasz pojazd zderzy się z jakimś obiektem lub zostanie uderzony z tyłu prowadzi do gwałtownego przyspieszenia lub zwolnienia szybkości jazdy. Pasy bezpieczeństwa chronią przed uderzeniem w kierownicę lub wypadnięciem z fotela, ale nie są w stanie zapewnić bezpieczeństwa kręgosłupowi szyjnemu, zwłaszcza w trakcie kolizji z przeszkodą uderzającą w przód pojazdu. W wypadkach, w których nasz samochód zostaje najechany od tyłu umiarkowanie skuteczną ochronę zapewnia zagłówek. Nagłe zgięcie i wyprost kręgosłupa towarzyszące stłuczce może doprowadzić nawet do złamania kręgosłupa i porażenia wszystkich czterech kończyn w następstwie uszkodzenie rdzenia kręgowego. Częściej jednak dochodzi tylko do naciągnięcia więzadeł i mięśni oraz różnego stopnia pęknięć w obrębie krążka międzykręgowego. Po wypadku może dojść także do zaburzeń stabilności kręgosłupa szyjnego. Uraz komunikacyjny doznany przez osobę w średnim wieku może stać się początkiem dolegliwości trwających nawet latami. W takiej sytuacji należy przypuszczać, że uraz ujawnił przewlekłe i dotychczas nie dające o sobie znać zmiany zwyrodnieniowe szyjnego odcinka kręgosłupa.
Częstszą przyczyną zaostrzającą dolegliwości są powtarzające się codzienne mikrourazy i drobne przeciążenia będące rezultatem np. wstrząsów mechanicznych towarzyszących powtarzającym się urazom głowy, skokom lub nawet biegowi po twardym podłożu, Czynnikiem przewlekle przeciążającym kręgosłup może być spanie na zbyt dużej poduszce. Nie bez znaczenia są wady postawy takie jak skolioza czy płaskostopie. Problemy z kręgosłupem szyjnym częściej mają osoby cierpiące na bóle krzyża. Dyskopatia i spondyloza Mianem dyskopatii lekarze określają zmiany chorobowe dotyczące jednej przestrzeni międzykręgowej. Najczęściej zmiany rozpoczynają się od połączenia piątego i szóstego kręgu szyjnego. Nieco rzadziej dochodzi do zajęcia sąsiednich przestrzeni. Z reguły dyskopatia jest wczesnym stadium choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa. Jeśli uszkodzenie krążków ma miejsce na wielu poziomach, zaś zdjęcia rentgenowskie wykazują cechy wtórnych nieprawidłowych procesów kościotwórzych czy niestabilności kręgosłupa, mówimy o zaawansowanej formie choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa zwanej spondylozą.

Jak choruje kręgosłup

Stadium i objawy choroby	Zmiany rejestrowane przy pomocy obrazowych metod badania
Proces postępującego odwodnienia krążków międzykręgowych przebiega powoli i długi czas nie daje o sobie znać.	Wczesne zmiany można wykryć przy użyciu magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI)
Zmniejszenie elastyczności i spłaszczenie dysku prowadzi do rozluźnienia spoistego dotychczas połączenia kręgów. Nawet minimalna redukcja odległości między trzonami sąsiadujących kręgów (wynikająca z obniżenia wysokości dysku) spowoduje, że więzadła łączące sąsiednie kręgi staną się nieco za długie. Efektem takiej nieznacznej odcinkowej niestabilności jest przeciążenie mechaniczne przyczepów więzadeł powodowane przez niekontrolowane szarpnięcia towarzyszące ruchom.	Na przeglądowym zdjęciu rentgenowskim w projekcji bocznej można obserwować zmniejszenie dystansu między sąsiadującymi trzonami kręgów. Wytwórczy proces zapalny powoduje powstanie zgrubień i soplowatych wyrośli zwanych osteofitami tworzących się na obrzeżach zwężonej przestrzeni.
Zwężenie przestrzeni zajmowanej przez dysk sprawi, że przeciążeniu ulegną stawy międzywyrostkowe. Zmiany te są groźne, ponieważ przeciążeniowe procesy wytwórcze przebiegające w tej okolicy mogą prowadzić do ucisków na korzenie nerwowe. Zniekształcenia w okolicy kanału tętnicy kręgowej mogą uciskać na to naczynie stając się przyczyna niedokrwienia mózgu. Zjawisko to nasila się przy podnoszeniu i obracaniu głowy.	Nieprawidłowości w stawach międzywyrostkowych będące przyczyną znacznych dolegliwości są często źle widoczne na konwencjonalnych zdjęciach rentgenowskich. Bywa, że nasilenie zmian nie odpowiada stopniowi zaawansowania zniekształceń dobrze widocznych przestrzeni międzytrzonowych. Stąd przy pozornie normalnym obrazie radiologicznym kręgosłupa mogą występować znaczne dolegliwości i na odwrót - głębokie zniekształcenia mogą być stwierdzane u osób nie skarżących się na kręgosłup.
Zwyrodnienie krążka może prowadzić do uwypuklania się jego fragmentów w kierunku kanału kręgowego lub otworów międzykręgowych. Patologia tego typu jest około 100-krotnie rzadsza niż w lędźwiowym odcinku kręgosłupa, jednak w zaawansowanych przypadkach może prowadzić do ucisku na korzenie nerwowe lub na rdzeń kręgowy.	Zmiany chorobowe dysków nie są widoczne na przeglądowym zdjęciu RTG. By je wykryć konieczne jest wykonanie takich badań jak magnetyczny rezonans jądrowy lub tomografia komputerowa.

Niektóre oznaki choroby kręgosłupa szyjnego mogą być mylone z innymi schorzeniami. Ból karku Zwyrodnienie szyjnego odcinka kręgosłupa najczęściej będzie dawać o sobie znać lokalnymi dolegliwościami bólowymi mającymi tendencje do nasilania się przy napięciach, po wyziębieniu organizmu, , potęgowanych przez zmęczenie lub różnorodne przeciążenia (np. długą jazdę samochodem). Zwłaszcza w początkowej fazie choroby bóle mogą mieć niestały charakter i ich pojawianie zazwyczaj nie kojarzy się z konkretną przyczyną. Dolegliwościom bólowym towarzyszy zwykle ograniczenie zakresu ruchów. Organizm broni się przed drażnieniem receptorów bólowych lub włókien nerwowych poprzez przyjęcie takiej pozycji, w której najbardziej narażone elementy będą odciążone. Ceną jest nadmierne napięcie mięśniowe i przeciążanie pozostałych struktur kręgosłupa. Odruch taki jest niezależny od woli i objawia się niekiedy przymusowym ustawieniem szyi, przy którym głowa skręcona jest w lewo lub w prawo. Zjawisko takie niepokoi chorego, zwłaszcza, gdy pojawi się nagle, np. po wstaniu z łóżka i nie jest poprzedzone innymi objawami. Takiego typu przykurcz mięśni szyi nie powinien być odprowadzany na siłę. Leczenie polega na względnym unieruchomieniu szyjnego odcinka kręgosłupa, na przykład przez założenie na kilka dni gąbkowego kołnierza ortopedycznego. Skuteczne jest również podawanie leków znoszących nadmierne napięcie mięśniowe takich jak tetrazepam czy tolperisone. Środki te łączy się zazwyczaj z standardowymi niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi: paracetamolem, diklofenakiem, ketoprofenem, czy przedstawicielami nowszej generacji leków przeciwzapalnych: celekoksybem lub rofekoksybem. ( Te ostatnie leki są dużo bardziej kosztowne od np. ketoprofenu i stosowanie ich ma sens przede wszystkim przy długotrwałej terapii wysokimi dawkami NLPZ, gdzie ryzyko uszkodzenia błony śluzowej żołądka jest większe. ) W leczeniu ostrego zespołu bólowego ulgę przynosi miejscowe stosowanie ciepła oraz korzystanie przy wypoczynku ze specjalnie skonstruowanej poduszki wyposażonej w zgrubienie służące do oparcia szyi oraz w miękką część dostosowującą się do kształtu głowy. Poduszka taka powoduje, że w czasie snu kręgosłup szyjny przyjmuje fizjologiczną pozycję i poddany jest delikatnemu rozciąganiu przynoszącemu ulgę nadmiernie napiętym mięśniom. Poduszka taka może być również stosowana zapobiegawczo. Rwa ramienna Z szyjnego odcinka rdzenia kręgowego wyrastają korzenie nerwowe tworzące barkowy dający początek nerwom zaopatrującym kończynę górną. Korzenie, zanim utworzą splot, opuszczają kręgosłup przedostając się przez wąskie otwory międzykręgowe. Jest to miejsce, w którym w trakcie choroby zwyrodnieniowej najczęściej dochodzi do ucisku przez osteofity lub przemieszczający się dysk. Przepuklina jądra miażdżystego będąca objawem zaawansowanego zwyrodnienia krążka międzykręgowego przebija się zwykle przez tylno-boczną, najsłabszą część pierścienia włóknistego i trafia na początek korzonka nerwowego. Chory skarży się na ból i drętwienie promieniujące do barku, ramienia i ręki. Bólom towarzyszy osłabienie i zaniki mięśni objawiające się mniejszą pewnością chwytu, obniżeniem sprawności precyzyjnych ruchów palców lub utratą kontroli nad stawem ramiennym czy łokciowym.
Fizykoterapia, delikatne wyciągi za głowę, leki przeciwzapalne, rozluźniające mięśnie i zwalczające obrzęk nieraz przynoszą długotrwały korzystny efekt, jednak nie usuwają przyczyny cierpienia. W przypadku uciążliwych i nie poddających się leczeniu dolegliwości ulgę może przynieść zabieg operacyjny polegający na usunięciu przyczyny ucisku i przywróceniu utraconej stabilności. Długotrwale dolegliwości związane z uciskiem korzenia lub niestabilnością kręgosłupa nie są wskazaniem do przewlekłego stosowania kołnierza ortopedycznego, chociażby ten przynosił spektakularną ulgę. Kołnierz pomaga usunąć niekorzystny skurcz mięśni przykręgosłupowych, przez co użyteczny jest w ostrej fazie dolegliwości. Jego niekorzystnym działaniem jest jednak osłabienie i zanik tychże mięśni. Chory, który przez 4-6 tygodni stale nosi kołnierz, staje się uzależniony od niego jak od narkotyku. Każda próba zdjęcia kołnierza będzie powodować szybkie męczenie się osłabionych mięśni, duży dyskomfort i lęk. W sytuacji zmuszającej do długotrwałego noszenia kołnierza (niektóre operacje kręgosłupa szyjnego lub naderwanie więzadeł kręgosłupa) odzwyczajanie się trwa kilka tygodni i rozpoczyna się od krótkotrwałego zdejmowania kołnierza 2-3 razy dziennie. Każdego dnia okres przebywania bez kołnierza powinien być o kilka minut dłuższy. Z czasem powinno się rozpocząć ćwiczenia wzmacniające mięśnie szyi. W trakcie odstawiania kołnierza powinien on być jednak zakładany w sytuacjach narażających na wstrząsy, np. przy jeździe autobusem. Bóle głowy Na szyjne pochodzenie bólów głowy wskazywałyby umiejscowienie dolegliwości w okolicy potylicznej, nasilanie się dolegliwości przy skrajnych ustawieniach głowy, towarzysząca sztywność karku. Trudnymi do interpretacji, ale spotykanymi w chorobach kręgosłupa objawami mogą być bóle połowy głowy promieniujące do czoła (niemal identyczne jak w migrenie), bóle twarzy, uczucie dławienia w gardle. Zanim jednak ból zostanie przypisany patologii kręgosłupa szyjnego należy wykluczyć inne pochodzenie dolegliwości. Bóle głowy należą do bardzo rozpowszechnionych objawów towarzyszącym schorzeniom mózgowia, ucha środkowego, oka, zatok, zębów, są popularną manifestacją nadciśnienia, występują przy chorobach serca, infekcjach, zatruciach pokarmowych czy schorzeniach metabolicznych takich jak cukrzyca. Zawroty głowy, nudności, wymioty, omdlenia Objawy te, jakkolwiek typowe dla niektórych form choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa są często trudne do odróżnienia od patologii toczących się w tylnej części mózgowia lub zaburzeń pracy serca. Ataki zawrotów głowy mogą być spowodowane przez upośledzenie przepływu krwi przez tętnice kręgowe. Naczynia te przebiegające w wąskich kanałach kostnych są szczególnie narażone na ucisk towarzyszący zmianom zwyrodnieniowym, zwłaszcza w sytuacjach wymagających uniesienia lub skręcenia głowy. Częstą okolicznością wyzwalającą omdlenia jest wieszanie firanek. Młody zdrowy człowiek nie odczuje chwilowego zwolnienia przepływu krwi przez tętnicę kręgową. Mózg zaopatrywany jest w krew przez znacznie od nich większe tętnice szyjne. U osoby w zaawansowanym wieku, z rozwiniętymi zmianami miażdżycowymi już niewielka redukcja przepływu przez tętnice kręgowe może powodować wystąpienie burzliwych i niepokojących objawów. Jednym z podstawowych badań przy podejrzeniu patologii jest ultradźwiękowe (dopplerowskie) badanie przepływów w tętnicach szyjnych i kręgowych. Bardzo istotne jest wykonanie tego testu nie tylko w fizjologicznej pozycji głowy, ale także przy skręceniu szyi w prawo i w lewo. Mielopatia szyjna Rzadkim, ale poważnym powikłaniem choroby dyskowej kręgosłupa szyjnego jest stan określany jako mielopatia, czyli choroba samego rdzenia kręgowego. Chociaż proporcje między rozmiarem rdzenia i kanału kręgowego w odcinku szyjnym pozostawiają pewną rezerwę przestrzeni, nieraz zdarza się, że centralna przepuklina krążka wywiera ucisk na rdzeń.
Choroba zaczyna się podstępnie od osłabienia, drżeń lub skurczów w nogach. Dysfunkcja może również objąć kończyny górne. W zaawansowanej fazie mogą wystąpić trudności w wydalaniu moczu. Mielopatia szyjna jest stanem poważnym i stanowi wskazanie do pilnej operacji. Chirurgiczne usunięcie uciskającej masy stwarza szansę poprawy, rzadko jednak mielopatia przemija bez śladu. W przypadku choroby trwającej dłużej oraz u starszych pacjentów pewien stopień deficytu neurologicznego z reguły pozostaje.

lordoza szyjna		Kręgi szyjne (C1-C7)
kyfoza piersiowa		Kręgi piersiowe (Th1-Th12)
lordoza lędźwiowa		Kręgi lędźwiowe (L1-L5)
kyfoza krzyżowo-guziczna		Kręgi krzyżowe (S1-S5)
		Kręgi guziczne (szczątkowe)

Kręgosłup widziany z boku

Kręgosłup służy głównie jako narząd podporowy ciała oraz jako narząd ruchu i nie tylko. Kręgosłup ma kształt dwóch piramid połączonych z sobą podstawami. Górna piramida znacznie dłuższa i wysmukła jest utworzona przez część przedkrzyżową kręgosłupa, którą tworzą kręgi: szyjne, piersiowe i lędźwiowe. Część dolna, stanowi kość krzyżowa i kość guziczna.

Długość całego kręgosłupa dorosłego człowieka stanowi w przybliżeniu 40-45% długości ciała. Wielkość kręgów wzrasta stopniowo od kręgu szczytowego do piątego kręgu lędźwiowego. Największy wymiar poprzeczny osiąga kręgosłup na wysokości 2-3 segmentu kości krzyżowej, co spowodowane jest największym obciążeniem tego odcinka kręgosłupa.

Kręgosłup dorosłego człowieka nie jest prostym słupem, przejawia bowiem wężowate wygięcia w odcinku szyjnym (lordoais cervicalis) i lędźwiowym (lordoais lumbalis), krzywizny te wypukłością skierowane są do przodu natomiast w części piersiowej (kyphosis thoracica) i krzyżowo-guzicznej (kyphosis sacralis) wypukłe są ku tyłowi.

Kręgi z kolejnych odcinków różnią się budową, rozmiarami i kształtem, ale typowy kręg zbudowany jest z trzonu, który przejmuje większą część przeciążeń i przytwierdzonego do niego od strony grzbietowej łuku kręgowego Od tak zbudowanych kręgów odchodzą wyrostki, za pośrednictwem których kręgi łączą się z żebrami, mięśniami i sąsiednimi kręgami. Poszczególne trzony między sobą łączą krążki międzykręgowe. Krążki te składają się z pierścienia włóknistego, jądra miażdżystego i dwóch sąsiednich płytek. Tak zbudowane krążki międzykręgowe potocznie nazywane są dyskami.

U człowieka w związku z jego pionową postawą, kręgosłup stanowi oś tułowia i dźwiga całą górną część ciała. Jego siła nośna wynosi około 350 kg. Najsłabszymi miejscami są zazwyczaj te okolice, w których część odznaczają się większą ruchomością przechodzi w odcinek mniej ruchomy (dolny odcinek szyjny, przejście kręgosłupa piersiowego w lędźwiowy i lędźwiowego w krzyżowy). Ruchomość poszczególnych kręgów w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat więzadłowy, obecność wyrostków oraz połączeń trzonów kręgowych za pośrednictwem chrząstkozrostów. Pomimo tego, nieznaczne ruchy 24 kręgów wolnych (prawdziwych) sumując się dają dużą ruchomość całego kręgosłupa.

Najmniej ruchomą jest część piersiowa kręgosłupa ze względu na swą budowę. Największe możliwości ruchome posiada część szyjna dzięki małym wymiarom trzonów i znacznej wysokości krążków międzykręgowych. Również w części lędźwiowej ruchomość jest dość znaczna. Ruchy kręgosłupa są możliwe we wszystkich kierunkach. Całkowicie nieruchoma jest kość krzyżowa i guziczna.

Kręgosłup to nie tylko narząd podporowy ciała oraz narząd ruchu ale służy również jako osłona rdzenia kręgowego. Ukryty w obszernym kanale kręgowym rdzeń jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami, ponadto duża sprężystość kręgosłupa zabezpiecza, nie tylko rdzeń ale także i mózgowie przed szkodliwymi wstrząsami. Głównymi czynnikami amortyzującymi wstrząsy są krzywizny kręgosłupa oraz znaczna sprężystość krążków międzykręgowych.

UKŁAD NERWOWY

Układ nerwowy składa się z ośrodkowego (centralnego) i obwodowego układu nerwowego (Rys. obok). Zapewnia on stały kontakt organizmu ze środowiskiem zewnętrznym oraz integrację narządów wewnętrznych. Kontakt ze światem zewnętrznym zapewniają narządy zmysłów, natomiast doznania z narządów wewnętrznych rejestrowane są przez zakończenia czuciowe w poszczególnych narządach.

Układ nerwowy uczestniczy w rejestrowaniu, przekazywaniu i analizie napływających pobudzeń z zakończeń czuciowych oraz bierze udział w realizacji prawidłowych reakcji adaptacyjnych na zmieniające się warunki świata zewnętrznego i środowiska wewnętrznego. Podstawowe reakcje adaptacyjne są wrodzone (np. reakcje odruchowe), inne wykształcają się w trakcie życia osobniczego (np. reakcje psychiczne). Podłożem fizjologicznym reakcji odruchowych jest tzw. łuk odruchowy. Każdy łuk odruchowy składa się z drogi doprowadzającej, która przewodzi pobudzenia od receptora do ośrodka scalającego (mózg, rdzeń kręgowy) oraz drogi odprowadzającej, przenoszącej pobudzenia do narządu wykonawczego (mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego).

Obwodowy układ nerwowy tworzą korzenie rdzeniowe i nerwy obwodowe. Układ ten zabezpiecza odbiór doznań czuciowych oraz przewodzi pobudzenia z ośrodków nerwowych (rdzeń, mózg) do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów dokrewnych). Nerwy obwodowe zbudowane są z włókien nerwowych ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Włókna ruchowe i autonomiczne przewodzą pobudzenia do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów wydzielania wewnętrznego). Włókna czuciowe przewodzą pobudzenia do ośrodków nerwowych.

Objawy uszkodzenia korzeni rdzeniowych mogą być diagnozowane przez wykonanie zdjęć kręgosłupa RTG lub przez ocenę czuciowych potencjałów wywołanych z odpowiedniego dermatomu (obszaru skóry lub mięśni unerwionego przez określony korzeń rdzeniowy). (Patrz unerwienie segmentarne kręgosłupa) Uszkodzenie korzeni rdzeniowych najczęściej jest wywołane przez ucisk wypadającego jądra miażdżystego (tzw. dysku). Pełna ocena usytuowania wypadającego jądra miażdżystego jest możliwa przy pomocy badania tomokomputerowego (TK) lub rezonansu magnetycznego (MRI).

UNERWIENIE SEGMENTARNE KRĘGOSŁUPA

Segment	Obszar oddziaływania	Objawy chorobowe
C1-C2	Dopływ krwi do głowy, przysadka mózgowa, skóra głowy, kości części twarzowej, mózg, ucho wewnętrzne i środkowe, współczulny układ nerwowy	Bóle głowy, nerwowość, migrena, bezsenność, wysokie ciśnienie krwi, załamanie nerwowe, zanik pamięci, zmęczenie, zawroty głowy
C2-C3	Oczy , nerwy wzrokowe, słuchowe, zatoki, wyrostek sutkowy, język, czoło	Zatoki, alergie, zez, głuchota, dolegliwości oczu, bóle uszu, omdlenia, niektóre rodzaje ślepoty
C3-C4	Policzki, małżowiny uszne, kości części twarzowej, zęby, nerw twarzowy	Nerwobóle, zapalenie nerwu, trądzik, wągry, egzema
C4-C5	Nos, wargi, usta, trąbka Eustachiusza	Katar sienny, upośledzenie słuchu
C5-C6	Struny głosowe, gardło, krtań	Zapalenie krtani, chrypka, ból gardła, angina itp.
C6-C7	Mięśnie karku, barki, migdałki	Sztywność karku, bóle ramion, zapalenie migdałków, krztusiec
C7-Th1	Tarczyca, kaletka maziowa stawu barkowego, łokieć	Zapalenie torebki stawowej, przeziębienia, choroby tarczycy
Th1-Th2	Przedramiona, nadgarstki, dłonie, palce, przełyk, tchawica	Bóle przedramion i dłoni. astma, kaszel, trudności w oddychaniu
Th2-Th3	Serce-zastawki, osierdzie, naczynia wieńcowe	Zaburzenia czynności serca, niektóre dolegliwości piersi
Th3-Th4	Płuca, oskrzela, opłucna, klatka piersiowa, piersi	Zapalenie oskrzeli, zapalenie opłucnej, zapalenie płuc, grypa
Th4-Th5	Pęcherzyk żółciowy, drogi żółciowe	Dolegliwości pęcherzyka żółciowego, żółtaczka, półpasiec
Th5-Th6	Wątroba, splot słoneczny, krew	Dolegliwości wątroby, gorączka, niskie ciśnienie krwi, anemia, zaburzenia układu krążenia
Th6-Th7	Żołądek	Dolegliwości żołądka, zaburzenia trawienia, zgaga
Th7-Th8	Trzustka, dwunastnica	Wrzody, nieżyt żołądka, osłabienie systemu odpornościowego
Th8-Th9	Śledziona	Wrzody, nieżyt żołądka, osłabienie systemu odpornościowego
Th9-Th10	Nadnercza	Alergie, pokrzywka
Th10-Th11	Nerki	Dolegliwości nerek, zwapnienie tętnic, chroniczne zmęczenie, zapalenie miedniczek nerkowych
Th11-Th12	Nerki, moczowody	Schorzenia skórne jak trądzik, wągry, egzema lub czyraki
Th12-L1	Jelito grube, pachwiny	Zaparcie, zapalenie jelita grubego, biegunka, rozwolnienie, niektóre rodzaje przepukliny
L1-L2	Wyrostek robaczkowy, brzuch, uda	Skurcze, kłopoty z oddychaniem, nadkwasota, żylaki
L2-L3	Narządy płciowe, macica, pęcherz, kolano	Dolegliwości pęcherza moczowego, miesiączkowania - np. bolesne lub nieregularne miesiączki, poronienia, moczenie nocne, impotencja, dolegliwości klimakterium, dolegliwości kolan
L3-L4	Prostata, mięśnie dolnej części pleców, ischias	Ischias, postrzał, trudne, bolesne oddawanie moczu, bóle pleców
L4-L5	Stawy skokowe, stopy, podudzia	Złe ukrwienie podudzi, spuchnięte kostki, słabe stawy skokowe, podbicie, zimne stopy, słabe nogi, kurcze łydek
L5-S1	Pęcherz moczowy, odbyt, narządy płciowe	Zaburzenia erekcji, zaburzenia wydzielania, częstomocz, 'brak czucia' w narządach płciowych

UNERWIENIA SEGMENTARNE NARZĄDÓW WEWNĘTRZNYCH
Oskrzela Th3 - Th9
Płuca C3 - C4
Serce C3 - C4 strona lewa
Aorta Th1 - Th8
Przełyk Th3 - Th5
Żołądek C3 - C4, Th5 - Th9 po stronie lewej
Jelito cienkie C3 - C4
Okrężnica wstępująca C3 - C4, Th9,L1
Poprzecznica C3 - C4, Th9, L1
Okrężnica zstępująca C3 - C4
Wyrostek robaczkowyTh11 - Th12 po stronie prawej
Odbytnica Th11 - Th12, L1 - L2
Wątroba C3 - C4 strona prawa
Pęcherzyk żółciowy Th6 - Th10 strona prawa
TrzustkaTh7 - Th9 strona lewa
Nerki C4
Moczowód Th10 - Th12, L1 - L2
Pęcherz moczowy Th11 - Th12, L1 - L3
Narządy płciowe żeńskie wew. Th10 - Th12, L1 - L3
Gruczoł piersiowy Th4 - Th6
Narządy płciowe męskie wew. Th10 - Th12, L1 - L3

ZAKRES UNERWIENIA SEGMENTARNEGO MIĘŚNI I SKÓRY
C1 - drobne m. karku
skóra potylicy, karku i szyi
C2 -C3- m. szyi i m. kapturowy
skóra- potylicy, górnej części karku i szyi
C4 - przepona i m. obręczy barkowej
skóra- karku, dolnej części szyi i poniżej obojczyka
C5 - m. naramien, dwugłowy r, kruczo- ramienny, ramienno-
promieniowy, nad i pod grzebieniowy, piersiowy w. i m.
skóra- karku, okolicy obojczyków, okolicy barkowej od przodu,
powierzchnia dłoniowa ramienia i przedramienia
C6 - m. piersiowy w. i m., najszerszy grzbietu, zembaty przedni,
trójgłowy r. obły większy, pod łopatkowy i naramienny
skóra- dolna cz. karku, zew. powierzchni barku i ramienia, strona
promieniowa przedramienia z kciukiem łącznie
C7 - prostowniki nadgarstka i palców oraz zginacze nadgarstka
skóra- grzbietowa pow. barku, ramienia i przedr., pow. dłoniowa i
grzbietowa II i III palca
C8 - długie prostowniki i zginacze palców
skóra- str. łokciowa ram. i przedramienia z IV i V palcem łącznie
Th1 - drobne m. ręki i palców
skóra- od t. na poziomie Th1, ukośnie do dołu pach. , od przodu
prawie poziom poniżej obojczyka, str. dłoń ramienia i przedram.
Th2- Th6 - mn. grzbietu i brzucha
skóra- 7 i 8 S Th ukośnie ku doł w bok, przodu od 7 żebra do pępka
Th10- Th12- mn. grzbietu
skóra- od 10- 12 kręgu Th ukośnie ku doł i w bok, od pępka w dół
do więzadła pachwinowego
L1- dolny odcinek mn. brzuch, czworoboczny lędźwi i m. krawiecki
skóra- od 1 kręgu L ukośnie na zew. ku dołowi, okolica pachwiny
L2 - m. lędźwiowo- biodrowy i czworogłowy uda
skóra- od 2 kręgu L do grzebień k. biodr, a na udzie od boku i góry
ku str. przyśr, ku dołowi równolegle do przebiegu m. krawieckiego
L3 - m. lędź.- biodrowy, przywodziciele uda i skręcające udo do wew.
skóra- od 3 kręgu L przez g. 1/3 cz. talerza b. wzdłuż m. krawiecki
do przyśr. cz. okolicy kolanowej i do górnej 1/3 przyśr. cz. podudia
L4 - m. czworoglowy uda, prostowniki podudzia
skóra- od 4 kręgu L do szczytu krętarza w. boczna cz. na wysokości
1/3 uda, przednia powierzchnia kolana i przyśr. cz. 1/3 podudzia
L5 - m. pośladkowy śr., mn. półścięgnisty, półbłoniasty, piszczel prze.
skóra- od 5 L przez pośladek, przyśr. i bocz cz. uda do bocz. kolana
powierzchni kolana, ukośnie przez podudzie po str. prze. do grzbietu
stopy i do palc 1- 4, a na str. podeszwowej przyśr. brzeg z paluchem
S1 - m. pośladkowy w, gruszkowaty i czworob uda, prostowniki stopy
piszczelowy przedni, mn. strzałkowe i dł. prostownik palców
skóra- od g. cz. k. krzyżowej przez pośladki śr.1/3 cz.uda od t., dół
podkolanowy, ty- bocz cz. podudzia, str. podeszwowa stopy od 2- 5
palca, a od grzbietowej wyłącznie palec 5 i boczny brzeg stopy
S2 - m. tylnej grupy podudzia, prostowniki palucha i drobne m. stopy
skóra- śr. cz. k. krzyżowej, przyśr. i tylna pow. uda i podudzia
aż do kostki przyśrodkowej
S3- mn. krocza, poprzecznie prążkowane u. mocz i odbytniczego
skóra- na środkowej cz. pośladków i narządy płciowe zew.
S4- S5- mn. krocza i odbytu
skóra okolicy odbytu i krocza
Nerw trójdzielny (V)
Gałąź I- m. żwacze
skóra- czoło, szczyt czaszki, powieki g. i grzbietowa strona nosa
Gałąź II- mn. skrzydłowe
skóra- warga górna i górna polowa policzka
Gałąź III- mn. żuchwowo- gnykowe
skóra- dolna połowa policzka, skroni i podbródka

---