Psychologia pozytywna

Janusz Czapiński - Spotkanie dwóch tradycji: hedonizmu i eudajmonizmu

Przedstawiciele psychologii pozytywnej poszukują odpowiedzi na podstawowe pytania o psychologiczną i egzystencjalną kondycję człowieka; dwa stanowiska:

HEDONIZM - każdy jest jedynym i ostatecznym sędzią we własnej sprawie, zdając się w ocenie i kształtowaniu swojego życia na osobiste odczucia przyjemności - przykrości, dobra - zła. Hedoniści nie wnikają w to, jakie cele i w jaki sposób człowiek realizuje, istotne jest, czy jest on ze swojego życia zadowolony;

- Arystyp z Cyreny (uczeń Sokratesa, założyciel szkoły cyrenajskiej) - sprowadzał dobrostan do zmysłowej przyjemności - prymitywny hedonizm;

- Hobbes - miarą szczęścia jest zaspokojenie wszelkich pragnień, nie tylko sensualnych;

- Bentham i utylitaryści - głównym warunkiem budowania dobrego społeczeństwa jest zaspokajanie indywidualnych potrzeb;

- współcześni ( Ed Diener, Michael Argyle, Daniel Kahneman, Norbert Schwarz)- uwzględniają bilans przyjemności i przykrości oraz satysfakcję z realizowania dowolnych celów w dowolnej dziedzinie.

EUDAJMONIZM- człowiek nie zawsze wie, co jest dla niego dobre, a co złe, nie zna w pełni swojej natury, potrzeb i możliwości; są przyjemności ograniczające rozwój i przykrości sprzyjające pełniejszemu wykorzystaniu potencjału ludzkiego (human potentials);

- Arystoteles i stoicy - szczęście nie miało nic wspólnego z emocjonalnymi doznaniami ani sensoryczną przyjemnością, jego miarą powinno być osiąganie tego, co warte jest starań = to, co jest zgodne z naszą naturą (dajmonem, ,,prawdziwym Ja”); miarą szczęścia jest życie autentyczne, podkreślające podstawowe cnoty, zapewniające samorealizację.

Psychologowie powinni pomóc ludziom odkryć swojego dajmona, odpowiedzieć na pytanie, co naprawdę jest warte starań.

- psycholodzy humanistyczni (Maslow, Rogers) - tworzyli teorie zdrowej, zintegrowanej i szczęśliwej osoby;

- Carol Ryff (czołowa przedstawicielka nurtu w wydaniu empirycznym) - aspekty dobrostanu = miary szczęśliwego życia, pozytywnie rozumiane zdrowie psychiczne (samoakceptacja, pozytywne relacje z innymi, autonomia, zdolność kształtowania swojego środowiska, poczucie sensu, rozwój osobisty);

- Martin Seligman - należy odróżniać to, co dostarcza zmysłowych przyjemności (np. jedzenie czekolady), od tego, co jest gratyfikujące (właściwe i skuteczne działanie zmieniające na lepsze nas i otoczenie), co wzmacnia nasze silne strony i sześć kardynalnych cnót.

Słabość podejścia eudajmonistycznego - polega na tworzeniu uniwersalnego projektu szczęśliwego człowieka, na arbitralnym definiowaniu za nas dobrego dla nas życia; przeświadczenie, iż wszyscy ludzie mają taką samą naturę, więc dla wszystkich droga do szczęścia powinna być taka sama.

Integracja obu podejść - próby (istnieją szanse na połączenie obu nurtów):
- badania inspirowane teorią autodeterminacji (Ryan i Deci) - przyjmuje się subiektywną (hedonistyczną) miarę dobrostanu psychicznego, a definicyjne składniki szczęścia wg nurtu eudajmonistycznego są czynnikami, które mogą mu sprzyjać (lub nie);

- badania (Waterman, Compton, McGregor i Little) - każdy z nas może stosować dwie różne, skorelowane ze sobą miary jakości własnego życia: hedonistyczną (nastrój, bilans doznań emocjonalnych, uczucie satysfakcji) i eudajmonistyczną (poczucie sensowności, wartości własnego życia z punktu widzenia kardynalnych cnót, długotrwałych celów i prywatnej teorii własnej osoby oraz własnych potrzeb).

Ed Diener, Richard E. Lucas, Shigehiro Oishi - Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia

Dobrostan psychiczny - poznawcza i emocjonalna ocena własnego życia (ocena obejmuje emocjonalne reakcje na zdarzenia i poznawcze sądy dotyczące zadowolenia i spełnienia); obejmuje doświadczanie przyjemnych emocji, niski poziom negatywnych nastrojów i wysoki poziom zadowolenia z życia.

Historia

- filozofowie i przywódcy religijni - zasadniczymi elementami spełnionej egzystencji są takie wartości jak miłość czy mądrość;

- utylitaryści, np. J. Bentham - podstawową cechą dobrego życia jest obecność przyjemności i nieobecność bólu; prekursorzy badaczy dobrostanu psychicznego;

- początek XX w. - pierwsze empiryczne badania nad subiektywnym dobrostanem; Flugel - analizował nastroje prosząc ludzi o rejestrowanie ich reakcji emocjonalnych, jego praca - zwiastun metody próbek doświadczeń (pomiar poczucia szczęścia na bieżąco);

- po II wojnie światowej - korzystanie z prostych, ogólnych kwestionariuszy sondażowych;

- George Callup, Gerald Gubin i współpr., Hadley Cantril - wykorzystali szeroko zakrojone sondaże jako technikę diagnostyczną;

- Diener - propozycja stworzenia indeksu narodowego i monitorowania subiektywnego dobrostanu w czasie.

Odkrycia:
- Norman Bradburn - przyjemne i przykre emocje są do pewnego stopnia niezależne, mają różne korelaty, nie są po prostu przeciwieństwami -> podejmowane przez psychologię kliniczną próby wyeliminowania stanów negatywnych wcale nie muszą sprzyjać pojawianiu się stanów pozytywnych, eliminacja bólu nie musi prowadzić do przyrostu przyjemności.

Przyczyny rozwoju nauki o dobrostanie psychicznym:

- poziom zamożności i zdrowia osiągnięty przez społeczeństwa zachodnie pozwala im wyjść w poszukiwaniach dobrego życia poza troskę o zwykłe przetrwanie;

- pojęcie to ma demokratyczny charakter - szanuje myśli i uczucia, jakie budzi w ludziach ich własne życie;

- narastanie na całym świecie tendencji indywidualistycznych.

Pomiar

Pierwsze narzędzia sondażowe zawierały najczęściej jedno pytanie dotyczące poczucia szczęścia lub zadowolenia z życia, wraz z rozwojem dyscypliny pojawiły się skale wielopozycyjne, charakteryzujące się większą rzetelnością i trafnością (pozwalały wyodrębnić czynniki niezależne od siebie nawzajem, a także od innych konstruktów, jak samoocena), np. pięciopozycyjna Skala Zadowolenia z Życia.

Główny problem - kwestia trafności samoopisowych narzędzi pomiaru, mimo że spełniają wymogi psychometryczne; miary oparte na samoopisie są zbieżne z innymi rodzajami miar, takimi jak oceny specjalistów oparte na wywiadach czy próbkach doświadczeń, stosunek pozytywnych wspomnień z życia do negatywnych (mogą stanowić uzupełnienie informacji uzyskanych w wyniku zastosowania miar ogólnych).

W jaki sposób ludzie formułują sądy dotyczące poczucia szczęścia?
- Schwarz, Strack i współpr. - na ocenę zadowolenia z życia i nastroju znaczny wpływ mogą mieć czynniki sytuacyjne, poziom zadowolenia z życia nie jest czymś niezmiennym;

- Diener i współpr. - informacje trwale istotne dla pewnych jednostek nie muszą być ważne dla innych, np. w społeczeństwach indywidualistycznych ludzie mogą opierać swoje sądy na temat zadowolenia z życia na samoocenie, a w kulturach kolektywistycznych - na opiniach innych ludzi.

• Dokonując oceny zadowolenia z życia, człowiek może wykorzystywać zarówno informacje istotne w danej sytuacji, jak i informacje istotne w sposób trwały.

Ocena zadowolenia z życia odwołuje się u różnych ludzi do różnych informacji i może się zmieniać w zależności od tego, co jest istotne w danej chwili.

Thomas i Diener - sprawozdania ludzi na temat chwilowego nastroju i późniejsze wspomnienia tego nastroju są zgodne tylko w niewielkim stopniu; na ocenę szczęścia oraz sprawozdania dotyczące emocji doświadczanych w ciągu pewnego czasu mogą mieć wpływ:

- aktualny nastrój,

- przekonania na temat szczęścia,

- łatwość przywoływania wspomnień pozytywnych i negatywnych.

Kahneman - dane z ankiet na temat własnych uczuć w danym momencie pozwalają na najdokładniejszą ocenę dobrostanu psychicznego, ponieważ są mniej zniekształcone przez artefakty i tendencyjność odpowiedzi.

Diener - w kulturach, w których poczucie szczęścia jest wysoko cenione, ludzie formułujący ogólną ocenę stopnia zadowolenia z życia są bardziej skłonni brać pod uwagę pozytywne aspekty swojego życia, natomiast w kulturach, w których szczęście nie jest istotną wartością - najbardziej negatywne aspekty swojego życia. -> ludzie, którzy uważają, że zadowolenie z życia jest czymś pożądanym, będą bardziej skłonni poszukiwać informacji pozytywnych.

Podejście teoretyczne

Teorie szczęścia:

1) teorie zaspokajania potrzeb i osiągania celów:

- źródłem szczęścia jest redukcja napięcia oraz zaspokojenie potrzeb i osiągniecie celów o charakterze biologicznym i psychologicznym, np. zasada przyjemności Freuda i model hierarchii potrzeb Maslowa;

- teoretycy celu - jednostka osiąga poczucie szczęścia, kiedy zbliża się do pewnego idealnego stanu lub osiąga ważny cel (standard);

- Higgins - źródłem negatywnych emocji jest odległość Ja od Ja idealnego lub Ja pożądanego;

- szczęście jest pewnym pożądanym stanem końcowym, ku któremu zmierza wszelkie działanie;

- ludzie mający ważne cele są na ogół bardziej energiczni, doświadczają więcej pozytywnych emocji i czują, ze ich życie ma sens.

2) teorie procesu lub działania:

- już sama aktywność daje szczęście;

- Csikszentmihalyi - ludzie są najszczęśliwsi wówczas, gdy podejmują interesujące działania, odpowiadające poziomowi ich umiejętności; stan umysłu - flow (,,zaangażowanie”), ludzie którzy często doświadczają tego stanu są zwykle bardzo szczęśliwi;

- Cantor i współpr. - podkreślają znaczenie aktywnego stosunku do zadań życiowych;

- Sheldon, Ryan i Reis - ludzie są najszczęśliwsi wtedy, gdy podejmują rozmaite działania ze względu na nie same.

1) i 2) - poczucie szczęścia zmienia się wraz z warunkami, w jakich człowiek żyje; kiedy jednostka zbliża się do swoich celów albo zaangażowana jest w interesujące działanie, powinna doświadczać poczucie szczęścia.

3) teorie predyspozycji genetycznych i osobowościowych:
- poczucie szczęścia jednostki wykazuje pewną stałość w czasie, której nie da się wyjaśnić stałością warunków życia

- choć emocje podlegają wahaniom, to ludzie reagują na różne sytuacje i okoliczności życiowe w indywidualny, charakterystyczny dla siebie sposób;

- wydarzenia życiowe mogą mieć wpływ na dobrostan psychiczny, to jednak ludzie dostosowują się do tych zmian i powracają do uwarunkowanych biologicznie ,,stałych punktów” lub ,,poziomów adaptacji”, np. ludzie ujawniają podobny stopień stałości poczucia szczęścia bez względu na to, czy ich zarobki w ciągu 10 lat rosną, maleją, czy utrzymują się na tym samym poziomie;

- do pewnego stopnia ludzie są predysponowani do bycia szczęśliwymi lub nieszczęśliwymi;

- Tellegen i inni - 40% zmienności w zakresie pozytywnych emocji i 55% zmienności w zakresie negatywnych można przewidzieć na podstawie różnic genetycznych;

- cechami, które najbardziej trwale wiążą się z dobrostanem psychicznym są ekstrawersja i neurotyczność - osoba ekstrawertywna i bez skłonności neurotycznych ma większe skłonności na osiągniecie szczęścia;

- różnice w dobrostanie psychicznym wynikają również z trwałych indywidualnych różnic w sposobie myślenia o świecie: różnice w nastawieniu na informacje przyjemne i przykre, w dokładności i sprawności, z jaką ludzie przetwarzają informacje przyjemne i przykre;

- niektóre dyspozycje poznawcze, takie jak nadzieja, wrodzony optymizm i poczucie kontroli wpływają na dobrostan psychiczny;

- na nasze poczucie szczęścia ma wpływ nie tylko to, kim jesteśmy, ale również to, jak myślimy o swoim życiu.

Demograficzne korelaty dobrostanu psychicznego

- dochody są związane z poczuciem szczęścia, jednak zarówno na poziomie indywidualnym, jak i krajowym zmiany dochodów w czasie mają niewielki wpływ na poczucie szczęścia;

- wiek i płeć związane są z dobrostanem psychicznym, ale związki są słabe -pozytywny afekt maleje z wiekiem, a wpływ płci jest niewielki;

- Wilson - zdrowie fizyczne jest skorelowane z dobrostanem psychicznym; wielkość korelacji zależy od tego, czy podstawą szacunków jest subiektywna czy obiektywna diagnoza stanu zdrowia -> wydaje się, że sposób postrzegania świata ma o wiele większy wpływ na poczucie szczęścia niż obiektywne warunki;

- małżeństwo i aktywność religijna są dodatnio skorelowane z dobrostanem psychicznym, ale wpływ małżeństwa może być inny u mężczyzn niż u kobiet, a wpływ akt. religijnej może zależeć od sposobu pomiaru religijności.

Kultura i dobrostan psychiczny

- w kulturach kolektywistycznych samoocena jest słabiej związana z zadowoleniem z życia, a ekstrawersja słabiej związana z pozytywnym afektem niż w kulturach indywidualistycznych;

- Suh i inni - u kolektywistów stopień zgodności sposobu życia osoby badanej z pragnieniami osób znaczących jest lepszym predykatorem zadowolenia z życia niż jej własne uczucia;

- gdy poziom podstawowych potrzeb jest kontrolowany, dochód ma znaczny lub umiarkowany wpływ na dobrostan psychiczny -> najszczęśliwsi są zwykle ludzie w najbogatszych społeczeństwach;

- Diener, Gohm, Suh i Oishi - w kulturach indywidualistycznych ludzie żyjący ze sobą bez ślubu są szczęśliwsi niż ludzie żyjący samotnie lub w związkach małżeńskich (poczucie bliskości jest ważniejsze od aprobaty społecznej), a w kulturach kolektywistycznych partnerzy żyjący ze sobą bez ślubu są mniej szczęśliwi niż ludzie żyjący samotnie lub w małżeństwie (ważna aprobata społeczna) -> normy kulturowe mogą zmieniać korelaty dobrostanu psychicznego.

Interwencje

- Fordyce - program mający na celu zwiększenie poczucia szczęścia ludzi ; dobrostan psychiczny można zwiększyć ucząc ludzi naśladować szczęśliwych;

- Seligman, Reivich, Jaycox i Gillham - trening zwiększania optymizmu; zagrożone depresją dzieci uczono dostrzegać jasną stronę wydarzeń poprzez trening poznawczy i naukę rozwiązywania problemów społecznych.

Janusz Czapiński - Psychologiczne teorie szczęścia

Dwa ujęcia: ,,dół - góra” i ,,góra - dół” - dwie ogólne ramy teoretyczne, w które wpisuje się większość hedonistycznych koncepcji szczęścia.

,,Dół - góra”:

- poczucie szczęścia jest funkcją różnorodnych satysfakcji cząstkowych i przeżyć emocjonalnych wynikających zarówno ze stałych, jak i zmiennych okoliczności życia;

- im lepsza jest nasza sytuacja materialna, tym bardziej jesteśmy z niej zadowoleni i szczęśliwsi, im lepsze są nasze relacje z ludźmi, tym jesteśmy bardziej zadowoleni z życia;

- ogólny dobrostan psychiczny jest wynikiem algebraicznego rachunku na zbiorze satysfakcji cząstkowych ze wszystkich istotnych aspektów życia lub na zbiorze wszystkich liczących się, realnych lub wirtualnych (wyobrażonych, zaczerpniętych z mediów) doświadczeń w pewnym przedziale czasu;

,,Góra - dół”:

- im jesteśmy szczęśliwsi, tym bardziej różowe są nasze okulary

- ogólne zadowolenie z życia czy poczucie szczęścia decydują o tym, ile satysfakcji człowiek znajdzie w konkretnych doświadczeniach i sytuacjach;

- zakłada, że zadowolenie jest stałą cechą człowieka;

- zakłada pewien rodzaj wewnętrznego homeostatu gwarantującego stabilność ogólnego dobrostanu psychicznego w zmiennym środowisku życia: cokolwiek ci się przytrafi, jeśli tylko jesteś osobą szczęśliwą - będziesz szczęśliwy.

Próby łączenia tych 2 podejść:

• Teoria potrzeb Ruuta Veenhovena:

- szczęście jest funkcją zaspokojenia potrzeb;

- ten, kto posiada więcej pieniędzy, ma większe szanse zaspokojenia potrzeb warunkujących przetrwanie i powinien być bardziej zadowolony ze swojego życia -> pieniądze nie tylko gwarantują jedzenie, odzienie i dach nad głową, ale także zaspokajanie wielu innych potrzeb wyższego rzędu, np. zakup bezpieczniejszego samochodu, przyzwoita edukacja;

- teoria sprawdza się głównie w odniesieniu do tej kategorii potrzeb, które Maslow określił jako podstawowe, najpilniejsze; po ich zaspokojeniu znika, a w każdym razie słabnie, zależność między wysokością dochodu a poczuciem szczęścia;

- materialiści są mniej szczęśliwi niż niematerialiści; jednak bogate demokracje rynkowe sprzyjają indywidualizmowi, motywacji wewnętrznej - dają ludziom większy wybór i większą swobodę wyboru, ograniczają rolę wrodzonych czy przypisanych atrybutów tożsamości (kolor skóry, pochodzenie społeczne, płeć itd.) w określaniu losów osobistych - dlatego bogaci mieszkańcy Stanów Zjednoczonych wykazują niezmiennie wysoki poziom dobrostanu psychicznego;

- Easterlin - wzrost dobrobytu wszystkich nikogo nie czyni szczęśliwszym, pieniądze mogą nas uszczęśliwić tylko wówczas, gdy nasze indywidualne dochody rosną szybciej niż w przeszłości (-> teoria porównań);

- pieniądze i inne dobra zdają się uszczęśliwiać w pewnym stopniu tylko tych, którzy mają ich za mało;

- ubóstwo bezwzględne - niezaspokojenie potrzeb podstawowych, względne - rozbieżność między tym, co jest udziałem jednostki a jakimś standardem.

• Teorie kontekstowe:

- poczucie szczęścia jest względne i zależy od kontekstu wyznaczanego przez bieżące doświadczenia, oczekiwania, nastroje, porównania, chwilowe czynniki sytuacyjne i dostępne w danej chwili informacje; jest wynikiem zmiennych i trudnych do przewidzenia zjawisk tworzących kontekst, w jakim znajduje się człowiek w danym momencie;

- kwestionują bądź stałość szczęścia, bądź trafność retrospektywnych ocen bilansu doświadczeń afektywnych i jakości własnego życia;

- człowiek ma ograniczone zdolności wzglądu w siebie i racjonalnego wyciągania wniosków ze swoich własnych doświadczeń;

- analizują przede wszystkim trafność i rzetelność narzędzi mierzących dobrostan subiektywny.

1. Teorie porównań

- Michalos - zasadniczymi kryteriami oceny własnego życia są 1) aspiracje (czego bym chciał), 2) inni ludzie, 3) własna przeszłość, 4) oczekiwania (czego się spodziewałem), 5) to, co uważam, że mi się należy (na co zasługuję) - przyjmując te kryteria, człowiek może oceniać swój aktualny stan, gdy któraś z ocen jest pozytywna, dobrostan psychiczny rośnie, gdy negatywna - pogarsza się;

- najważniejszym kryterium są aspiracje, w Polsce - porównanie z tym, co mają inni ludzie;

- koncepcja Ingleharta - najważniejszym kryterium są aspiracje.

2. Ewaluatywny model szczęścia Norberta Schwarza i Fritza Stracka

1 - pytania typu ,,czy jesteś szczęśliwy?”, ,,jak oceniasz swoją pracę?”, itd.

2 - czyli w jaki sposób i jakie doświadczenia są przywoływane z pamięci, np. czy minione przeżycia o określonym zabarwieniu emocjonalnym posłużą jako standard porównań dla obecnych przeżyć, czy jako źródło ,,odgrzanych” uczuć

Eksperyment Schwarza i Clore - pytanie telefonicznie ludzi o dobrostan psychiczny w słoneczne i deszczowe dni.

3. Teoria obiektywnego szczęścia Daniela Kahnemana

- szczęście zakłada ocenę doświadczeń w kategoriach dobre - złe, pozytywne - negatywne, itd.;

- wartościowanie doświadczeń przebiega na różnych poziomach ogólności: od ,,surowych” wrażeń sensorycznych i emocjonalnych, poprzez oceny podsumowujące zespół doznań wyodrębnionych ze względu na dowolne kryterium, np. czasowe (wczorajszy dzień), dziedzinowe (praca, rodzina) czy przestrzenne (miejscowość zamieszkania, kraj), po ogólne wnioski na temat jakości całego życia;

- skrajnie hedonistyczna teoria szczęścia - mózg nieustannie ,,tworzy hedonistyczny komentarz” do biegu zdarzeń oraz ,,hedonistyczne komentarze” do różnych elementów doświadczenia sumują się do pojedynczych wartości na wymiarze dobre - złe i dzięki temu powstaje jednoznaczna tendencja behawioralna: dążyć do podtrzymywania lub też unikać danego doświadczenia;

- retrospektywna ocena jakości własnego życia (odpowiedź na pytanie ,,czy jesteś szczęśliwy?”) jest subiektywnym raportem z rzeczywistego potoku doświadczeń afektywnych;

- miarą rzeczywistej (hedonistycznej) jakości życia jest szczęście obiektywne - ciągły zapis realnych doświadczeń hedonistycznych, najlepiej takiego zapisu można dokonać za pomocą wskaźników neurofizjologicznych czy mierząc behawioralne odruchy;

- podstawowy wymiar doświadczeń hedonistycznych jest wspólny zarówno dla doznań sensorycznych związanych z genetycznie uwarunkowanymi kryteriami wartościowania (słodkie, czyli dobre; gorzkie, czyli złe), jak i uczuć uwarunkowanych społecznie (np. poczucie winy);

- ostateczną funkcją szczęścia jest tworzenie rzeczywistości;

- bieżące doznania hedonistyczne mogą pełnić funkcję korygującą zachowania dla maksymalizowania korzyści i minimalizowania bieżących strat, np. gdybym nie odczuwał bólu po dotknięciu rozgrzanego żelazka, mógłbym spalić sobie całą dłoń;

- poczucie szczęścia i związany z nim optymizm są źródłem niespecyficznej motywacji do działania, warunkują wytrwałość w obliczu trudności, zdolność szybkiego podejmowania decyzji, determinację w dążeniu do różnorakich celów i zapobieganie zachowaniu autodestrukcyjnym;

- retrospektywna ocena ciągu zdarzeń (=subiektywne szczęście) nie odzwierciedla rzeczywistego bilansu wartości hedonistycznej zdarzeń (=obiektywne szczęście);

- oceniając własne doświadczenia i innych ludzi, człowiek ignoruje czas ich trwania - bierze pod uwagę jedynie doznania najsilniejsze i ostatnie (reguła ,,szczyt - koniec”, peak - end).

4. Teorie adaptacji

- nasze odczucia i oceny zależą każdorazowo od kontekstu, nigdy nie mają charakteru absolutnego;

- kontekst (kryteria porównań) zmienia się wraz ze zmianą sytuacji tak, iż wszelkie rozbieżności miedzy stanem aktualnym i kryteriami pozostają w dłuższej perspektywie czasowej względnie stałe;

- z upływem czasu ludzie przyzwyczajają się (adaptują) zarówno do dobrych, jak i złych rzeczy i to sprawia, że warunki, w jakich się na dłużej znaleźli, przestają wpływać na ich dobrostan psychiczny;

a) hipoteza hedonicznego młyna:

- jakkolwiek zmieni się twoje życie, zmienią się też odpowiednio kryteria, z którymi porównujesz stan obecny, i w związku z tym ogólny bilans doświadczeń emocjonalnych oraz ocen pozostanie taki sam jak przed zmianą;

- przykład - badania z udziałem sparaliżowanych ofiar wypadków drogowych i zwycięzców loterii pieniężnych (adaptacja do warunków);

- wzrost zarobków nie pociąga za sobą poprawy dobrostanu psychicznego, spadek powoduje co prawda znaczne obniżenie zadowolenia z życia, ale efekt ten nie jest zbyt długotrwały i po pewnym czasie u tych, którzy stracili, poczucie szczęścia wraca do poziomu sprzed kryzysu finansowego.

b) teoria zakresu - częstości Allena Parducciego:

- pozwala przewidywać, kiedy ludzie maksymalizują poczucie szczęścia, w jakich warunkach mogą je tracić, a w jakich podtrzymywać i wzmacniać;

- optymalny dla trwałego poczucia szczęścia rozkład doświadczeń charakteryzuje się bardziej wydłużoną negatywną niż pozytywną skalą przeżyć emocjonalnych i większą częstością przeżyć umiarkowanie pozytywnych;

- rzadko pojawiają się rzeczy złe, ale skrajnie negatywne przeważają nad skrajnie pozytywnymi;

- sporadyczne wydarzenia negatywne służą jako punkt odniesienia pozwalający docenić wydarzenia pozytywne, brak skrajnie pozytywnych doświadczeń nie osłabia z kolei przyjemności czerpanej z wydarzeń umiarkowanie dobrych;

- badania Eda Dienera i Martina Seligmana - grupa najszczęśliwszych osób charakteryzowała się brakiem uczuć ekstatycznych (skrajnie pozytywnych), umiarkowanie pozytywnymi doznaniami przez większość czasu i sporadycznie przeżywanymi uczuciami negatywnymi;

- decydujące znaczenie dla poczucia szczęścia ma zmienny rozkład i zakres doświadczeń;

- mieć więcej to nie zawsze mieć się (psychicznie) lepiej - materialiści mylą oczekiwaną użyteczność celów, do których dążą (pieniędzy i innych dóbr materialnych) ze szczęściem.

• Teorie eudajmonistyczne

- mają wyraźnie moralistyczny, normatywny charakter;

- ich przesłanie stoi w ostrej opozycji do nurtu hedonistycznego;

- istotą człowieka, jego natury, nie są wrażenia zmysłowe, emocje, nastroje czy doznania, lecz umysł, cele, przekonania, poglądy, i najważniejsze - wartości i zdolność nadawania sensu doświadczeniom własnym i innych ludzi;

- każdy człowiek podlega wymogom moralnym;

- postulują zasady życia w zgodzie ze swoim prawdziwym Ja (dajmonem);

- prawdziwe Ja jest w głównej mierze społeczne, dlatego te zasady sprowadzają się do kardynalnych cnót - dobre życie to życie respektujące cnoty moralne, znaczące, sensowne, celowe, choćby niezbyt radosne.

1. Teoria autentycznego szczęścia Martina Seligmana

- Seligman swoimi ideami nadaje ton głównemu nurtowi psychologii pozytywnej;

- odróżnia on przyjemności - chwilowe, można je czerpać z łamania rutyny, smakowania nowości od gratyfikacji - bardziej trwałych, wynikających z oddania się bez reszty temu, co się robi, zaangażowania w działanie ujawniające mocne strony i cnoty człowieka;

- wymienia 6 kardynalnych, uniwersalnych cnót oraz 24 silne strony układające się w różne zindywidualizowane konfiguracje:

Cnota kardynalna	Silne strony
mądrość	Ciekawość świata, zamiłowanie do nauki, skłonność do krytycznego myślenia, inteligencja praktyczna (,,złota rączka”), inteligencja społeczna i emocjonalna, perspektywa (zdolność przyjmowania różnych punktów widzenia)
odwaga	Dzielność moralna i fizyczna (gotowość do poświęceń dla obrony istotnych wartości, odporność na ból), wytrwałość w realizacji celów, uczciwość i autentyczność
humanitaryzm i miłość	Uprzejmość, wielkoduszność, kochanie, przyzwolenie na bycie kochanym
sprawiedliwość	Obowiązkowość, brak uprzedzeń (równe traktowanie wszystkich), przywództwo
wstrzemięźliwość	Samokontrola, roztropność, skromność
duchowość i transcendencja	Zdolność doceniania piękna i doskonałości, odczuwanie wdzięczności, nadzieja i optymizm, wielkoduszność, miłosierdzie, poczucie humoru, pasja (entuzjazm)

- http://www.authentichappiness.org - można zdiagnozować swój specyficzny zestaw mocnych stron;

- aby nasze życie nabrało sensu, swoje mocne strony powinniśmy starać się wykorzystywać na rzecz czegoś, co wykracza poza nas samych (dla dobra innych ludzi, idei, kultury, cywilizacji);

- dobre życie = życie pełne - połączenie przyjemności, gratyfikacji i sensu;

- autentycznie szczęśliwego życia można się nauczyć, bo można się nauczyć wykorzystywania właściwych sobie mocnych stron składających się na 6 cnót człowieka.

2. Teorie motywacyjne:

- wkład wyników działań człowieka w jego dobrostan zależy od rodzaju celów, od zgodności między dążeniami i cechami osobowości (np. własnym Ja) i uniwersalnie ważnymi, choć nie zawsze uświadamianymi potrzebami psychicznymi, oraz od wielu innych jeszcze czynników charakteryzujących samo działanie, oczekiwania, możliwości i motywacje;

a) motywacyjna koncepcja szczęścia Ryana i współpr.:

- nawiązuje do teorii autodeterminacji, czyli podziału motywacji na zewnętrzną (np. władza, pieniądze) i wewnętrzną (gratyfikacją jest satysfakcja płynąca z działania i z pozucia samorealizacji - robię to, co lubię)

- zakłada 3 podstawowe potrzeby psychiczne: autonomii, kompetencji, bliskości w relacjach z bliskimi - ich zaspokojenie jest warunkiem psychicznego rozwoju, integralności, dobrostanu, witalności i zgodności z własnym Ja;

- przedkładanie aspiracji materialnych nad wartości służących realizacji podstawowych potrzeb psychicznych idzie w parze z obniżonym dobrostanem, słabszą witalnością;

- motywacja zewnętrzna osłabia dobrostan, bo cele zewnętrzne trudniej jest w pełni zrealizować niż wewnętrzne, mają bardziej jednoznaczne, obiektywne miary, a ich realizacja zależeć może w mniejszym stopniu od samego podmiotu, a w większym od warunków zewnętrznych i obiektywnych ograniczeń, na które podmiot nie ma wpływu.

b) teoria Kennona Sheldona i współpr.:

- warunkiem skutecznej realizacji celów jest motywacja wewnętrzna rozumiana jako chęć robienia czegoś z potrzeby wewnętrznej, w zgodzie z własnym ego;

- osoby motywowane wewnętrznie lepiej realizują założone cele, czerpią z tego więcej satysfakcji, odnoszą więcej sukcesów, co wzmacnia motywację wewnętrzną.

c) analiza projektów osobistych Briana Little

- różnicuje funkcje, jakim służy realizacja celów;

- funkcja symboliczna - pozwala uzyskać wewnętrzną integralność, spójność różnych aspektów własnej tożsamości, a poprzez lepiej zrozumieć własne życie, nadać mu sens i wartość;

- funkcja instrumentalna - służy doskonaleniu umiejętności, sprawności, kontroli nad otoczeniem, jej spełnieniem jest poczucie zadowolenia, szczęścia.

Istotne jest, z jakim nastawieniem angażujemy się w realizację planów życiowych. Jeśli obawiamy się porażki, nisko oceniamy prawdopodobieństwo sukcesu, chcemy przede wszystkim unikać strat i rozczarowań, koncentrujemy się na tym, jak wypadniemy, ciągle na nowo zastanawiamy się nad swoimi celami dostrzegamy konflikty między nimi - otwieramy drogę negatywnym emocjom i obniżamy swój dobrostan psychiczny.

• Teorie genetyczne

- szczęście powinno być trwałą właściwością człowieka;

- David Lykken - charakterystyczny dla danego człowieka potencjalny poziom szczęścia jest uwarunkowany genetycznie niemal w 100%; nie wszyscy jednak przez cały czas swój poziom osiągają, niektórzy nigdy do niego nie dochodzą;

- ekstrawersja i neurotyzm mają znaczy udział w poczuciu szczęścia, zadowoleniu z życia i bilansie doświadczeń afektywnych;

- badania neuropsychologiczne - ścisły związek między poczuciem szczęścia a poziomem dopaminy i serotoniny w mózgu;
- Lykken - szczęście jest cechą emergentną, a nie rodzinną -> z faktu, iż rodzice są mniej lub bardziej szczęśliwi, nie da się wywnioskować niczego na temat szczęścia ich dzieci;

- dziedziczymy jedynie pewien możliwy standard, ale jak w przypadku każdej innej cechy warunkowanej genetycznie standard ten może być w różnym stopniu spełniany fenotypowo;

- Rahe i Cummins - sugerują istnienie zaprogramowanego poziomu dobrostanu.

• Teorie ,,szczęśliwego” atraktora

- ,,szczęśliwy” atraktor - odpowiednik potencjalnego poziomu szczęścia w teorii Lykkena z uzupełnieniem: atraktor ma siłę przyciągania, która sprawia, że właściwy dla danej osoby poziom dobrostanu nie tylko może być, ale zazwyczaj jest osiągany;

- szczęścia nie można ani się nauczyć, ani zwiększyć ponad pewien poziom (wbrew teorii Seligmana);

- ktoś, kto urodził się ze słabszym atraktorem szczęścia, nie jest w stanie inaczej niż farmakologicznie (prozak, narkotyki) wykrzesać w sobie na dłużej bardzo pozytywnego stosunku do życia; osoby z silnym - nawet po bardzo tragicznych i wyczerpujących psychicznie zmianach w życiu powróci po pewnym czasie do zdolności radowania się, odczuwania przyjemności, odnajdzie ponownie sens życia.

1. Teoria dynamicznej równowagi Bruce'a Headeya i Alexandra Wearinga

- stałe cechy determinują bazowy poziom dobrostanu jednostki;

- wydarzenia mogą spychać człowieka poniżej lub wznosić ponad ten poziom, ale z czasem i tak do niego powróci;

- każdemu jest pisana pewna ,,stała szczęścia”, którą da się oszacować dopiero w dalekiej perspektywie;

- 2 grupy czynników warunkujących subiektywną jakość życia:

Kapitał zakładowy (stałe zasoby) - wszystko to, co w życiu jednostki nie zmienia się w ogóle lub zmienia się rzadko (np. pochodzenie społeczne, płeć, wiek, cechy osobowości)

Rachunki (wpływy) bieżące - satysfakcje i niezadowolenia wynikające ze zmiennych wydarzeń życiowych w danym okresie czasu;

- przez większość życia dobrostan subiektywny pozostaje na względnie stałym poziomie, ponieważ zasoby kapitałowe, bieżące wpływy i dobrostan tworzą układ dynamicznej równowagi;

- bieżące wpływy psychiczne zależą od stałych zasobów - dlatego zmiana sytuacji życiowej (np. dochodów) nie zmienia w dłuższej perspektywie poczucia szczęścia, biografia człowieka w zakresie bilansu emocjonalnego jest w zasadzie niezmienna.

2. Cebulowa teoria szczęścia

- 3 warstwy / poziomy dobrostanu psychicznego:

Poziom najgłębszy - wola życia - zdeterminowany genetycznie, nie zawsze i nie w pełni doświadczany subiektywnie, w przybliżeniu odpowiednik potencjalnego poziomu szczęścia u Lykkena,

Poziom pośredni - ogólny dobrostan subiektywny - odpowiada hedonistycznym (bilans emocjonalny i ogólne satysfakcje) oraz niektórym eudajmonistycznym (np. poczucie sensu życia) miarom dobrostanu, tzn. subiektywnie doświadczanej wartości własnego życia,

Najbardziej zewnętrzna warstwa - bieżące doświadczenia afektywne (odpowiednik obiektywnego szczęścia w koncepcji Kahnemana) oraz satysfakcje cząstkowe odnoszące się do konkretnych aspektów życia (np. pracy, rodziny);

- bieżące reakcje hedonistyczne i satysfakcje cząstkowe - najbardziej wrażliwe na obiektywną sytuację życiową i jej zmiany, wola życia - najmniej wrażliwa;

- wolę życia można utożsamiać z atraktorem szczęścia - jest istotnym warunkiem ochrony samego życia w niesprzyjających warunkach: zapobiega trwałemu obniżeniu ogólnej motywacji do działania (pesymizmowi, poczuciu bezradności), a przez to umożliwia ochronę pozostałych zasobów osobistych włącznie z biologicznymi (zapobiega zaburzeniom psychosomatycznym i w ostateczności samobójstwu); najgłębsze i najlepiej chronione źródło pozytywnej postawy wobec życia;

- funkcja atraktora szczęścia: mobilizowanie człowieka do działań poprawiających jego obiektywną sytuację życiową;

- dążenie do szczęścia eudajmonistycznego oznacza pożytek dla innych, jest motywem prospołecznym;

- w eudajmonistycznej koncepcji szczęścia miarą realizacji są efekty działań, a nie trwałe spotęgowanie przyjemności, dążenia wg tej koncepcji są realistyczne, np. biorąc udział u wyborach parlamentarnych, przyczynisz się w małej cząstce do poprawy kondycji jakości rządów;

- pogoń za szczęściem hedonistycznym = złudzenie, szczęście to jest funkcją osiągnięć czy postępu;

- złudzenie hedonistyczne (czyli złudzenie postępu hedonistycznego) wynika z przeceniania wpływu przewidywanych zdarzeń pozytywnych na emocjonalny dobrostan; jego dopełnieniem jest złudzenie patetyczne - wynika z przeceniania psychologicznych skutków przewidywanych zdarzeń negatywnych;

- złudzenie patetyczne wynika z tego, że postronny obserwator uwzględnia w ocenie jakości życia innych ludzi jedynie łatwo dostrzegalne wskaźniki ich sytuacji, nie biorąc pod uwagę innych różnego rodzaju działań zaradczych i mechanizmów adaptacyjnych warunkujących podtrzymanie dobrostanu na właściwym dla danej osoby poziomie;

- złudzenie patetyczne mobilizuje nas do unikania zła, hedonistyczne - zwiększa społeczne korzyści naszych działań;

- przecenianie psychologicznych efektów złych zdarzeń jest większe niż przecenianie efektów zdarzeń pomyślnych - efekt negatywności;

- pozytywna zmiana dobrostanu psychicznego (jego poprawa) zależna jest od czynników wewnętrznych, a zmiana negatywna (pogorszenie) - od czynników zewnętrznych;

- im gorszy jest czyjś dobrostan w danym momencie (=im bardziej jest oddalony od atraktora), tym większa jego zmiana na lepsze (bo tym większą musi przebyć drogę do poziomu atraktora) po upływie pewnego czasu, niezależnie od tego, czy zewnętrzne przyczyny odpowiedzialne za jego pogorszenie zostały zlikwidowane czy nie;

- ludzie starzy są podobnie szczęśliwi i mają tak samo silną wolę do życia jak młodzi.

3. Teoria poszerzania umysłu i budowy zasobów osobistych Barbary Fredrickson

- mieści się w ujęciu ,,góra-dół”;

- emocje tak jak inne procesy wartościowania (sensoryczne wrażenia przyjemności - bólu, rozlane nastroje i oceny poznawcze typu dobre - złe) sygnalizują, jaki jest aktualny stan rzeczy (stan własnego organizmu i otoczenia): korzystny (sprzyjający) czy niekorzystny (zagrażający), i jaki w związku z tym powinien być kierunek działania: dążenie czy wycofanie;

- emocje negatywne sygnalizują konieczność zachowania się w określony sposób i wygasają w momencie zlikwidowania zagrożenia, cel aktywności stymulowanej emocjami negatywnymi - przywrócenie stanu normalnego;

- emocje pozytywne sygnalizują otwarcie na nowe możliwości, sprzyjają poszerzaniu pola widzenia, wychodzeniu poza gotowy repertuar sprawdzonych, nawykowych myśli i czynności, mają charakter samowzmacniający się;

- poczucie szczęścia nie tylko wynika z powodzenia życiowego, ale także buduje owo powodzenie.

Michael Argyle - Przyczyny i korelaty szczęścia

Zmienne demograficzne i środowiskowe a ich wpływ na szczęście:

Wiek

- mały wzrost poczucia szczęścia wraz z wiekiem;

- Cantril - ludzie starsi są bardziej zadowoleni z dawnego i obecnego życia, lecz mniej zadowoleni ze swych perspektyw na przyszłość;

- Ryff - zdolność panowania nad otoczeniem oraz autonomia wzrastają z wiekiem, natomiast poczucie posiadania celu w życiu i rozwój osobisty obniżają się;

- mężczyźni stają szczęśliwsi z wiekiem, kobiety stają się mniej szczęśliwe;

- efekt kohorty - ludzie dawniej urodzeni są przeciętnie mniej wykształceni i być może mają mniejsze oczekiwania, łatwiej ich zadowolić lub większą wagę przywiązują do zaspokajania najprostszych, podstawowych dla przeżycia potrzeb;

- ludzie starzy mają niższe aspiracje;

- z wiekiem następuje pewien wzrost aktywności religijnej i przekonań religijnych.

Wykształcenie

- mała korelacja między poziomem wykształcenia a miarami szczęścia;

- wykształcenie ma większy wpływ w uboższych krajach;

- jest ściśle związane z dochodem i pozycją zawodową;

- wpływa na dochód i status zawodowy, a oba te czynniki są przyczynami szczęścia.

Klasa społeczna

- jest to ten poziom w strukturze społeczeństwa, na którym dana jednostka jest akceptowana, jest on zależny od pozycji zawodowej, a także dochodu, wykształcenia, dzielnicy zamieszkania oraz stylu życia;

- poziom szczęścia i zadowolenia jest szczególnie wysoki u tych osób, które sądzą, że należą do wyższej klasy społecznej;

- większy szacunek ze strony innych może przyczyniać się do większego poczucia własnej wartości.

Dochód

- mały długoterminowy wpływ dochodu może być wynikiem adaptacji - ludzie przyzwyczajają się do określonego poziomu dobrobytu;

- ma pewien wpływ na poczucie szczęścia - ludzie bogatsi mają lepszy poziom życia, lepsze mieszkanie, środki transportu, wykształcenie, sposoby spędzania wolnego czasu, lepszy dostęp do leczenia - co daje w rezultacie lepsze zdrowie, nawet lepsze zdrowie psychiczne i bardziej zintegrowaną osobowość (mogą sobie pozwolić na terapię) - oraz wyższe poczucie własnej wartości, wynikające z szacunku, jakie darzy się ludzi bogatych;

- pieniądze mają dobry wpływ na małżeństwo, bo umożliwiają nowożeńcom uzyskanie własnego lokum zamiast mieszkania z teściami, a małżeństwo jest ważnym źródłem szczęścia;

- pieniądze nie mają większego znaczenia dla jakości życia wtedy, gdy się je wydaje na żywność, mieszkanie i inne artykuły pierwszej potrzeby, niż wtedy, gdy są wydawane na większe samochody, dzieła sztuki itp.;

- ci, którzy osiągają wysokie wyniki na skali materializmu, są mniej szczęśliwi niż inni - w rzeczywistości dążą do celów niematerialnych, takich jak samorealizacja czy sens życia, i są rozczarowani, gdy rzeczy niematerialne nie zapewniają osiągnięcia tych celów;

- porównania są bardzo ważne jako źródło zadowolenia z dochodu, np. zadowolenie z płacy jest mniejsze, jeśli mąż, żona lub inni członkowie rodziny zarabiają więcej;

- Diener - przeciętne szczęście jest większe w tych krajach, w których zróżnicowanie dochodów jest mniejsze - dla wielu ogranicza to możliwość dokonywania niekorzystnych dla siebie porównań;

- kobiety młode i lepiej wykształcone, wykonujące wolne zawody i zatrudnione w miejscach zdominowanych przez mężczyzn nie wykazują większego zadowolenia z pracy.

Małżeństwo

- jeden z najsilniejszych korelatów szczęścia i dobrostanu;

- ludzie, którzy pozostają w związku małżeńskim lub żyją ze sobą, są przeciętnie szczęśliwsi i odznaczają się lepszym zdrowiem psychicznym i fizycznym osoby, które żyją samotnie, nigdy nie zawarły małżeństwa albo są owdowiałe, rozwiedzione lub w separacji;

- większy wpływ u młodszych par;

- pomimo wielu korzyści, małżeństwo jest związkiem, który stanowi największe źródło konfliktów;

- lepszy stan zdrowia psychicznego u osób pozostających w związku małżeńskim;

- śmierć współmałżonka - poważne źródło depresji, owdowienie - dużo większy wpływ na osoby młodsze;

- ma nieco większy wpływ na szczęście kobiet, chociaż bardziej się przyczynia do fizycznego i psychicznego zdrowia mężczyzn;

- jakość małżeństwa - dodatkowy predykator szczęścia ;

- posiadanie dzieci - raczej mały wpływ na zadowolenie i szczęście małżeńskie;

- okresy miesiąca miodowego i pustego gniazda - najlepsze dla zadowolenia małżeńskiego, a okresy, w których dzieci są poniżej 5 roku życia i są nastolatkami - najgorsze;

- małżeństwa należące do klasy średniej - najbardziej udane;

- powody dobroczynnych skutków małżeństwa:

(1) największe źródło wsparcia społecznego (wsparcie emocjonalne, materialne, koleżeństwo)

(2) partner odgrywa istotną rolę w osiągnięciu szerokiego zakresu innych rodzajów satysfakcji, łącznie z seksem i różnymi sposobami spędzenia czasu wolnego

(3) zakochanie - największe źródło pozytywnych emocji

(4) małżeństwo prowadzi do większej dbałości o zdrowie, pobudzony układ odpornościowy, lepsze zdrowie psychiczne - możliwość zwierzania się i omówienia swoich problemów.

Przynależność etniczna

- Murzyni są mniej szczęśliwi, czarni Amerykanie mają niższe poczucie własnej wartości;

- niższy poziom poczucia szczęścia u mniejszości etnicznych jest spowodowany głownie ich niższymi dochodami, gorszym wykształceniem i niższym statusem zawodowym.

Zatrudnienie

- bezrobotni w prawie wszystkich krajach są dużo mniej szczęśliwi niż ci, którzy mają pracę; ich zdrowie psychiczne i fizyczne jest gorsze, wyższe są u nich wskaźniki depresji, samobójstw i alkoholizmu, wyższa śmiertelność; gdy kontroluje się ich sytuację finansową wpływ bezrobocia na poczucie szczęścia słabnie;

- bezrobocie gorzej wpływa na ludzi starszych, na białych mężczyzn i na osoby z wysokimi wskaźnikami zaangażowania w pracę;

- status zatrudnienia wpływa na kilka aspektów szczęścia: pozytywny afekt, satysfakcję, poczucie własnej wartości, apatię oraz zadowolenie z sytuacji finansowej, zdrowia i warunków mieszkaniowych;

- w niektórych populacjach bezrobocie oddziałuje silniej niż w innych, np. gdy poziom zatrudnienia jest wysoki, pozostawanie bez pracy uważa się wówczas za osobistą porażkę;

- bezrobocie ma bardziej destrukcyjny wpływ, jeśli wsparcie społeczne ze strony rodziny jest małe;

- gdy kontroluje się dochód, wpływ bezrobocia na poczucie szczęścia zmniejsza się, lecz pozostaje istotny;

- emeryci są przeciętnie szczęśliwsi niż pracujący; emeryci jednak mogą czuć się znudzeni, samotni bezużyteczni, doświadczają braku samooceny; przejście na emeryturę ma mały wpływ na zdrowie; ludzie są szczęśliwsi na emeryturze, jeśli przeszli na nią dobrowolnie, mają dobre zdrowie, nie doznali dużego spadku dochodów i aktywnie realizują swoje zachowania;

- między poczuciem szczęścia gospodyń domowych a kobiet pracujących nie ma wyraźnej różnicy;

- praca jest ważniejsza dla mężczyzn niż dla większości kobiet.

Czas wolny

- korelacja między poczuciem szczęścia a sposobem spędzania wolnego czasu była największa u niepracujących - bezrobotnych lub emerytów, ludzi starszych, bogatszych, z wyższej klasy społecznej oraz osób pozostających w związku małżeńskim, lecz nie mających dzieci w domu;

- sport - niezawodny sposób poprawiania nastroju; ćwiczenia fizyczne są skuteczne dzięki: uwalnianiu endorfin, możliwości interakcji z innymi ludźmi i możliwości doświadczania sukcesu (poczucia skuteczności);

- Csikszentmihalyi - największej satysfakcji dostarczają te aktywności, w których wyzwania odpowiadają umiejętnościom, co prowadzi do stanu zaangażowania;

- najpopularniejszy sposób spędzania wolnego czasu - oglądanie telewizji, ludzie poświęcający dużo czasu na oglądanie telewizji są mniej szczęśliwi;

- urlopy, wakacji, dni wolne od pracy - źródło szczęścia, relaksu i dobrego zdrowia;

- bezpłatna praca dobrowolna i praca charytatywna - źródło wielkiej satysfakcji;

- osoby należące do klasy średniej spędzają czas bardziej aktywnie (wynika to z zamożności oraz wykształcenia - źródła wielu zainteresowań), podczas gdy ludzie z klasy robotniczej częściej oglądają telewizję.

Religia

- osoby bardziej religijne są szczęśliwsze, chociaż wpływ ten często nie jest zbyt duży; wpływ religijności jest pozytywny, o umiarkowanej sile, a najsilniejszy wtedy, gdy bierze się pod uwagę uczęszczanie do kościoła;

- Veenhoven - wpływ religijności w zakresie poczucia szczęścia był większy u ludzi starszych, Murzynów, kobiet i protestantów;

- osoby, które miały doznania religijne - szczęśliwsze; doświadczenia parapsychologiczne (np. spostrzeganie pozazmysłowe) nie mają wpływu;

- nawrócenie (konwersja religijna) powodują zwiększone poczucie szczęścia, konwertyci przed nawróceniem pozostają w stanie niepokoju i cierpienia, a po nim czują się spokojni i szczęśliwi

- przyczyny wpływu religijności na poczucie szczęścia:

(1) bardzo silne wsparcie społeczne

(2) poczucie bliskości Boga (relacja z Bogiem może dostarczać wsparcia w podobny sposób do tego, jaki występuje w związkach między ludźmi)

(3) posiadanie silnych przekonań, czyli ,,pewności egzystencjalnej”;

- członkowie kościołów na ogół cieszą się lepszym zdrowiem niż osoby nie należące - większa dbałość o kondycję fizyczną, np. mniej picia alkoholu.

Wydarzenia życiowe i aktywności

- intensywne pozytywne doświadczenia nie mają dużego wpływu na poczucie szczęścia (są bardzo rzadkie);

- główne pozytywne czynności i zdarzenia życiowe - relacje z przyjaciółmi, podstawowe przyjemności jedzenia, picia i seksu oraz doświadczenia sukcesu;

- MacPhillamy i Lewinsohn - sporządzili Listę 320 Przyjemnych Zdarzeń;

- ludzie mają lepszy nastrój, kiedy przebywają z przyjaciółmi niż wtedy, gdy są z rodziną lub sami;

- otwarte przestrzenie (np. morze, góry) mają pozytywny wpływ na szczęście;

- częstość stosunków seksualnych oraz zadowolenie z życia seksualnego koreluje ze szczęściem;

- alkohol (w niewielkich dawkach) ma największy wpływ na poprawę nastroju;

- Diener i Lucas - istnieje wyraźny związek między osobowością a poczuciem szczęścia, np. ekstrawertycy wybierają częściej sytuacje społeczne;

- pomyślne zdarzenia społeczne i zawodowe są predykatorami wzrostu subiektywnego dobrostanu w okresie 2 lat;

- z ważnych pozytywnych wydarzeń życiowych zakochanie ma największy wpływ na poczucie szczęścia (skutki trwają tyle, ile trwa miłość);

- religia, muzyka lub różne intensywne czynności mogą wywoływać doświadczenia szczytowe.

Kompetencje i cechy osobiste

- mała dodatnia korelacja między poziomem inteligencji a dobrostanem;

- atrakcyjność - silny wpływ, zwłaszcza u młodych kobiet - przyczyna popularności, źródło awansu zawodowego i społecznego; u mężczyzn podobne znaczenie ma wzrost;

- ekstrawertycy są szczęśliwi dzięki swym większym umiejętnościom asertywnego zachowania oraz większym umiejętnościom społecznym;

- poczucie szczęścia jest związane ze skłonnością do współpracy, zdolnościami przywódczymi i umiejętnościami w zakresie relacji heteroseksualnych;

- zdrowie może wpływać na szczęście - jest predyktorem zadowolenia i braku negatywnego afektu, ale nie jest predyktorem afektu pozytywnego.

David G. Myers - Bliskie związki a jakość życia

• Ludzka potrzeba przynależności:

- wg Arystotelesa jesteśmy istotami społecznymi, dlatego posiadamy potrzebę odczuwania łączności z innymi w trwałych bliskich związkach;

- Roy Baumeister i Mark Leary - funkcje tego motywu:
1. pomoc w przetrwaniu - więzi społeczne zwiększały szanse przetrwania naszych przodków, ważna rola współdziałania;

2. pragnienie przynależności - potrzeba przynależności zabarwia nasze myśli i emocje; same krótkotrwałe, powierzchowne związki nie są zadawalające; z powodu naszego ogólnoludzkiego dążenia do trwałych, bliskich związków, nowe więzi społeczne świętuje się, organizując uroczystości i obchody;

3. zwiększenie akceptacji społecznej - wiele naszych zachowań społecznych ma na celu umocnienie naszej przynależności grupowej - akceptacji społecznej i integracji z grupą; aby uniknąć odrzucenia, stosujemy się zwykle do norm grupowych i staramy się wywierać korzystne wrażenie; potrzeba przynależności leży u podłoża głębokich więzi uczuciowych i groźnych niebezpieczeństw;

4. utrzymywanie związków - ludzie opierają się na zrywaniu więzi społecznych, kiedy coś zagraża naszym więziom społecznym lub zrywa je, przytłaczają nas negatywne emocje; lęk, zazdrość, osamotnienie, poczucie winy - mogą pojawiać się wtedy, gdy grozi nam niezaspokojenie naszej potrzeby przynależności.

• Przywiązanie - przywiązanie namiętne

- w różnych bliskich związkach pojawiają się takie elementy jak: wzajemne zrozumienie, dawanie i otrzymywanie wsparcia, cenienie sobie przybywania z kochaną osobą i znajdowanie w tym przyjemności;

- namiętny związek dodatkowo posiada takie elementy jak: miłość fizyczna, oczekiwanie wyłączności, intensywna fascynacja ukochaną osobą;

- łączy nie tylko kochanków, można również zaobserwować u niemowląt przywiązanych do swoich rodziców.

• Bliskie związki a subiektywny dobrostan

1. Przyjaciele a dobrostan:
- wysoka korelacja między wsparciem społecznym a dobrostanem;

- ci, którzy mają bliskie związki, lepiej radzą sobie z różnymi stresami, takimi jak strata kogoś bliskiego;

- jeśli przyjaciele i rodzina wspierają cele człowieka, często wyrażając zainteresowanie oraz oferując pomoc i zachętę, zwiększa się jego dobrostan.

2. Małżeństwo a dobrostan:

- w porównaniu z innymi zmiennymi demograficznymi, takimi jak wiek, płeć czy dochód, małżeństwo jest predyktorem znacznie silniejszym;

- osoby nieżonate i niezamężne są bardziej zagrożone depresją;

- ważniejsza od faktu, że wzięło się ślub, jest jakość małżeństwa: osoby, które mówią, że ich małżeństwo jest satysfakcjonujące - które nadal uważają, że są zakochane w swym partnerze / partnerce - rzadko podają, że są nieszczęśliwe, niezadowolenie z życia czy przygnębione;

- pewni siebie, szczęśliwi ludzie tworzą łatwiej szczęśliwe związki;

- powody, dla których małżeństwo może przyczyniać się do szczęścia:

(1) małżeństwo oferuje role współmałżonka i rodzica, które mogą stanowić dodatkowe źródło własnej wartości

(2) osoby w związku małżeńskim mają większe szanse cieszyć się trwałym, dającym wsparcie, intymnym związkiem, i jest mniej prawdopodobne, że będą cierpieć wskutek samotności;

- dobre małżeństwo cechuje zwykle równość i bliskość (intymność).

• Związki między ludźmi w różnych kulturach

1. Kultury Zachodu - zindustrializowane, cenią wysoko indywidualizm, większe znaczenie samodzielności i osobistego powodzenia niż tożsamości społecznej, słabną ograniczenia moralne i zasady religijne związane z życiem społecznym, słabną takie wartości jak zaufanie i dzielenie się;

- indywidualizm a pojęcie Ja: indywidualiści zachowują swoją tożsamość, swoje poczucie Ja, w okresie dorastania walczą o uniezależnienie od rodziców i określenie swojej indywidualnej tożsamości; Fritz Perls - ,, Ja postępuję po swojemu i ty postępujesz po swojemu. Nie jestem na tym świecie po to, żeby spełniać twoje oczekiwania. A ty nie jesteś na tym świecie po to, by spełniać moje”;

- indywidualizm a relacje społeczne: przestrzegają przed posługiwaniem się stereotypami, wolą nie oceniać ludzi na podstawie ich pochodzenia i przynależności grupowych; osądzają ludzi z góry, często na podstawie widocznych cech osobistych takich jak atrakcyjność fizyczna; ludzie korzystają z większej swobody osobistej, czerpią dumę z własnych osiągnięć, cieszą się większą prywatnością, zachowują się bardziej spontanicznie, prawa człowieka są respektowane, wysławia się innowacje i twórczość; zła strona - częstsza samotność, większa liczba rozwodów, zabójstw i chorób związanych z stresem.

2. Kultury azjatyckie i kultury Trzeciego Świata - większa waga do kolektywizmu, ważność celów i pomyślności grup (rodziny, klanu, zespołu pracowniczemu), kolektywizm kwitnie tam, gdzie ludzie stoją wobec wspólnych zagrożeń, takich jak głód, gdzie rodziny są duże i gdzie życie wymaga współdziałania;

- kolektywizm a pojęcie Ja: sieci społeczne zapewniają orientację i pomagają określić, kim ktoś jest, rodziny rozszerzone są zżyte, samodzielność nie oznacza ,,postępowanie po swojemu”, ale ,,bycie odpowiedzialnym”;

- kolektywizm a relacje społeczne: mogą mieć mniej związków, ale są one głębsze i bardziej trwałe, relacje między pracodawcą a pracownikiem są nacechowane wzajemną lojalnością, ludzie cenią solidarność społeczną, okazują innym szacunek, unikają konfrontacji, szorstkiej szczerości i przechwałek, wyświadczają sobie nawzajem przysługi; kolektywiście są nieco skłonni do osądzania ludzi z góry, na podstawie ich przynależności grupowej.

3. Płeć a bliskie związki:

- kobiety częściej niż mężczyźni dają pierwszeństwo związkom interpersonalnym, co przejawia się w wielu pozytywnych zachowaniach społeczno - emocjonalnych, takich jak udzielanie pomocy lub okazywanie wsparcia;

- kobiety znacznie częściej wykazują zdolność do empatii, dlatego przyjaźnie z kobietami są bardziej zażyłe, serdeczne i wspierające.

• Historyczne zmiany w związkach między ludźmi

- tendencje powstałe na skutek zwiększania się indywidualizmu na przykładzie Stanów Zjednoczonych:
1. Kryzys małżeństwa

- Amerykanie żenią się później i rozwodzą częściej;

- zawieranych jest mniej małżeństw - piętno związane z tym, że jest się osobą samotną, wyraźnie osłabło;

- zwlekanie z ponownym zawarciem małżeństwa.

2. Słabnące więzi społeczne

- więzi nieformalne uległy osłabieniu, ludzie odwiedzają się rzadziej, należą do mniejszej liczny grup, częściej mieszkają samotnie;

- coraz częstsze przekonanie ,,w tych czasach człowiek naprawdę nie wie, na kogo może liczyć”, spadek poczucia zaufania;

- dramatyczny spadek zaangażowania obywatelskiego;

- rodzice stali się bardziej skłonni cenić niezależność i samodzielność u swoich dzieci, a mniej dbać o ich posłuszeństwo;

- zwiększone ryzyko depresji - większe zainteresowanie uczuciami, swobodą, namiętnościami, a nie zachowaniem, obowiązkami, cnotami.

3. Indywidualizm a rodzina amerykańska

- integralność rodziny spada;

- małżeństwo jest rzadziej idealizowane jako miłość pełna poświęcenia, jako związek mający na celu dobro ukochanych dzieci czy jako trwałe wzajemne zobowiązanie;

- wskaźniki jakości życia przesuwają się z dobrostanu dziecka na dobrostan rodzica;

- indywidualiści odczuwają więcej frustracji z powodu swojego małżeństwa: bardziej surowo krytykują swych małżonków i wyrażają mniejsze poczucie szczęścia małżeńskiego;

- osoby żyjące w konkubinacie przejawiają większe pragnienie utrzymania niezależności i mniejszą potrzebę więzi emocjonalnej.

4. Wzrost społecznych patologii

- większa liczba doniesień o molestowaniu i zaniedbywaniu dzieci;

- wzrost aktywności seksualnej nastolatków, czemu towarzyszy wzrost zachorowań na choroby przenoszone drogą płciową;

- wzrost odsetku dzieci urodzonych przez niezamężne matki, słabe więzi ojca z matką i dzieckiem;

- 3/10 dzieci mieszka z obojgiem rodziców;

- wzrost wskaźnika ubóstwa u dzieci, samobójstw nastolatków, zgłoszonych gwałtów;

- wzrost liczny przestępstw z użyciem przemocy popełnionych przez nieletnich;

- rozwód naraża dzieci na zwiększone ryzyko problemów natury społecznej i psychologicznej.

Janusz Czapiński - Czy szczęście popłaca? Dobrostan psychiczny jako przyczyna pomyślności życiowej

Sprawcza rola subiektywnego dobrostanu - w teorii Barbary Fredrickson (obiektywne efekty pozytywnych emocji), w cebulowej koncepcji szczęścia (dobrostan pełni ważną rolę motywacyjną).

Szczęście jest drogą do celu (powodzenia), nie zaś cel - szczęściem. - Budda

Życie człowieka szczęśliwego a:
1. relacje społeczne:

- jeden z najważniejszych korelatów szczęścia;

- większą przyjemność sprawia nam przebywanie w obecności osób pogodnych i wesołych niż smutnych i zgorzkniałych;

- paradoks - ci, którzy wsparcia ze strony innych najbardziej potrzebują, najmniej go dostają;

- od dobrej kondycji psychicznej zależy szansa znalezienia stałego partnera - dotyczy to kobiet i mężczyzn;

- istotna zależność pomiędzy dobrostanem psychicznym a jakością związku;

- tylko u kobiet dobrostan wpływ na wielkość doświadczanego stresy małżeńskiego, natomiast stres małżeński ma liczący się wpływ na dobrostan zarówno kobiet, jak i mężczyzn (kobiety są jednak bardziej wrażliwe na to, co się dzieje w związkach);

- szczęście sprzyja pomyślnemu rozwojowi relacji społecznych.

2. zdrowie i długość życia:

- istotna korelacja między optymizmem i innymi miarami dobrostanu a zadowoleniem ze stanu własnego zdrowia oraz natężeniem objawów somatycznych;

- nieco częściej pesymistom niż optymistom zdarzają się wizyty u lekarza, zwolnienia chorobowe i pobyty w szpitalu;

- dobrostan psychiczny może mieć wpływ na długość życia;

- optymizm nie przedłuża chorym życia, ale pesymizm przyspiesza ich śmierć;

- choroba, nawet tak groźna jak rak, stwardnienie rozsiane czy AIDS, nie obniża trwale poczucia szczęścia w stopniu, jakiego spodziewają się i obawiają ludzie zdrowi;

- psychoneuroimmunologia (psychoimmunologia) - wg jednej z hipotez związanej z tą dziedziną psychologii dobrostan może warunkować odporność organizmu, a tym samym ryzyko zachorowania, poprzez bezpośrednie oddziaływanie umysłu na system immunologiczny (,,mózg ciała”); gdy jednak choroba pojawi się, mechanizm sprzężenia między psychiką a systemem immunologicznym może osłabiać (pozytywne emocje) lub nasilać (negatywne emocje) jej objawy, przyspieszać lub opóźniać zdrowienie i ułatwiać psychologiczną adaptację do chronicznych zaburzeń;

- poczucie szczęścia sprzyja zachowaniom prozdrowotnym i profilaktycznym; optymiści wykazują większą wiarę w możliwość koordynowania własnego stanu zdrowia, nie unikają ani nie bagatelizują informacji o możliwych zagrożeniach zdrowotnych; optymizm zapobiega nałogowi nikotynowemu;

- pozytywne emocje i optymizm sprzyjają skuteczniejszej samokontroli nastroju -> mogą obniżać chroniczne stany napięcia i zapobiegać zaburzeniom związanym z nadciśnieniem krwi;

- przyjaciele ułatwiają kobietom radzenie sobie ze stresem i osłabiają jego szkodliwy wpływ na różne układy i funkcje organizmu.

3. pieniądze

- zdecydowanie bardziej pieniądze zależą od dobrostanu psychicznego niż dobrostan psychiczny od pieniędzy;

- szczęśliwsi są lepiej oceniani przez swoich szefów i osiągali wyższe zarobki;

- szczęśliwsi mają dużo większe szanse zdobycia interesującej i dobrze płatnej pracy;

- szczęśliwe społeczeństwa (czy to z racji genów, kultury czy innych powodów historyczno - społecznych) są bogatsze od mniej szczęśliwych i mają szanse szybciej rozwijać się gospodarczo;

- poprawa nastroju sprzyja wyborowi bardziej ambitnych zadań, lepszemu ich wykonaniu i większej wytrwałości w pokonywaniu problemów.

4. praca

- bezrobocie jest źródłem wszelkich negatywnych stanów i zachowań jednostki;

- osoby mniej szczęśliwe ssą nieco bardziej narażone na utratę pracy w przyszłości, w przypadku utraty pracy gorzej znoszą psychicznie stan bezrobocia oraz mają mniejsze szanse na ponowne zatrudnienie;

- zależność między bezrobociem a depresją jest dwustronna;

- nie tyle długotrwały brak pracy prowadzi do pogłębiającego się poczucia nieszczęścia, ile obniżony dobrostan psychiczny warunkuje trwałe bezrobocie - co, nasilając stres życiowy, utrudnia odzyskanie czy poprawę kondycji psychicznej (spirala wzajemnego sprzężenia emocji i warunków życia w koncepcji B. Fredrickson).

David Lykken - Wrodzony potencjał szczęścia: jak i dlaczego ludzie różnią się pod względem odczuwanego dobrostanu

Ludzie różnią się pod względem odczuwanego dobrostanu, zwanego przez psychologów poziomem hedonistycznym.

Poziom szczęścia jest nieustannie zmienny (tak samo jak zmienne są wszystkie cechy i skłonności psychologiczne takie jak ekstrawersja, pobudliwość, agresywność, zapał, a nawet iloraz inteligencji).

Szacowanie odziedziczalności szczęścia

- Minnesockie Stadium Bliźniąt Wychowywanych Osobno (MISTRA) - dotyczy bliźniąt monozygotycznych rozdzielonych od wczesnego dzieciństwa (MZA)

- pod względem większości badanych cech psychologicznych bliźnięta MZA okazały się równie podobne co różnorodne pary bliźniąt MZ wychowywanych razem;

- przykład bliźniaków Jimów - bliźniaki jednojajowe, rozdzieleni parę tygodni po urodzeniu i zaadaptowani przez 2 różne rodziny mieszkające w 2 różnych miastach Ohio, w wieku 39 lat dowiadują się o swoim istnieniu, przypadkowo oboje dostali na imię James, obaj rozwiedli się z kobietami o imieniu Linda, następnie poślubili kobiety o imieniu Betty, obaj nałogowi palacze, obgryzali paznokcie, pracowali w swoich hrabstwach jako zastępcy szeryfa…

Przykłady wrodzonych cech psychologicznych (prawie wszystkie cechy lub skłonności psychologiczne, które da się rzetelnie zmierzyć okazują się obarczone odziedziczalnością w granicach 20-80%):

- zainteresowania

- inteligencja - korelacja IQ w parach spokrewnionych jest wprost proporcjonalna do ich podobieństwa genetycznego; bliźnięta MZ, które są identycznie genetycznie, są dwukrotnie bardziej podobne do siebie pod względem IQ niż bliźnięta DZ; ok. ¾ zmienności między ludźmi w zakresie IQ wiąże się z różnicami genetycznymi.

Reaktywna / wywołana korelacja geny - środowisko - wpływ środowiska na nasz wrodzony temperament, talent, wygląd fizyczny.

Odziedziczalność poczucia szczęścia - 40-50% zmienności między ludźmi w zakresie aktualnego poziomu szczęścia jest związane z różnicami genetycznymi.

Potencjał szczęścia każdej osoby zdeterminowany jest, przynajmniej po części, przez kompatybilność czy dopasowanie jej różnych wrodzonych skłonności lub cech.

Aaron C. Ahuvia - Indywidualizm - kolektywizm a kultury szczęścia: teoretyczne rozważania nad związkiem między konsumpcją, kulturą i subiektywnym dobrostanem w przekroju międzynarodowym

- w gospodarkach rozwiniętych korelacja między dochodem a subiektywnym dobrostanem (SD) poszczególnych osób jest zadziwiająco nisko;

- rozwój ekonomiczny wiąże się z wyższym poziomem szczęścia w społeczeństwie;

- wpływ mieszkania w bogatym kraju na poziom SD jednostki jest znacząco większy niż poziom konsumpcji, którego wskaźnikiem jest dochód danej osoby;

- rozwój ekonomiczny prowadzi do wzrostu SD dzięki temu, że stwarza środowisko kulturowe, w którym jednostki decydują się dążyć do maksymalizacji własnego szczęścia zamiast wypełniać zobowiązania społeczne;

- kolektywizm - społeczny mechanizm organizowania i umacniania współpracy grupowej;

- Veenhoven - indywidualizm w biednych krajach ujemnie wiąże się ze szczęściem, natomiast w krajach bogatszych - dodatnio;

- indywidualizm - kolektywizm to konstrukt, który może wyjaśnić różnice w średnich poziomach SD dla poszczególnych krajów, jeśli będzie badany w sposób holistyczny, jako część szerszego systemu społecznego;

- cele wewnętrzne i zewnętrzne wg Kassera i Ryana:

Cele wewnętrzne	Cele zewnętrzne
Samoakceptacja / rozwój. Osiągnięcie rozwoju psychologicznego, autonomii i szacunku dla samego siebie.	Sukces finansowy / pieniądze. Bycie bogatym i osiągnięcie powodzenia materialnego.
Afiliacja / związki z innymi. Posiadanie satysfakcjonujących relacji z rodziną i przyjaciółmi.	Uznanie społeczne / sława. Bycie sławnym, znanym i podziwianym.
Poczucie wspólnoty / chęć bycia użytecznym. Poprawianie świata poprzez działalność społeczną lub hojność.	Pociągający wygląd / wizerunek. Atrakcyjny wygląd fizyczny, dobre ubranie, bycie modnym.

- cele wewnętrzne bezpośrednio zaspokajają podstawowe potrzeby psychologiczne, a zewnętrzne - w znacznym stopniu służą podwyższaniu własnej wartości w oczach innych;

- osoby, które przywiązują stosunkowo większą wagę do celów wewnętrznych, mają zwykle wyższy poziom SD;

- wpływ osiągnięcia własnych celów na SD uzależniony jest od ich charakteru;

- ludzie z krajów indywidualistycznych są zwykle przeciętnie bardziej szczęśliwi niż ludzie żyjący w społeczeństwach kolektywistycznych, ponieważ indywidualizm sprzyja realizowaniu własnych stylów życia, spójnych z własnymi preferencjami i zdolnościami i dzięki temu sprzyja realizowaniu ich własnych potrzeb;

- w kulturze kolektywistycznej centralne miejsce zajmuje zachowanie twarzy, honor, reputacja; kolektywizm jest wyższy w krajach biednych, ponieważ jest kulturowym mechanizmem przetrwania, zrodzonym z konieczności utrzymania solidarności grupowej;

- wysoki poziom SD nie wynika z egoistycznych motywów czy celów, ale wiąże się z celami prospołecznymi, realizowanymi z wewnętrznych pobudek;

- wartości takie jak ,,cieszyć się życiem”, ,,wieść życie pełne wrażeń” - ważniejsze w społeczeństwach indywidualistycznych, zaś ,,sprawić dobre wrażenie”, ,,być skromnym”, ,,okazywać szacunek rodzicom i starszym” - w kolektywistycznych;

- Veenhoven - społeczeństwo zindywidualizowane lepiej odpowiada ludzkiej naturze niż społeczeństwo kolektywistyczne.

Harry C. Triandis - Kultura a subiektywny dobrostan

Syndrom kulturowy - podzielany przez członków zbiorowości wzorzec postaw, przekonań, kategoryzacji, samookreśleń, norm, definicji ról, wartości i innych subiektywnych elementów kultury, zorganizowany wokół pewnego tematu; można go odnaleźć w wśród osób mówiących jakimś dialektem językowym, w pewnym okresie historycznym i na określonym obszarze geograficznym.

(1) Złożoność kultury: w społeczeństwach informacyjnych mamy do czynienia z wielością ról i wyborów, natomiast w społecznościach myśliwych i zbieraczy jest ich stosunkowo niewiele.

(2) Sztywność - swoboda: swoboda wiąże się tolerancją na odstępstwo od norm kulturowych; kultury sztywne mają reguł i norm mniej.

(3) Indywidualizm - kolektywizm - w indywidualizmie ważny jest temat centralnej jednostki w kulturze, w kolektywizmie - znaczenie grupy.

Traindis - indywidualizm jest najsilniejszy w złożonych, swobodnych społecznościach, a kolektywizm - w prostych i sztywnych.

Subiektywny dobrostan:

- Diener i Fujita - stanowią emocjonalne i poznawcze oceny własnego życia;

- Ryff i Keyes - obejmuje 6 aspektów: samoakceptację, pozytywne relacje z innymi, autonomię, panowanie nad otoczeniem, cel życia i rozwój osobisty;

- wiąże się z pojęcie szczęścia i może wahać się od stanu depresji do stanu euforii;

- może mieć charakter afektywny (czuję, że jest mi w życiu dobrze) i poznawczy (myślę, że niektóre aspekty mojego życia są satysfakcjonujące);

- wysokie zarobki, indywidualizm, prawa człowieka i równość społeczna sprzyjają SD.

Suh i Diener - u osób z kultur indywidualistycznych predyktorami są emocje, a kolektywistycznych - emocje i zachowywanie się zgodnie z normami społecznymi.

Analizy prowadzone na poziomie kulturowym (ekologicznym) - wskaźniki makro, opisujące całą wyodrębnioną zbiorowość, takimi jak produkt krajowy brutto na mieszkańca, średnia długość życia.

Analizy prowadzone na poziomie indywidualnym - odwołanie do np. postaw, przekonań, spostrzeżeń i wartości poszczególnych jednostek.

Idiocentryzm - właściwości osobowości odpowiadające indywidualizmowi, allocentryzm - kolektywizmowi.

Diener - skonstruował wskaźnik jakości życia, odzwierciedlający statystyki społeczne odpowiadające wartościom wyodrębnionych prze Schwarza.

Na poziomie indywidualnym SD koreluje z samooceną, korelacje między zadowoleniem z różnych aspektów życia (własne Ja, rodzina i przyjaciele) a SD była wyższa w krajach o wysokim wskaźniku indywidualistycznym. W krajach biednych zadowolenie z posiadanych środków finansowych jest lepszym predyktorem SD niż w karach bogatych.

Na poziomie kulturowym istnieje dodatni związek między indywidualizmem a SD, ale na poziomie indywidualnym związek ten może być ujemny - im bardziej allocentryczna jest jednostka, tym więcej wsparcia społecznego może otrzymywać i tym więcej zadowolenia może czerpać z bliskich relacji społecznych.

W kulturach kolektywistycznych idiocentryzm i allocentryzm są od siebie niezależne, w indywidualistycznych - powiązane są ujemnie.

W niektórych kulturach może obowiązywać norma nakazująca ludziom zaprzeczać, iż są szczęśliwi, mogą istnieć normy dotyczące wyrażania radości, które prowadzą do zaniżania wskaźników dobrostanu.

Oczekiwania - ważny determinant subiektywnego dobrostanu.

Efekt aureoli - osoby z wysokim SD skłonne są spostrzegać większość elementów swojego życia jako bardziej satysfakcjonujących niż w rzeczywistości; niski SD może powodować negatywny efekt aureoli (efekt diabelski).

Wysoki SD może iść w parze z indywidualizmem dlatego, że ludzie z kultur indywidualistycznych żyją dłużej.

Dostatek zwiększa dobrostan dlatego, iż chroni ludzi przed niektórymi klęskami żywiołowymi (lepsza kontrola nad np. powodziami i ostrzeganie przed załamaniem pogody). Im większa jest w danym miejscu liczba naturalnych zagrożeń, tym niższy SD.

SD koreluje dodatnio z poziomem wykształcenia, dochodem, zatrudnieniem i stanem zdrowia, a koreluje ujemnie z bezrobociem, samobójstwami, stanem wojny, gwałceniem praw człowieka, nierównością dochodów, prześladowaniem, niedemokratycznymi rządami itp.

SD jako dynamiczna równowaga

Dynamiczna równowaga - pojęcie wprowadzone przez Kurta Lewina; zakłada, że istnieją siły, które podnoszą SD oraz inne, które spychają SD na niższy poziom, w jakimś punkcie te 2 zespoły sił są w równowadze, która nie jest stabilna = SD jako stan dynamiczny, uzależniony od chwilowej równowagi między różnymi zespołami warunkujących go sił.

Przykłady:
na poziomie kulturowym - siła, która podwyższa SD - dochód, obniża - wojna;

na poziomie indywidualnym - podwyższa - otwartość na nowe doświadczenia, obniża - stres.

Czynniki kulturowe mogące wpływać na SD

• sztywność (z nim koreluje kolektywizm) - wiąże się z niższym SD

- wysoki poziom lęku, strach przed krytyką swojego zachowania;

- zbyt wiele pozytywnego fantazjowania (ucieczka od sztywnej rzeczywistości) - może prowadzić do niskiego SD; fantazjowanie obniża SD, ale także niski SD może sprzyjać większemu fantazjowaniu -> dalsze obniżanie SD;

- Parducci - ludzie są bardziej szczęśliwi, kiedy mają wiele umiarkowanie pozytywnych doświadczeń niż wtedy, gdy mają dużo zdecydowanie pozytywnych doświadczeń albo jedno skrajnie pozytywne doświadczenie.

• złożoność kultury - prostota kultury zwiększa SD

- złożoność kultury może powodować lęk, a jeśli wiąże się z indywidualizmem, dodatkowo może powodować stres

- w warunkach ,,wielu możliwości wyboru” - ,,wielu możliwości porównań” poziom SD będzie średni; wiele możliwości a mało porównań - niski SD, mało możliwości a dużo porównań - wysoki SD.

• indywidualizm

- silnie wiąże się z dostatkiem

- wiąże się z nim większa kontrola nad otoczeniem, większa samodzielność w decydowaniu o swoim losie, stąd wyższy SD;

- im wyższa jest pozycja jednostki w strukturze społecznej, tym wyższy jest jej poziom idiocentryzmu;

- wysoki poziom samostanowienia prowadzi do wysokiego SD, np. specjaliście są z pracy bardziej zadowoleni niż pracownicy niższego szczebla;

- wiąże się z wysoką samooceną i z optymizmem;

- neurotyzm wiąże się z SD ujemnie, a otwartość, ekstrawersja, sumienność, poczucie panowania nad otoczeniem, rozwój osobisty, posiadanie celu życiowego i samoakceptacja - dodatnio;

- w kulturach kolektywistycznych takie udogodnienia jak długie godziny otwarcia sklepu czy możliwość płacenia rachunków przez Internet, zwiększają SD;

- Triandis - wyróżnił 2 rodzaju indywidualizmu i kolektywizmu:

Pionowy indywidualizm - większa rywalizacja, większy stres -> niższy SD

Poziomy indywidualizm - większa wolność realizowania własnych celów, większa samotność -> umiarkowanie wysoki SD

Poziomy kolektywizm - poczucie wspólnoty grupowej, wspólne przeżywanie pozytywnych i negatywnych wydarzeń życiowych -> wyższy SD

Pionowy kolektywizm - internalizacja norm własnej grupy, kiedy jednostka zachowuje się zgodnie z normami, jej SD jest często wyższy, jeśli przeciwstawia jej normom - SD będzie niski;

- kolektywizm wiąże się z wysokim poziomem wsparcia społecznego -> poczucie własnej wartości ma charakter bardziej zbiorowy i silniejsze niż poczucie własnej tożsamości społecznej -> podwyższa SD na poziomie indywidualnym;

- związek między idiocentryzmem a SD - ujemny, allocentryzmem a SD - uzależniony od kolektywnej samooceny: o charakterze prywatnym (stopień, w którym jednostki myślą pozytywnie o swoich grupach społecznych) - związany z SD dodatnio, albo publicznym (stopień, w którym jednostki są przekonane, że inni myślą pozytywnie o ich grupach społecznych) - związany z SD ujemnie.

• Zdrowie

- choroba obniża SD, choć jej wpływ jest krótkotrwały, a ludzie zadziwiająco łatwo przystosowują się do złego stanu zdrowia;

- allocentrycy otrzymują znaczne wsparcie społeczne, co zmniejsza wpływ negatywnych zdarzeń życiowych;

- na poziomie kulturowym indywidualizm wiąże się z częstotliwością zawałów serca, a na poziomie indywidualnym SD uzależnione jest od codziennych zdarzeń.

• Dopasowanie między jednostką a środowiskach

- każdemu syndromowi kulturowemu odpowiadają określone cechy osobowości, np. sztywność wiąże się z tendencjami kompulsywnymi, a złożoność powiązana jest ze złożonością poznawczą i niskim autorytaryzmem;

- jeśli cechy jednostki odpowiadają cechom kultury, występuje dobre dopasowanie między jednostką a środowiskiem, to powinno podwyższać SD.

Wnioski:

Czynniki:

1. podwyższające SD na poziomie kulturowym:

- wysoki produkt krajowy brutto na głowę mieszkańca

- wolność polityczna

- równość społeczna

- bezpieczeństwo socjalne

- wysoki poziom zaufania.

2.Obniżające SD na poziomie kulturowym:

- strach przed krytyką

- wysoki poziom fantazjowania

- konflikty wewnętrzne i międzynarodowe

- prześladowanie opozycji politycznej

- wiele zagrożeń naturalnych.

3. Podwyższające SD na poziomie indywidualnym:

- zdrowie

- wykształcenie

- dopasowanie między osobowością a kulturą

- osobowość otwarta na nowe doświadczenia

- ekstrawersja

- sumienność

- panowanie nad otoczeniem

- rozwój osobisty

- cel w życiu

- samoakceptacja

- samostanowienie

- możliwości korzystnego porównania z innymi,

- posiadanie wielu znajomych

- allocentryzm (w znaczeniu otrzymywania wsparcia społecznego od wielu bliskich przyjaciół)

- mniej stresu

- przynależność do lubianej grupy.

4. Obniżające SD na poziomie indywidualnym:

- idiocentryzm

- stres

- bezrobocie

- zły stan zdrowia

- złe dopasowanie między osobowością na kulturą.

7

---