XIII PRODUKCJA I KOSZTY W DŁUGIM OKRESIE

Dotychczas analizowaliśmy produkcję i koszty w warunkach zmienności czynnika pracy i stałości pozostałych czynników. Fundamentem naszej teorii produkcji i kosztów było prawo nieproporcjonalnych przychodów. Mówi ono, że w krótkim okresie firma może wytworzyć tylko pewną określoną maksymalną wielkość produkcji. Co zrobić, gdy zapotrzebowanie rynkowe rośnie?

Aby mu sprostać firma musi zwiększyć ilości wszystkich czynników. Inaczej mówiąc musi powiększyć swoje rozmiary, czyli skalę produkcji, a to wymaga dłuższego okresu czasu. Rzecz oczywista warunki rynkowe mogą ją również zmusić do zmniejszenia swoich rozmiarów.

W związku z tym na podkreślenie zasługują dwa problemy, od rozwiązanie których zależy zdolności firmy do stawiania czoła konkurencji, czyli jej przetrwania i rozwój.

Aby oferowane przez nią produkty nie były droższe od dostarczanych przez konkurencję, firma musi po pierwsze wybrać najlepszą z możliwych, czyli optymalną technologię produkcji.

Problem wyboru techniki wytwarzania

Wszystkie przedsiębiorstwa stoją wobec dylematów wyboru dotyczącego stosowanej technologii. Najważniejszy z nich wiąże się z okreś­leniem proporcji, w jakich w procesie produkcji wykorzystywane są czynniki wytwór­cze. Na przykład, przedsiębiorstwo może stwierdzić, że opłacalne jest zmniejszenie zatrudnienia w administracji i zainwestowanie w nowy sprzęt komputerowy oraz zakup specjalistycznego oprogramowania dla prawników. W rezultacie przedsiębior­stwo to zastępuje pracę kapitałem.

Problem wyboru skali produkcji

Ale nie koniec na tym Aby utrzymać się na rynku przedsiębiorstwa muszą produkować nie drożej niż konkurencja, muszą zatem podejmować również decyzje, co do skali działalności. Skala ta powinna być optymalna, czyli ta przy której przeciętny długookresowy koszt produkcji jest najniższy.

Jak pamiętamy koszt produkcji to ilości użytych do produkcji czynników przemnożone przez ich rynkowe ceny. Gdy ceny czynników są stałe fundamentem przedstawionej w tym wykładzie teorii długookresowych kosztów jest długookresowa funkcja produkcji pokazująca zależność między rosnącymi nakładami wszystkich czynników a wielkości a produkcji

W długim okresie przedsiębiorstwo może dowolnie zmieniać wielkość nakładów wszystkich czynników produkcji - pracy (wszystkich rodzajów), ziemi, kapitału (fabryk, maszyn, zapasów i materiałów), brak jest zatem ograniczeń spowodowanych istnieniem czynnika stałego, czyli nie działa prawo nieproporcjonalnych przychodów. Nie znaczy to jednak, że w długim okresie produkcja i koszty zawsze rosną proporcjonalnie do ilości stosowanych nakładów.

W długim okresie działa prawo zmiennych efektów skali produkcji. Głosi ono, że w miarę wzrostu rozmiarów firmy (powiększania skali) produkcja rośnie najpierw szybciej niż nakłady. Mamy zatem do czynienia z rosnącymi efektami skali. Po osiągnięciu pewnej skali produkcja zaczyna rosnąć proporcjonalnie do nakładów. Mamy zatem do czynienia ze stałymi efektami skali. Natomiast po przekroczeniu pewnej skali wzrost produkcji jest wolniejszy, mamy zatem do czynienia z malejącymi efektami skali.

Opisowi i wyjaśnieniu zjawiska zmiennych efektów skali poświęcimy pierwszą część wykładu. Na jego podstawie zbudujemy długookresową wieloczynnikową funkcję produkcji. Funkcję tę wykorzystamy w drugiej części wykładu gdzie zaprezentujemy teorię kosztów długookresowych, omówimy pojęcie długookresowych kosztów całkowitych, krańcowych i przeciętnych oraz opiszemy przebieg ich funkcji.

W warunkach rosnących efektów skali, koszt wytworzenie dodatkowej partii produktów, czyli długookresowy koszt krańcowy jest coraz mniejszy, zatem koszt całkowity rośnie mniej niż proporcjonalnie. Gdy występują stałe efekty skali koszt krańcowy jest stały zatem koszt całkowity rośnie proporcjonalnie do produkcji. Natomiast w warunkach malejących efektów skali koszt krańcowy jest rosnący zatem koszt całkowity rośnie szybciej niż produkcja.

Do określenie optymalnej skali produkcji wprowadzimy funkcję długookresowych kosztów przeciętnych. Skala optymalna z technologicznego punktu widzenia to ta, dla której jednostkowe koszty produkcji są najmniejsze.

Z długookresowymi kosztami przeciętnym wiąże pojęcie korzyści i niekorzyści skali produkcji. Korzyści występują, gdy wraz ze wzrostem skali produkcji przeciętne koszty maleją, niekorzyści występują, gdy rosną.

Z analizy długookresowych kosztów krańcowych całkowitych i przeciętnych wynika, że w miarę wzrostu skali koszty przeciętne najpierw maleją, czyli występuje zjawisko korzyści skali, przy pewnej skali zwanej minimalną skalą efektywną osiągają najniższy poziom, po jej przekroczeniu zaczynają rosnąć, czyli występują niekorzyści skali.

Na koniec pokażemy, ze występowania zjawiska korzyści i niekorzyści skali jest jedną z ważniejszych przyczyn powstawania i istnienia we współczesnym świecie obok doskonałej konkurencji takich struktur jak: monopol oligopol, czy konkurencja monopolistyczna. Ich istnienie jest konsekwencją dążenia firm do minimalizacji długookresowych przeciętnych kosztów produkcji. Gdy poszukujące korzyści skali firmy zwiększają swoje rozmiary (mierzony wielkością jej produkcji) a popyt rynkowy pozostaje niezmieniony, to ilość firm dostarczających dany produkt maleje, zaś ich udziały w rynku rosną, bo część firm musi opuścić rynek. Pozostałe na rynku firmy mają większą siłę rynkową, czyli napotykają słabszą konkurencję.

Im większa jest minimalna skala efektywna, tym mniej firm, tym rynek jest mniej konkurencyjny. W skrajnym przypadku, gdy pomimo zaspokojenia całego popytu rynkowego przeciętne długookresowe przeciętne koszty całkowite nieustannie spadają koszty, czyli gdy nie ma zjawiska niekorzyści skali, w gałęzi jest miejsce tylko dla jednej firmy. W tej sytuacji mamy do czynienia ze szczególnym rodzajem monopolu zwanego naturalnym.

PRODUKCJA W DŁUGIM OKRESIE

Czynniki są komplementarne i pojedynczo nie wytwarzają zazwyczaj niczego. Wszystkie one, bowiem są ściśle ze sobą powiązane. Po co mi łopata, jeśli nie ma ogrodu. Po co mi ogrodnik, jeśli nie ma on łopaty. Dopiero ogrodnik z łopatą staje się użyteczny - jeśli, rzecz jasna, jest i ogród, czyli ziemia.

Długookresowa funkcja produkcji

Wielkość produkcji zależy od ilości zastosowania wszystkich tych czynników łącznie. Narzędziem pokazującym związek pomiędzy nakładami a produkcją jest poznana już długookresowa funkcja produkcji. Naszą analizę zaczniemy od jej przypomnienia.

Dwuczynnikowa funkcja produkcji (Przypomnienie)

Funkcja produkcji jest zestawem kombinacji ilości wielu różnych czynników wytwórczych (nakładów) i maksymalną wielkość produkcji, jaką z nich można otrzymać. Ale tego rodzaju szczegółowy podział nie jest potrzebny.

W dalszych analizach będziemy posługiwać się będziemy uproszczona dwuczynnikowa funkcja produkcji, która ilustruje zależność pomiędzy ilością stosowanej pracy i kapitału a maksymalną w wielkością otrzymywanej z tej kombinacji czynników produkcji.

Q=f (L,K)

Powróćmy do przykładu liczbowego przedstawiającego hipotetyczne zależności pomiędzy ilością stosowanych czynników pracy i kapitału a maksymalną wielkością możliwej do uzyskanej produkcji o postaci

Q=100 √2*L*K

Tabelaryczna funkcja produkcji

K

6 346 490 600 692 775 846

5 316 448 548 632 705 775

4 282 400 490 564 632 692

3 245 346 423 490 548 600

2 200 282 346 400 448 490

1 141 200 245 282 316 346 L

1 2 3 4 5 6

Z zawartych w niej liczb wynika, że między ilościami nakładów a uzyskiwaną z nich wielkością produkcji występują pewne prawidłowości.

Po pierwsze, ilość wytwarzanej przez firmę produkcji uzależniona jest od ilości używanych przez firmę czynników. Rezultatem wzrostu obu nakładów, czyli powiększenie skali działalności jest wzrost produkcji. W tabeli efekty skali ilustruje ciąg liczb niebieskich.

Po drugie tę samą wielkość produkcji można otrzymać stosując różne kombinacje obu czynników zastępując jeden czynnik drugim. W tabeli ilustruje to ciąg liczb czerwonych.

Skala produkcji jej zmiany

Ilość stosowanych przez firmę czynników wyznacza jej rozmiaru, czyli inaczej mówiąc jej skalę działania. Równoczesny wzrost obu czynników oznacza zmiana skali produkcji, jest wyrazem jej ekspansji ekonomicznej.

Efekty skali produkcji

Każdy menadżer musi sobie stawiać pytanie o ile procent wzrośnie fizyczny wolumen produkcji. ΔQ/Q, gdy wzrośnie ilość obu używanych czynników produkcji. Czy dzięki wybudowaniu i uruchomieniu nowego zakładu, dwa razy większego niż obecnie istniejący, lub sklonowaniu zakładu już istniejącego, produkcja firmy wzrośnie proporcjonalnie do wzrostu nakładów czy może więcej lub mniej niż dwukrotnie? Innymi słowy chciałby wiedzieć, jakie efekty produkcyjne wywoła wzrost skali produkcji. Są to ważne pytania, dotyczące do zjawiska efektów i korzyści skali produkcji.

Jak mierzyć efekty skali

Efekty skali najłatwiej analizować przyjmując umownie, że nakłady obu czynników rosną proporcjonalnie, czyli w tym samym tempie, co możemy zapisać jako:

ΔK/K=ΔL/L

Przyjęcie tego założenie oznacza, że pod pojęciem zmiany skali produkcji będziemy rozumieć jednoczesną, jednakową procentową zmiana nakładów wszystkich czynników produkcji. Na przykład 15-pro­centowa wzrost skali oznacza poziom produkcja, w której zużywa się o 15% więcej każdego z czynników wytwórczych. W przypadku funkcji dwuczynnikowej zapis ten oznacza, że K/L=const, czyli że nie zmienia się ich wzajemna relacja określająca technikę produkcji relacja.

Porównując tempo wzrostu produkcji ΔQ/Q z tempem wzrostu dowolnego czynnika ΔK/K=ΔL/L lub ogólniej do tempa wzrostu nakładów ΔN/N stwierdzamy, że wzrostowi skali towarzyszyć mogą trzy hipotetyczne sytuacje, które określimy jako: stałe, rosnące lub malejące efekty (przychody) skali produkcji.

Gdy produkcja rośnie szybciej niż nakłady ΔQ/Q>ΔN/N występują efekty rosnące, gdy tempo jest jednakowe ΔQ/Q= ΔN/N efekty skali są stałe, zaś gdy produkcja rośnie wolniej ΔQ/Q<ΔN/N efekty skali są malejące.

Do analizy pomiaru i wyjaśnienia zjawiska efektów skali przydatna jest kategoria produktu uzyskiwanego z dodatkowych nakładów obu czynników, czyli produktu krańcowego czynnika pracy ΔQ/ΔL oraz kapitału ΔQ/ΔK. Dużym ułatwieniem jest przyjęcie założenia, że oba czynniki rosną o ΔK=ΔL=1, czyli o jednostkę. Przy takim założeniu produkt krańcowy pracy i kapitały jest jednakowy ΔQ/ΔK=ΔQ/ΔL. Przyjęcie tego założenia pozwala nam odwołać się do uniwersalnego pojęcia produkt krańcowego z nakładu ΔQ/ΔN. Jego zachowanie informuje nas o charakterze efektów skali produkcji

Stałe efekty skali

Stałe efekty skali występują wówczas, gdy dana procentowa zmiana nakładów wszystkich czynników wytwórczych powoduje dokładnie taką samą procentową zmianę fizycznego wolumenu produkcji. Na przykład, dwukrotny wzrost nakła­dów czynników wytwórczych prowadzi do dwukrotnego wzrostu produkcji,

Uogólniając stałe efekty skali występują wówczas, gdy n - krotnemu wzrostowi wszystkich nakładów towarzyszy n - krotny wzrost produkcji. Warunek ten jest spełniony, gdy ma miejsce równość:

ΔK ΔL ΔQ

------- = ------ = -------

K L Q

Stałe efekty skali ilustruje zamieszony poniżej przykład liczbowy

Nakłady kapitału		Nakłady pracy		Wielkość Produkcji Q	Tempo wzrostu czynnika kapitału ΔK/K	Tempo wzrostu czynnika pracy ΔL/L	Tempo wzrostu produkcji ΔQ/Q	Przyrost absolutny produkcji ΔQ	Krańcowy produkt czynników ΔQ/ΔN	Efekty skali
K	ΔK	L	ΔL
0	-	0	-	0	-	-	-	-	-
1	1	1	1	141	-	-	-	141	141	Stały
2	1	2	1	282	100%	100%	100%	141	141	Stały
3	1	3	1	423	50%	50%	50%	141	141	Stały
4	1	4	1	564	33%	33%	33%	141	141	Stały
5	1	5	1	705	25%	25%	25%	141	141	Stały

Produkt krańcowy w warunkach stałych efektów skali

Z zamieszczonych w tabeli danych wynika, iż z kombinacji czynników (K=1,L=1) firma może maksymalnie uzyskać Q=141 jednostek produktu, jeżeli natomiast zwiększy (podwoi) ilości stosowanych nakładów do (K=2,L=2), to możliwa do uzyskania produkcja wzrośnie do poziomu Q=242. Dalsze powiększenie nakładów obu czynników o jednostkę do ilości (K=3,L=3) spowoduje dalszy wzrost produkcji do poziomu Q=423.

Różnica pomiędzy poszczególnymi wielkościami produkcji, to nic innego jak mierzący efekty długookresowy produkt krańcowy pracy ΔQ/ΔL= ΔQ/ΔK. W naszym przykładzie jest on dla obu czynników stały i wynosi ΔQ/ΔN=141. Możemy zatem powiedzieć, że w naszym przykładzie ekspansji firmy towarzyszą stałe efekty skali produkcji. Ich wyrazem jest stały długookresowy produkt krańcowy

Funkcja produkcji w warunkach stałych efektów skali

W warunkach stałych efektów skali produkcji, przedstawiona planimetryczne dwuczynnikowa funkcją produkcji przyjmuje postać linii prostej o stałym nachyleniu równym produktowi krańcowemu obu czynników traktowanych łącznie ΔQ/ΔN.

Rys Długookresowa funkcja produkcji ze stałym przyrostem

Q

Q1

ΔQ

Q0

ΔN

N0 N1 N (K/L=const)

ΔQ/ΔN

N( K/L= const)

Czy i kiedy mogą występować stałe efekty?

Powszechnym przypadkiem występowania stałych efektów skali jest sytuacja, w której proces produkcji w przedsiębiorstwie można łatwo powielać. Powtórzyć na większą skalę to, co robiło się dotychczas. Może drugą maszynę postawić obok pierwszej i do jej obsługi zatrudnić drugiego pracownika. W efekcie otrzyma dwa razy większą produkcję. Podobne zależności powinny wystąpić w sytuacji, gdy ilość czynników zostanie zwiększona trzykrotnie, czterokrotnie itd.

Produkcję można również podwoić przez „klonowanie" obecnie działającego zakładu, czyli przez wybudowanie identycznego obok już istniejącego. Na przykład sieć pralni chemicznych może zwiększyć ilość świadczonych usług dzięki uruchomieniu nowych identycznych punktów. Prostemu powielaniu mogą towarzyszyć stałe efekty skali.

Rosnące efekty skali

Efekty rosnące występują wówczas, gdy dana procentowa zmiana nakładów wszystkich czynników wytwórczych przynosi większą procentową zmianę wolumenu produkcji. Na przykład, 10-procentowy wzrost nakładów wszystkich czynników wytwór­czych prowadzi do wzrostu produkcji o 20%, lub gdy efektem podwojenia nakładu obu czynników jest większy niż dwukrotny wzrost produkcji. Mówiąc ogólnie rosnące efekty występują wówczas, gdy przy powiększaniu nakładów obu czynników o tę samą wielokrotność n, otrzymamy więcej niż n - krotny wzrost produkcji. W przypadku rosnących efektów skali występuje, zatem nierówność.

ΔK ΔL ΔQ

------- = ------ < -------

K L Q

Produkt krańcowy w warunkach rosnących efektów

Aby produkcja mogła rosnąć szybciej niż nakłady produkt krańcowy nakładów ΔQ/ΔN musi być rosnący Zależności te ilustruje zamieszczony poniżej przykład liczbowy

Nakłady kapitału K	Nakłady pracy L	Wielkość Produkcji Q	Tempo wzrostu czynnika kapitału ΔK/K	Tempo wzrostu czynnika pracy ΔL/L	Tempo wzrostu produkcji ΔQ/Q	Przyrost absolutny produkcji ΔQ	Krańcowy produkt ΔQ/ΔN	Efekty skali
0	0	0	-	-	-	-	-
1	1	141	-	-	-	141	141
2	2	296	100%	100%	110%	155	155	Rosnący
3	3	466	50%	50%	57,4%	170	170	Rosnący
4	4	656	33%	33%	40,7%	190	190	Rosnący
5	5	876	25%	25%	33,5%	220	220	Rosnący

Funkcja produkcji w warunkach rosnących efektów skali

Warunkiem rosnących efektów skali produkcji jest rosnący produkt krańcowy ΔQ /ΔN, a to oznacza, że ta długookresowa funkcja produkcji ma jak pokazano na rysunku poniżej rosnące nachylenie.

Rys Funkcja produkcji całkowitej i krańcowej w warunkach rosnących efektów skali produkcji

Q

Q2

Q1

Qo

N (K/L=const)

ΔQ/ΔN

N(K/L-const

Czy i kiedy mogą wystąpić rosnące efekty skali?

Co może być przyczyną rosnących efektów skali? Przy większej skali produkcji przedsiębiorstwo może w pełni realizować efekty wynikające ze specjalizacji siły roboczej. W małej firmie wszyscy robią wszystko, nikt nie robi niczego dobrze. Gdy firma rośnie, powstają wyspecjalizowane zespoły, a to może, choć nie zawsze musi, prowadzić do szybszego wzrostu produkcji.

Powiększając skalę firma może wprowadzić bardziej zaawansowane zapewniające wysoką efektywność, technologie, których stosowanie było nieopłacalne przy niewielkiej skali produkcji. Na przykład, istnieją dowody empiryczne na występowanie rosnących efektów skali w przemyśle motoryzacyjnym. Porównując montownie o zdolności produkcyjnej 100 i 200 tysięcy samochodów rocznie zauważamy, że w tej drugiej, gdzie produkcja samochodów jest dwukrotnie większa, nie stosuje się dwa razy więcej czynników wytwórczych.

Często rosnące efekty skali wynikają z fundamentalnych zasad inżynierii. Rozważmy np. korzyści skali rurociągu poprowadzonego od złóż Alaski do rafinerii położonych w kontynentalnej części Stanów Zjednoczonych. Jeżeli zwiększymy dwukrotnie jego średnicę, to zużyjemy dwa razy więcej materiałów, czyli nakład wzrośnie dwukrotnie, ale przepustowość rurociągu wzrośnie aż czterokrotnie. Będziemy, zatem mogli przepompowywać więcej niż dwukrotnie większą ilość ropy.

Malejące efekty skali

Malejące efekty skali występują wówczas, gdy produkcja rośnie wolniej od nakładów, gdy dany procentowy wzrost nakładów wszystkich czynników wytwórczych przynosi mniejszy procentowy wzrost produkcji. Jeżeli np. zwiększymy nakłady obu czynników dwukrotnie, to w warunkach malejących efektów otrzymamy mniej niż dwukrotny wzrost produkcji. W przypadku malejących efektów skali mamy do czynienia z nierównością jak poniżej:

ΔK/K=ΔL/L>ΔQ/Q

Produkcja rośnie mniej niż proporcjonalnie w stosunku do wzrostu nakładów, gdy produkt krańcowy obu czynników ΔQ/ΔN maleje. Aby to zilustrować powróćmy do naszego przykładu liczbowego.

Nakłady kapitału K	Nakłady pracy L	Wielkość Produkcji Q	Tempo wzrostu czynnika kapitału ΔK/K	Tempo wzrostu czynnika pracy ΔL/L	Tempo wzrostu produkcji ΔQ/Q	Przyrost absolutny produkcji ΔQ	Krańcowy produkt ΔQ/ΔN	Efekty skali
0	0	0	-	-	-	-	-
1	1	141	-	-	-	141	141
2	2	271	100%	100%	92%	130	130	Malejące
3	3	391	50%	50%	44,4%	120	120	Malejące
4	4	501	33%	33%	28,7%	110	110	Malejące
5	5	601	25%	25%	205%	100	100	Malejące

Funkcja produkcji w warunkach malejących efektów skali

W warunkach malejących efektów skali produkt krańcowy ΔQ/ΔN maleje, zatem dwuczynnikowa długookresowa, funkcją produkcji przyjmuje postać linii o malejącym nachyleniu. Ilustrują ją zamieszony poniżej wykres.

Rys Funkcja produkcji w warunkach malejących efektów skali

Q

N(K/L=const)

ΔQ/ΔN

N

Kiedy występują malejące efekty skali?

Najczęściej malejące efekty ze skali wynikają ze rozrostu i przerostu struktur organizacyjnych w bardzo dużych przedsiębiorstwach. Wraz ze wzrostem skali przed­siębiorstwa mnożą się też problemy związane z koordynacją i kontrolą na wielu poziomach zarządzania. W rezultacie, określony wzrost wolumenu produkcji wymaga więcej niż proporcjonalnego wzrostu zużycia czynników produkcji.

Mierzenie efektów skali. Elastyczność produkcji względem nakładów

Wygodną miarą efektów skali jest elastyczność produkcji. Elastyczność produkcji jest to procentowa zmiana wielkości produkcji wywołana wzrostem nakładów wszyst­kich czynników wytwórczych o 1%.

ΔQ/Q

Ep=----------

ΔN/N

Dla, stałych efektów skali elastyczność produkcji jest równa 1; dla rosnących przychodów ze skali jest ona większa od 1; wreszcie, dla zmniejszających się korzyści skali jest ona mniejsza od 1. Na przykład, elastyczność produkcji równa 1,5 oznacza, że wzrost skali o 1 % spowoduje zwięk­szenie wolumenu produkcji o 1,5%; 10-procentowy wzrost skali spowoduje wzrost produkcji o 15% itd.

Długookresowa dwuczynnikowa funkcja produkcji

Rzecz jasna danemu procesowi technologicznemu mogą towarzyszyć, przy różnych ilościach zastosowanych czynników i różnych poziomach wytwarzanej produkcji, różne efekty skali produkcji.

Nakłady kapitału K	Nakłady pracy L	Wielkość Produkcji Q	Przyrost absolutny produkcji ΔQ	Tempo wzrostu czynnika pracy i kapitału ΔL/L ΔK/K	Tempo wzrostu produkcji ΔQ/Q	Krańcowy produkt czynnika ΔQ/ΔN
1	1	100	-	-	-	-
2	2	210	110	100%	110%	110 rosnący
3	3	330	120	50%	57,1%	120 rosnący
4	4	460	130	33%	39,4%	130 rosnący
5	5	590	130	25%	28,2%	130 stały
6	6	710	120	20%	20,3%	120 malejący
7	7	820	110	16%	15,4%	110 malejący
8	8	920	100	14%	12,1%	100 malejący
9	9	1010	90	12,5%	9,7,%	90 malejący
10	10	1090	80	11,1%	7,9%	80 malejący
11	11	1160	70	10%	6,5%	70 malejący

Może się zdarzyć, jak to pokazano w tabeli powyżej, że powiększaniu skali produkcji towarzyszą efekty rosnące. Ma to miejsce zazwyczaj, gdy skala produkcji jest bardzo mała w stosunku do technicznych możliwości produkcji danego wyrobu. W rezultacie powiększaniu rozmiarów firmy towarzyszy bardziej niż proporcjonalny w stosunku do nakładów wzrostu produkcji. Po osiągnięciu pewnej skali produkcja wprawdzie dalej rośnie, ale już tylko proporcjonalnie. Wreszcie po przekroczeniu pewnej krytycznej skali produkcji wprawdzie nadal rośnie, ale już mniej niż proporcjonalny w stosunku do wzrostu nakładów.

Można zatem sądzić, że typowa długookresowa funkcja produkcji towarzysząca dowolnej opartej na tej samej technice K/L= const ścieżce rozwoju firmy, mieć będzie kształt i przebieg podobny do funkcji krótkookresowej.

W swej początkowej części staje się ona coraz bardziej stroma (rosnące produkty krańcowe pracy i kapitału). W środkowej części może, ale nie musi, przypominać dodatnio nachylona linię prostą (produkty krańcowe stałe). W końcowym, najbardziej oddalonej od początku układu odcinku, przekształca się w funkcję rosnącą coraz wolniej (malejące produkty krańcowe pracy i kapitału).

Rys Długookresowa funkcja produkcji całkowitej i krańcowej

Q

rosnące stałe malejące

efekty skali efekty efekty skali

produkcji skali

N( K/L=const)

ΔQ/ΔN

N(K/L=const

Przedstawiona powyżej teoria produkcji zostanie wykorzystana w następnej części do wyjaśnienia zachowanie się długookresowych kosztów, towarzyszących rosnącej skali produkcji.

Podsumowanie

1. Kiedy uwzględniamy czynnik czasu, postęp tech­niczny wówczas przechodzimy do analizy działania przedsiębiorstw w długim okresie czasu?

2. W długim okresie przedsiębiorstwo może zmieniać nakłady wszystkich stosowanych czynników produkcji. Nie ma stałych czynników produkcji, a co za tym idzie, nie występują koszty stałe.

3. Czynniki produkcji mogą być połączone ze sobą według stałych zmiennych proporcji.

4 Jeśli przedsiębiorstwo zwiększa ilość wszystkich czynników w tej samej proporcji, to w zależności od skali produkcji może osiągać stałe, rosnące lub malejące przychody ze skali:

5. Wzrostowi skali produkcji najczęściej towarzyszy najpierw rosnące efekty skali a od pewnego rozmiaru firmy zaczynają odczuwać skutki malejących efektów skali.

6. Gdy produkt krańcowy ΔQ/ΔN rośnie, to całkowita wielkość produkcja rośnie szybciej niż nakłady każdego z czynników obu czynników ΔQ/Q > ΔN/N. W tej sytuacji powiększaniu skali produkcji (ekspansji firmy) towarzyszą rosnące efekty skali.

7. Gdy produkt krańcowy pozostaje niezmieniony ΔQ/ΔN=const produkcja rośnie proporcjonalnie do wzrostu nakładów ΔQ/Q = ΔN/N. W tej sytuacji rozwijająca się firma ma do czynienia ze stałymi efektami skali.

8. Natomiast, gdy produkt krańcowy dowolnego nakładu ΔQ/ΔN maleje wówczas produkcja rośnie wolniej od nakładów ΔQ/Q< ΔN/N, zatem powiększaniu skali produkcji towarzyszą malejące efekty skali.

Teoria kosztów długookresowych

Jak pamiętamy koszt produkcji to ilości użytych do produkcji czynników przemnożone przez ich rynkowe ceny. Gdy ceny czynników są stałe fundamentem przedstawionej w tym wykładzie teorii długookresowych kosztów jest długookresowa funkcja produkcji.

Funkcja kosztów długookresowych

Dodatnią zależność pomiędzy mierzącą rozmiary firmy wielkością produkcji Q a poziomem długookresowych kosztów całkowitych dKC to funkcja kosztów całkowitych.

dKC=f(Q)

W długim okresie przedsiębiorstwo może w całości dostosować się do zmieniających się warunków rynkowych. Oznacza to, że wszystkie czynniki produkcji są zmienne. Przy założeniu, że produkcja jest efektem stosowania tylko dwóch czynników: pracy oraz kapitału. Funkcja produkcji można zapisać jak poniżej:

Q=f(K, L)

Pieniężne koszty przedstawiają wartość nakładów poniesionych na wytworzenie określonych rozmiarów produkcji. Nakłady pracy i kapitału transformują się w koszty całkowite KC po przemnożeniu ilości zużytych czynników produkcji przez ich ceny (i po dodaniu tej części kosztów ogólnych, która nie reprezentuje zużycia żadnych czynników wytwórczych - np. podatki i inne opłaty stałe.

Z pewnym uproszczeniem możemy przyjąć, że długookresowe koszty całkowite produkcji to suma iloczynów ilości użytych czynników wytwórczych (nakładów) i ich cen rynkowych. W przypadku dwuczynnikowej funkcji produkcji, funkcję kosztów całkowitych możemy przedstawić jako:

dKC=K*R+L*W

Gdzie:

K -ilość czynnika kapitału; R- cena kapitału L - ilość czynnika pracy; W-cena pracy.

Długookresowe koszty krańcowe całkowite i przeciętne

Wyobraźmy sobie, iż dla nowo powstającego zakładu produkcyjnego opracowano kilka (w naszym przykładzie 9) różniących się ilością stosowanych w jednakowych proporcjach np. 1:1 obu czynników wytwórczych K i L wariantów inwestycyjnych.

Dla każdego z tych projektów obliczono przewidywaną wielkością produkcji Q, (która mierzy skalę działania) oraz przewidywany poziom długookresowych kosztów całkowitych dKc. Dla ułatwienia analizy ilościowych zależności pomiędzy skalą produkcji Q a poziomem długookresowych kosztów dKc przyjmijmy, że przy przechodzeniu do kolejnego wariantu produkcji na coraz większą skalę, przyrost produkcji wynosi ΔQ=1, lub jej dziesięciokrotność np. ΔQ=10, czy ΔQ=100 itd.. Otrzymane wyniki przedstawia poniższa tabela.

Q	ΔQ	dKc=K*R+L*W	dKk=ΔdKc=ΔdKc /ΔQ	dKk
0	0		-	-
1	1	K1*R +L1*W= 30	30	Malejący
2	1	K2*R +L2*W= 50	20	Malejący
3	1	K3*R +L3*W= 60	10	Malejący
4	1	K4*R +L4*W= 65	5	(minimum)
5	1	K4*R +L4*W= 75	10	Rosnący
6	1	K5*R+L5*W= 90	15	Rosnący
7	1	K6*R +L6*W= 115	25	Rosnący
8	1	K7*R+L7*W= 155	40	Rosnący
9	1	K8*R+L8*W= 215	60	Rosnący

Z zawartych w niej danych wynika, że wzrostowi skali produkcji ΔQ=1 towarzyszą rosnące koszty całkowite dKc, zatem funkcja długookresowych kosztów całkowitych ma dodatnie nachylenie. O jej kształcie decyduje zachowanie przyrostu kosztu całkowitego ΔdKc spowodowanego przyrostem produkcji o ΔQ, czyli stosunek ΔdKc/ΔQ. Stosunek ten zdefiniujemy jako długookresowy koszt krańcowy i oznaczymy symbolem dKk

Rys Długookresowe koszty całkowite i krańcowe

dKc dKc

65

Q= f( K,L)

Q4

dKk

dKk

5

Q4 Q= f( K,L)

Przedstawione w tabeli zależności ilustrują zamieszczony poniżej wykres funkcji kosztów krańcowych i całkowitych. Ponieważ w naszym przykładzie skala produkcji zmienia się o ΔQ=1 lub jej wielokrotność, zatem koszt krańcowy może być mierzony jako przyrost kosztu całkowitego dKk=ΔdKC.

Długookresowe koszty krańcowe a efekty skali produkcji

Wiemy już, że kształt i przebieg długookresowej funkcji kosztów całkowitych zależy od zachowanie się długookresowych kosztów krańcowych. Pora zatem wyjaśnić, co określa ich dynamikę ?

Zacznijmy od wyjaśnienia, jaki wpływ na poziom kosztów krańcowych mają poznane już efekty skali. Aby to wyjaśnić, powróćmy do formuły długookresowych kosztów całkowitych:

dKC=K*R+L*W

Wynika z niej, że koszty produkcji zależą w długim okresie od :

* ilości użytego czynnika kapitału (K) i jego ceny rynkowej (R),

* ilości wykorzystanego czynnika pracy (L) i jego ceny rynkowej (W).

Przyrost długookresowego kosztu całkowitego ΔdKC obliczamy według formuły poniżej:

ΔdKC=ΔK*R+ΔL*W

Natomiast długookresowy koszt krańcowy dKk otrzymamy dzieląc obie strony równania przez ΔQ.

ΔK*R+ΔL*W ΔK ΔL

dKk = ------------------ = --------- * R+ ---------*W

ΔQ ΔQ ΔQ

Jeśli przyjmiemy, że ceny obu czynników wytwórczych są stałe , to długookresowy koszt krańcowy zależy od zachowania się wyrażeń ΔK/ΔQ oraz ΔL/ΔQ. Relacje te możemy określić jako krańcowa kapitałochłonność i krańcowa pracochłonność produkcji.

Długookresowy koszt krańcowy będzie stały, gdy wzrostowi skali produkcji nie towarzyszą zmiany krańcowej pracochłonności i kapitałochłonności. Gdy krańcowa pracochłonność i kapitałochłonność rosną długookresowy koszt krańcowy rośnie i na odwrót.

Zamiany krańcowej pracochłonności i kapitałochłonności zależą od efektów skali

Zacznijmy od tego że odwrotność krańcowej kapitałochłonności, to nic innego jak krańcowa produktywność kapitału (ΔQ/ΔK), a odwrotność krańcowej pracochłonności to krańcowa produktywność pracy (ΔQ/ΔL)

W warunkach stałych efektów skali wzrostowi rozmiarów firmy przy założeniu stałości L/K towarzyszy stałość produktów krańcowych pracy i kapitału. Ich odwrotności ΔK/ΔQ; ΔL/ΔQ, czyli dodatkowe nakłady niezbędne do wytworzenia dodatkowej produkcji pozostają niezmienione. W tych warunkach długookresowy koszt krańcowy pozostaje stały, a to znaczy, że długookresowy koszt całkowity rośnie proporcjonalnie do wzrostu rozmiarów firmy. Funkcja długookresowych kosztów przyjmuje postać linii prostej.

W warunkach rosnących efektów skali, produkty krańcowe obu czynników ΔQ/ΔK oraz ΔQ/ΔL rosną, ich odwrotność ΔK/ΔQ oraz ΔL/ΔQ, czyli dodatkowe nakłady niezbędne do wytworzenia dodatkowej produkcji maleją. W efekcie długookresowy koszt krańcowy wraz z rozszerzaniem skali produkcji spada. Mamy zatem do czynienia z funkcją z malejącym przyrostem, a zatem koszt całkowity rośnie wolniej niż produkcja.

Analogicznie, gdy mamy do czynienia z malejącymi efektami skali, długookresowy koszt krańcowy rośnie, a zatem długookresowe koszty całkowite rosną szybciej niż rosną mierzone wielkością produkcji rozmiary firmy.

Funkcja produkcji a funkcja kosztów krańcowych i całkowitych

Wynika stąd, że kształt krzywej długookresowych kosztów krańcowy jest, ceteris paribus, uzależniony od efektów skali produkcji.

Rys A Funkcje kosztów dKc dKk Rys B Funkcja produkcji Q=f(K,L)

Q Q

N(K/L)

dKk dKC ΔQ/ΔN

rosnące efekty skali malejące efekty skali N(K/L)

Rys C Funkcja produktu krańcowego

Jeśli dynamika długookresowych kosztów krańcowych uwarunkowana jest tylko efektami skali, to długookresowa funkcja kosztów jest podobnie jak krzywa kosztów krótkookresowych zwierciadlanym odbiciem długookresowej funkcji produkcji, przedstawiającej zależności pomiędzy ilościami nakładów czynników wytwórczych, a uzyskiwanymi z nich wielkościami produkcji. Rosnącym efektom skali produkcji towarzyszy malejący długookresowy koszt krańcowy, zatem koszt całkowity rośnie wolniej niż produkcja. Malejącym efektom skali towarzyszy rosnący koszt krańcowy zatem koszt całkowity rośnie szybciej niż produkcja. Przy stałych efektach skali produkcja i koszty rosną proporcjonalnie.

Długookresowe koszty całkowite krańcowe i przeciętne

Znając dynamikę długookresowych kosztów krańcowych i całkowitych możemy, podobnie jak w analizie krótkookresowej, obliczyć i wykreślić przebieg długookresowych kosztów przeciętnych.

Wiemy już, że dynamika długookresowych kosztów krańcowych i całkowitych podporządkowana jest zjawisku efektów skali produkcji , natomiast dynamika kosztów przeciętnych wynika z praw algebry. Wynika z tego, że funkcja długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych musi mieć kształt i przebieg podobny do funkcji przeciętnych kosztów całkowitych w krótkim okresie. Rozpatrzmy to na poznanym już hipotetycznym przykładzie

Q	ΔQ	ΔQ/Q	dKc	ΔdKc	ΔdKc/ dKc	ΔdKc / ΔQ	dKpc=dKc/Q
0	0	-	-	-	-	-	-
1	1	100%	30	30	-	30	30
2	1	100%	50	20	20:30 = 66%	20	25
3	1	50%	60	10	10:50 = 20%	10	20
4	1	33%	65	5	5:60 = 8%	5	16,5
5	1	25%	75	10	10:65 = 20%	10	15
6	1	20%	90	15	15:75 = 20%	15	15
7	1	16%	115	25	25:90 = 27%	25	16,4
8	1	14,2%	155	40	40:115 = 34%	40	19,37
9	1	12,5%	215	60	60:155 = 38%	60	23,88

Gdy długookresowe koszty krańcowe spadają do poziomu produkcji wytwarzanej na skalę Q4 przy której osiągają minimum, koszty przeciętne zgodnie z prawem algebry spadają wraz z nimi

Wprawdzie dalszemu powiększaniu rozmiarów firmy towarzyszą malejące efekty skali i koszty krańcowe, zaczynają rosnąć, Jednak zgodnie z prawami algebry koszty przeciętne nadal maleją. Będą one spadać tak długo jak długo rosnące koszty krańcowe są od nich większe, czyli do poziomu produkcji Q=6.

Przy tej skali produkcji rosnące koszty krańcowe zrównują się z przeciętnymi. Dalszemu wzrostowi skali produkcji i kosztów krańcowych przewyższających koszty przeciętne towarzyszyć będzie wzrost kosztów przeciętnych. Wynika z tego, że koszty przeciętne osiągają swoje minimum dla skali produkcji, przy której zrównują się z rosnącymi już kosztami krańcowymi.

Rys długookresowe koszty całkowite krańcowe i przeciętne

dKc

dKc

dKp dKk

dKk dKp

15

5

Q4 Q6

Analizując przebieg funkcji długookresowych kosztów przeciętnych zauważamy, że wraz ze wzrostem rozmiarów firmy, mierzonym przewidywanymi wielkościami produkcji Q, przeciętne koszty całkowite ulegają zmianie. Przy małych rozmiarach przedsiębiorstwa są one wysokie, następnie spadają wraz ze wzrostem rozmiarów firmy, by po osiągnięciu pewnego minimalnego poziomu i rozpocząć nieustanny wzrost.

Koszty przeciętne w długim i krótkim okresie

Funkcję długookresowych kosztów przeciętnych można również wyprowadzić z funkcji kosztów krótkookresowych. Wychodzimy z założenie, że przy każdej przewidywanej skali produkcji Q , przedsiębiorstwo stosuje takie kombinacje czynników produkcji, przy których przeciętne koszty produkcji są najmniejsze wytwarzania.

Sytuację tę opisuje rysunek poniżej przedstawia zbiór hipotetycznych krzywych krótkookresowych kosztów przeciętnych i krańcowych dla różnych projektowanym wielkościom zakładów, uporządkowany według rosnącej skali produkcji.

Rys Długookresowe koszt całkowite i krótkookresowe koszty przeciętne i krańcowe

dKc

Q

Kpc Kpc1

Kpc2 Kpc6

Kp3 Kpc4

Kpc5

Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Q6 Q

Dla każdej skali produkcji Q wykreślono odpowiadające jej krótkookresowe krzywe kosztów krańcowych i przeciętnych, które przecinają się w punkcie Kpc=min Łączące je wspólną linią styczną do każdej z funkcji krótkookresowych przeciętnych kosztów całkowitych, otrzymamy krzywą, która ilustruje zachowania długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych zwana obwiednią.

Rys Obwiednia: krzywa długookresowych kosztów przeciętnych

dKk dKp

Kpc1 Kpc2 Kpc3 KPc4 Kpc5

Kk

Q1 Q2 Q3 Q 4 Q5 Q

Znajomość zasad jej konstrukcji pozwala nam sformułować użyteczne w naszych dalszych analizach wnioski łączące analizę krótkookresową z analizą długiego okresu.

Po pierwsze w punkcie minimum krzywa długookresowych kosztów krańcowych przecina krzywą długookresowych kosztów przeciętnych, a zatem, przy tych rozmiarach firmy i skali produkcji ma miejsce równość:

dKk=dKp=min

Po drugie minimalny długookresowy koszt przeciętny dKp=min, to punkt na obwiedni, w którym krzywa krótkookresowych kosztów przeciętnych dla produkcji na skalę Qe jest styczna do obwiedni, a zatem w punkcie tym przeciętne krótkookresowe koszty całkowite dla produkcji na skalę Qe są najniższe:, czyli ma miejsce równość:

dKk=dKp=min=Kpc=min

Po trzecie, z analizy krótkiego okresu pamiętamy, że funkcja krótkookresowych przeciętnych kosztów całkowitych przecina się w swoim minimum z funkcją kosztów krańcowych:

Kpc=min=Kk

W efekcie dochodzimy do konkluzji, że dla skali produkcji, przy której długookresowe przeciętne koszty całkowite są minimalne zachodzi jedyny w swoim rodzaju ciąg równości :

dKk=dKp=min=Kpc=min=Kk

Podsumowanie

1 W długim okresie powstają możliwości powiększania produkcji przez budowanie nowych, większych zakładów stosujących nowe technologie wytwarzania. W długim okresie wszystkie czynniki mogą się zmieniać, w rezultacie wszystkie koszty nabierają charakter kosztów zmiennych.

2. W długim okresie przedsiębiorstwo może zmieniać nakłady wszystkich stosowanych czynników produkcji. Nie ma stałych czynników produkcji, a co za tym idzie, nie występują koszty stałe.

3. Jeśli przedsiębiorstwo zwiększa ilość wszystkich czynników w tej samej proporcji, to może osiągać stałe, rosnące lub malejące przychody ze skali.

4 Konstruując krzywą długookresowych kosztów całkowitych, zakłada się, że ceny czynników produkcji są dane, podobnie jak stan techniki wytwarzania, a przedsiębiorstwo wybiera najmniej kosztowną metodę produkcji przy każdej wielkości produkcji.

5. Przedmiotem zainteresowania teorii kosztów w długim okresie są zmiany długookresowych przeciętnych kosztów krańcowych i całkowitych.

6. W miarę wzrostu skali produkcji zwykle koszt całkowity rośnie najpierw coraz wolniej, a potem coraz szybciej. W krótkim okresie przyczyną tego jest prawo nieproporcjonalnych przychodów, a w długim - zmienne efekty skali. W warunkach rosnących efektów skali przeciętny długookresowy koszt krańcowy maleje a wraz z nim maleje długookresowy koszt krańcowy i przeciętny.

7. Krzywa długookresowych kosztów przeciętnych może być malejąca, rosnąca lub pozioma w zależności od tego, czy przedsiębiorstwo osiąga korzyści skali, niekorzyści skali lub nie osiąga ani jednych, ani drugich.

8. Zazwyczaj krzywa ta przyjmuje kształt litery U (czasami o spłaszczonej podstawie). Jest to spowodowane tym, że wraz ze wzrostem produkcji początkowo pojawiają się korzyści skali. Kiedy zostaną one w całości wykorzystane, krzywa staje się płaska? Przy dalszym wzroście rozmiarów przedsiębiorstwa mogą się pojawić niekorzyści skali. W takiej sytuacji krzywa ta ·staje się rosnąca. Długookresowa krzywa kosztu przeciętnego spada wraz ze zwiększaniem rozmiarów przedsiębiorstwa a następnie, po przekroczeniu pewnej wielkości zakładu, dla której KCP osiąga minimum, koszty przeciętne zaczynają wzra­stać.

9 Krzywa długookresowych kosztów krańcowych znajduje się poniżej krzy­wej długookresowych kosztów przeciętnych, gdy ta opada, powyżej - gdy krzywa ta rośnie, oraz pokrywa się z nią na jej poziomym odcinku.

10. Krzywa długookresowych kosztów krańcowych przecina krzywą zawsze krzywą koszt przeciętnego w jej najniższym punkcie. Własność ta wynika z algebraicznych zasad obliczania wielkości przeciętnych.

11. Zależność między krótko- i długookresowymi kosztami przeciętnymi obra­zuje krzywa otaczająca (obwiednia). Krzywa długookresowych kosztów przeciętnych otacza krzywe krótkook­resowych kosztów przeciętnych i jest do nich styczna.­

12. Każda, krótkookresowa krzywa kosztów przeciętnych staje się punktem na krzywej kosztów przeciętnych w długim okresie czasu. Każda z krzywych kosztu przeciętnego w krótkim okresie czasu jest styczna do krzywej kosztu przeciętnego w długim okresie czasu. Linia łącząca punkty styczności krzywych przeciętnych kosztów krótkookresowych z krzywą przeciętnych kosztów długookresowych nazywana jest obwiednią.

13. Istnieje tylko jedna krzywa krótkookresowa kosztu przeciętnego, której mi­nimum jest styczne do krzywej kosztu przeciętnego w długim okresie czasu. W punkcie tym długookresowa krzywa kosztu przeciętnego osiąga swoje minimum. W punkcie minimum długookresowej krzywej kosztu przeciętnego następuje zrównanie się wszystkich krótko i długookresowych kosztów przeciętnych i marginalnych.

Korzyści i niekorzyści skali produkcji

Korzyści skali (ang. economies of scale) to zmniejszenie się jednostkowych kosztów działalności firmy związane ze wzrostem rozmiarów firmy, produkcji, obrotów itp. Gdy koszty rosną mamy do czynienia z niekorzyściami skali (ang. diseconomies of scale).

W rozwijającej się firmie występują czynniki generujące oba te zjawisk jednocześnie. W zależności od tego które z nich przeważa, przeciętne koszty maleją lub rosną. Gdy oba działają z taką samą siłą przeciętne koszty nie zmieniają się .

Krzywa długookresowych kosztów przeciętnych a korzyści skali

Narzędziem ilustrującym łącznie skutek występowania korzyści i niekorzyści z związanych ze zmianą skali produkcji jest przedstawiona poniżej krzywa długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych dKpc firmy.

Rys Długookresowe koszty przeciętne a korzyści i niekorzyści skali

dKpc

dKp

korzyści skali niekorzyści skali

skala efektywna MES

dKpc = min

0 Q₁ Q₂ Skala produkcji

Jej opadająca część mówi, że rozwijającą się firma czerpie korzyści z powiększania skali działalności, rosnący odcinek mówi, że dalszemu rozwojowi towarzyszy wzrost kosztów jednostkowych, czyli wystąpią niekorzyści skali.

Najczęściej schemat jest następujący: Przy małych rozmiarach firny korzyści skali produkcji są silniej odczuwane aniżeli niekorzyści skali. Stąd też długookresowy koszt przeciętny spada. Na krzywej długookresowych kosztów przeciętnych ilustruje to ujemnie nachylony odcinek <0 Q1>.

Następnie, po osiągnięciu pewnych, indywidualnie określonych dla pojedynczej firmy, rozmiarów wpływ czynników pozytywnych niwelowany jest całkowicie przez czynniki negatywne. Korzyści skali zanikają, bo długookresowy koszt przeciętny utrzymuje się na niezmienionym poziomie. Na funkcji kosztów ilustruje to poziomy odcinek <Q₁-Q₂>. Począwszy od tego punktu przeciętne długookresowe koszty produkcji przestają maleć (ewentualnie przechodzą w linię poziomą),

Po przekroczeniu skali Q3 przeciętne koszty zaczynają rosnąć, co ilustruje dodatnie nachylenie funkcji długookresowych kosztów przeciętnych .

Rys Minimalna skala efektywna

dKpc dKk dKpc

dKk

dKp=min

Q

Qopt tech=MES Rozmiary firmy mierzone produkcją Q

Jeżeli funkcje długookresowych kosztów krańcowych i przeciętnych firmy jak to przedstawiono na rysunku powyżej przyjmują kształt litery„U” to skali produkcji przy której obie funkcje przecinają się odpowiada najniższy punkt na długookresowej krzy­wej kosztu przeciętnego. Jest to skala optymalna bowiem dalszemu zwiększa­niu skali produkcji zaczyna towarzyszyć rosnące koszty jednostkowe, oznacza to, że powiększaniu rozmiarów firmy towarzyszy zjawisko niekorzyści skali.

Ten optymalny z punktu widzenie przeciętnych kosztów rozmiar firmy, przy który dKpc=min., nazywany jest w ekonomii minimalną skalą efektywną (ang. Minimum efficient scale - MES) lub długookresowym optimum techniczno - organizacyjnym firmy

Źródła korzyści skali produkcji

To, czy przedsiębiorstwo odnosi korzyści czy niekorzyści skali, zależy od warunków, w jakich ono działa. W teorii kosztów najogólniej rozróżnia się dwa rodzaje korzyści płynące z powiększania skali działania: wewnętrzne i zewnętrzne.

Korzyści wewnętrzne dotyczą przedsiębiorstw dowolnej branży, w jakiej działają. Są one efektem powiększania się samej firmy. Korzyści zewnętrzne obejmują cały przemysł i polegają na tym, że gdy jakaś gałąź przemysły rozwija to jej rozwój pociąga za sobą rozwój kolejnych branż przemysłu oraz sektora usługowego, wspierającego ten przemysł z korzyścią dla wszystkich firm działających w ramach danej branży produkcji. Innymi słowy, przedsiębiorstwo odnosi korzyści z wiel­kości całej gałęzi bez względu na swoją własną wielkość.

Korzyści wewnętrzne

Korzyści skali wynikają z faktu, iż koszty całkowite rozkładają się na więk­szą liczbę wytwarzanych wyrobów. Jest wiele przyczyn, dla których przedsiębiorstwa odnoszą wewnętrzne korzyści z dużej skali produkcji. Niektóre wiążą się z rosnącymi efektami ze skali, a inne nie.

Korzyści skali a efekty skali

Wiemy już, że kształt i przebieg długookresowej funkcji kosztów całkowitych i przeciętnych zależy od zachowanie się długookresowych kosztów krańcowych. Pora zatem wyjaśnić, co określa ich dynamikę?

Zacznijmy od wyjaśnienia, jaki wpływ na poziom kosztów krańcowych mają efekty skali.

Efekty skali produkcji

W długim okresie działa prawo zmiennych efektów skali produkcji Głosi ono, że w miarę wzrostu rozmiarów firmy (skali) produkcja rośnie najpierw szybciej a potem wolniej niż nakłady. Wiemy też że pomiędzy długookresową funkcją produkcji i długookresowymi funkcjami kosztów całkowitych krańcowych i przeciętnych istnieje wyraźna współzależność.

Przy małych rozmiarach firma stoi wobec zjawiska rosnących efektów skali. W tych warunkach wzrost rozmiarów prowadzi do spadku długookresowych kosztów krańcowych i przeciętnych

Jednak po przekroczeniu pewnych rozmiarów produkcja firmy rośnie proporcjonalnie do nakładów. Na tym etapie rozwoju mamy więc do czynienia ze stałymi efektami skali. W tych warunkach długookresowy koszt krańcowy jest stały brak jest zatem wyraźnych korzyści skali. Natomiast po przekroczeniu pewnej krytycznej skali, firma napotyka malejące efekty skali, a to oznacza że długookresowy koszt krańcowy rośnie, zatem wcześniej czy później zaczynie rosnąć długookresowy koszt przeciętny, czyli wystąpi zjawisko niekorzyści skali

Wiemy już, że dynamika długookresowych kosztów krańcowych i całkowitych podporządkowana jest zjawisku efektów skali produkcji. Pamiętamy, że dynamika kosztów przeciętnych wynika z praw algebry. Wynika z tego, że funkcja długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych musi mieć kształt i przebieg podobny do funkcji przeciętnych kosztów całkowitych w krótkim okresie.

Jeżeli powiększysz skalę twojej fabryki i przeciętne koszty jednostkowe) maleją, znaczy to, że wraz z wzrostem rozmia­rów przedsiębiorstwa uzyskujesz coraz większe przyrosty produktu stosunku do ponoszonych nakładów. Ten więk­szy na jednostkę nakładów produkt jest rezultatem rosnących efektów skali.

Synergia (ang. synergy)

Jedną z przyczyn rosnących efektów skali jest zjawisko synergii . W znaczeniu organizacyjnym synergia oznacza, że poszczególne działy organizacji współpracują ze sobą i poprzez wzajemne oddziaływanie na siebie stają się wydajniejsze, niż gdyby każdy z nich działał w odosobnieniu. Oznacza to, że łączne efekty współdziałanie różnych elementów są większe niż suma ich oddzielnych działań. Dlaczego? Bo produkcja na większą skalę umożliwia głębszą specjalizację pracy, lub zastosowanie większych wydajniejszych maszyn, zastosowanie efektywniejszych technologii.

Korzyści pracownicze - specjalizacja i podział pracy

W zakładach produkujących na dużą skalę firmy mają możliwość zastosowania w praktyce większego podziału pracy. Proces produkcyjny zostaje rozłożony na wiele faz, które składają się z szeregu prostych powtarzających się czynności. Wąski podział pracy oszczędza czas przygotowawczo - zakończeniowy (np. taśma produkcyjna).Zmniejszają się straty czasu spowodowane przechodzeniem pra­cownika z jednej czynności do innej. Dzięki temu pracownicy mogą osiągnąć wysoką wydajność, specja­lizując się w określonych czynnościach, zwłaszcza w przypadku długich serii produkcyjnych.

Duża firma ma większe możliwości zastosowania specjalizacji i podziału pracy. Oznacza to, że proces produkcyjny zostaje podzielony na szereg wyspecjalizowanych operacji. Podział ułatwia wprowadzenie mechanizacji lub automatyzacji procesów produkcji.

Na skutek podziału i specjalizacji pracownik lepiej wykorzystuje środki produkcji, gdy wykonuje ciągle te same czynności.

Podział pracy umożliwia także efektywniejsze wykorzystanie umiejętności i doświadczenia pracowników, co prowadzi do wzrostu wydajności pracy.

W dużej firmie łatwiej podporządkować sobie pracowników i wymusić na nich działania niemożliwe do osiągnięcia w firmach małych np. pracę po godzinach pracy pozwala na oszczędności czasu działań przygotowawczo - zakończeniowych.

Warto jeszcze dodać, że specjalizacja i podział pracy obniżają koszty szkolenia i zatrudnienia robotników i menedżerów posiadających określone kwalifikacje w bardzo wyspecjalizowanych dziedzinach.

Korzyści organizacyjne.

Z kolei realizacja zadań w wyspecjalizowanych działach produkcji, sprzedaży, marketingu pozwala na bardziej efektywne wykorzystanie umiejętności i doświadczenia zatrudnionych pracowników. Na przykład, jeśli każdy wydział małej firmy współpracuje z jednym działem finansowym, ich działalność będzie sprawniejsza, niż gdyby każdy z nich miał własną komórkę finansową.

Korzyści techniczne

Z czysto technicznych powodów nakłady na powiększanie obiektu ze względów rosną wolniej od uzyskiwanej z nich produkcji. Regułą jest, że do pewnych granic większe przedsięwzięcia produkcyjne wymagają proporcjonalnie mniej nakładów na jednostkę produktu niż małe

Zasada kontenera

Np. jeżeli długość, szerokość i wysokość kontenera zostanie powiększona dwukrotnie, to jego objętość, czyli zdolność przewozowa wzrośnie ośmiokrotnie. Zasada ta dotyczy także rafinerii naftowych, rurociągów silosów zbożowych gdzie podstawowym kosztem są wydatki na cementową konstrukcję silosu, zakładów chemicznych, a nawet środków transportu jak np. przykład jumbo jety, czy ogromne tankowce.

Dlatego też wszelkie urządzenia pojemnościowe (np. rurociągi, tankowce do przewozu ropy, wielkie piece, cysterny itp.) wykazują tendencję do zmniejszania jednostkowych kosztów wraz ze wzrostem skali produkcji. Jest to związane z zależnością między pojemnością i powierzchnią tych urządzeń. Koszt zbiornika zależy przede wszystkim od ilości materiału zużytego do jego produkcji, czyli od jego powierzchni. Wydajność zbiornika zależy natomiast od jego pojemności. Duże zbiorniki mają relatywnie większą pojemność w porównaniu z małymi pojem­nikami. I tak, kryty zbiornik sześcienny o boku 1 m ma pojemność 1 m³ i powierzchnię ścian 6 m² (6 ścian po 1 m²). Jeżeli każdy bok zbiornika przedłużymy do 2 m, to pojemność zwiększy się do 8 m³ a powierzchnia ścian do 24 m² (6 ścian po 4 m²). Tak więc uzyskaliśmy ośmiokrotne zwiększenie pojemności, zwiększając jedynie czterokrotnie powierzchnię ścian zbiornika, czyli przy czterokrotnym wzroście kosztów.

Większa efektywność dużych urządzeń.

Duże urządzenia mogą być bardziej efektywne w tym sensie, iż za ich pomocą możemy wytworzyć więcej produktów przy danej ilości nakładów. Na przykład, do obsługi maszyny zatrudniamy jednego pracownika, niezależnie od tego, czy jest ona duża czy mała. Ponadto produkcja na dużych maszynach z reguły oznacza bardziej efektywne wykorzystanie zużywane w procesie produkcji surowce.

Niepodzielność czynników produkcji.

Niektóre czynniki produkcji mają określoną minimalną wielkość. Są niepodzielne. Najbardziej oczywisty przykład stanowią maszyny.

Weźmy na przykład kombajn zbożowy. Małe gospodarstwo rolne nie może w pełni wykorzystać jego możliwości. Jeżeli rolnik posiada niewielki areał, to koszty eksploatacji kombajnu będą niewspółmiernie wysokie w stosunku do uzyskiwanych efektów. Jeżeli ten sam kombajn nabywa duże gospodarstwo rolne jest on w pełni wykorzystywany a koszty jednostkowe jego używania są nieporównywalnie mniejsze. Jak z tego wynika kombajn może być wykorzystany efektywnie tylko w dużym gospodarstwie.

Zauważmy dalej , że duża firma może efektywniej wykorzystywać czynniki wytwórcze, które współdziałają ze sobą jako zestawy produkcyjne.

Wykorzystanie czynników , które współdziałają ze sobą

Załóżmy, że proces wytwórczy wymaga zastosowania dwóch maszyn A i B, przy czym produkcja Qa=50 wynosi sztuk na godzinę, natomiast Qb=125. Mała firma, wytwarzająca tylko 50 sztuk, nie wykorzysta w pełni całego zestawu AB. Tym samym jej całkowity koszt produkcji rozłoży się na mniejszą ilość produktów, zatem koszt przeciętny będzie większy niż w firmie dużej.

Rozkład kosztów ogólnych

W przedsiębiorstwie występują pewne wydatki, które mają ekonomiczną rację bytu tylko w sytuacji, kiedy przedsiębiorstwo jest duże. Do nich należą wydatki na badania i rozwój. Jedynie duże firmy mają środki finansowe na pracę specjalnych działów badań i rozwoju, mogą sobie pozwolić na założenie laboratorium badawczego. Ich praca przyczynia się do poprawy jakości produktu oraz metod jego produkcji, a w konsekwencji obniża przeciętne koszty produkcji. Jest to kolejny przykład, tym razem na poziomie całego przedsiębiorstwa, niepo­dzielności czynników. Im większa skala produkcji przedsiębiorstwa, tym na większą liczbę produktów rozkładają się koszty ogólne, tym mniejszy jest jednostkowy koszt produkcji.

Produkcja wieloetapowa.

Przedsiębiorstwo produkujące na dużą skalę może podzielić proces produkcyjny na kilka etapów. Oszczędza to czas i koszty transportu półproduktów między różnymi zakładami i przedsiębiorstwami. Na przykład, duży zakład papierniczy może sobie pozwolić w jednym ciągu produkcyjny na przetwórstwo drewna lub makulatury w kartonowe pudła

Wszystkie powyższe przykłady ilustrują korzyści skali zakładu. Odnoszą się one do rozmiarów pojedynczego zakładu, miejsca pracy czy maszyny. Istnieje także inny rodzaj korzyści skali, który jest związany z wielkością przedsiębiorstwa, składającego się z kilku układów.

Produkty uboczne i korzyści zakresu

Przy masowej produkcji na dużą skalę istnieje możliwość bardziej racjonalnego wykorzystania odpadów poprzez uruchomienie np. produkcji ubocznej. Wówczas mówimy nie tyle o korzyściach skali co o korzyściach wynikających z rozszerzonego zakresu produkcji (ang economies of scope).

Pojawienie się zjawiska technicznych korzyści skali wiąże się przede wszystkim z pełniejszym wykorzystaniem niepodzielnych czynników produkcji (aparatu produkcyjnego), oszczędnościami na kosztach ogólnych oraz z głębszym podziałem (specjalizacją) pracy. Musimy mieć jednak świadomość, że oprócz „ technicznych efektów skali” istnieć mogą również inne przyczyny powodujące spadek lub wzrost mierzącego korzyści skali kosztu przeciętnego.

W dotychczasowej analizie przyjmowaliśmy dość rygorystycznie, że na poziom kosztów krańcowych wpływają jedynie fizyczne ilości powiększanych w stałych proporcjach nakładów czynników wytwórczych, których rynkowe ceny pozostają w dodatku niezmienione. Inaczej mówiąc zakładaliśmy, że dynamika długookresowych kosztów krańcowych, a co zatem i przeciętnych, podporządkowana jest jedynie zjawisku efektów skali. Tymczasem kategoria kosztów całkowitych obejmuje również inne, nie brane dotąd pod uwagę składniki takie np. jak: koszty operacyjne, transportu, czy finansowe. Ich poziom i dynamika też zależy od rozmiarów firmy. Mogą one w istotny sposób wpływać na dynamikę długookresowych kosztów krańcowych i przeciętnych. Najważniejsze z nich to korzyści marketingowe i handlowe, oszczędności na koszcie transportu, korzyści finansowe, korzyści związane ze zmniejszaniem ryzyka

Korzyści marketingowe i handlowe

Występowanie tego typu korzyści wiąże się z:

a. duża firma dokonuje hurtowych zakupów w dużych ilościach, przez co jej pozycja rynkowa jako nabywcy upoważnia ją do negocjowania korzystniejszych cen, terminów dostaw, warunków płatności itd.,

b. duża firma otrzymująca masowe zamówienia, co obniża koszty opakowania towaru. Koszt opakowania 1 tony cukru jest bowiem niższy, aniżeli koszt opakowania 1000 kilogramowych torebek, tworzących tę tonę,

c. przy dużej skali produkcji firmie opłaca się zatrudniać wyspecjalizowanych i wysoko kwalifikowanych pracowników w celu utrzymania i polepszania pozycji rynkowej, zwiększania zyskowności, poprawy jakości wytwarzanych towarów, pozyskiwania coraz lepszych czynników wytwórczych itd.,

d. duże firmy mają środki finansowe na badania rynku, promocję, reklamę. Małe przedsiębiorstwa nie posiadają takich środków. Oczywiście skuteczność reklamy zależy od jej zasięgu,

Duża firma jest dużym i pewnym odbiorcom materiałów, półproduktów, półfabrykatów, opakowań itd. Mając do tego środki finansowe na reklamę, zmniejsza elastyczność popytu na wytwarzany przez siebie towar. Jednocześnie dzięki reklamie, duża firma jest w stanie zwiększać swoje udziały w rynku, a więc może przesunąć swoją indywidualną krzywą popytu na prawo (czyli poszerzać sprzedaż kosztem innych firm).

Korzyści transportu

Zauważmy, że dużej firmie łatwiej doprowadzić do obniżenia kosztów transportu. Kiedy firma rozszerza rynki zbytu i wykorzystuje własne środki transportu, jednostkowe koszty dostarczania wyrobów do odbiorców spadają. Duże przedsiębiorstwo ma również możliwość wprowadzenia produkcji wielofazowej bez konieczności przesyłania dóbr pośrednich z jednej fabryki do drugiej co przyczynia się także do obniżenia kosztów transportu. Wynikają z faktu, że:

• powiększenie rozmiarów firmy pozwala na obniżenie kosztów transportu. Posiadając własny transport nie opłacają go wraz z doliczonymi marżami zysku. Poza tym możliwość produkcji wielofazowej oznacza koniec przesyłania półfabrykatów z jednej fabryki do drugiej,

• rozszerzająca swoje rynki zbytu firma, redukuje jednostkowe koszty transportu. Przyjmując np., że rynek zbytu ma kształt okręgu, a firma znajduje się w jego środku, powierzchnię rynku obliczamy jako Π r². Oznacza to, że gdy długość transportu r wzrasta dwukrotnie i wynosi obecnie 2r. to obsługiwana powierzchnia rynku zwiększa się czterokrotnie”.

Korzyści finansowe

Finansowe korzyści skali polegają m.in. na tym, że

• Duża firma dysponująca większym majątkiem posiada lepsze zabezpieczenie zaciąganych kredytów i pożyczek. Jest zatem postrzegana jako lepszy i sumienniejszy kredytobiorca. Konsekwencją tego jest większy i łatwiejszy dostęp do kredytów oraz możliwość negocjowania warunków umowy kredytowej (niższych procentów, korzystniejszych warunków spłaty kredytu itd.

• Lepszy i sumienniejszy kredytobiorca ma także możliwość zaciągania kredytu w wielu różnych bankach i instytucjach finansowych.

• Duże firmy mogą nadto korzystać z wielu źródeł finansowania zewnętrznego m.in. możliwość pozyskania kapitału przez emisję swoich papierów wartościowych.

Dużym firmom łatwiej uzyskać niskooprocentowany kredyt. Mogą one też płacić niższe ceny za niektóre czynniki produkcji nabywane w dużych ilościach. (Są to przykłady korzyści skali, które nie wynikają z rosnących przychodów ze skali).

Korzyści związane ze zmniejszaniem ryzyka

Tego typu korzyści wynikają z możliwości rozkładania przez duże przedsiębiorstwo ryzyka handlowego. Jako uzasadnienie podaje się często:

• Duża firma produkuje często zróżnicowany asortyment, a zatem jej przetrwanie nie zależy od powodzenia jednego produktu. Spadek popytu na jeden z produkowanych towarów, może zostać zrekompensowany wzrostem sprzedaży innego.

• Sukces każdej firmy zależy od popytu zgłaszanego na wytwarzany towar. Popyt ten nie kształtuje się w izolacji od ogólnokrajowych warunków ekonomicznych. Duża firma ma możliwość rozkładania ryzyka poprzez rozszerzenie swoich rynków zbytu nie tylko na zagranicę, lecz również na globalną skalę.

Do powstanie korzyści skali działających w niej przedsiębiorstw może prowadzić również rozwój gałęzi wytwórstwa i regiony w którym jest ono prowadzone Są to tzw korzyści zewnętrzne.

Zewnętrzne korzyści skali

O zewnętrznych korzyściach skali produkcji mówimy wtedy, gdy na rozwoju całego przemysłu lub regionu korzystają pojedyncze firmy. Przyczyna obniżki przeciętnych kosztów produkcji jest zewnętrzna w stosunku do rosnących rozmiarów produkcji.

Na przykład, przedsię­biorstwo może korzystać z łatwiejszego dostępu do dostawców surowców lub części, wykwalifikowanych pracowników, firm marketingowych prowadzących badania rynku, banków oraz innych instytucji finansowych doświadczonych w ob­słudze przedsiębiorstw danej gałęzi. Jest to tzw. infrastruktura gałęziowa, czyli system zaopatrzenia i łączności, kanałów dystrybucji, szkolenia pracowników itp., z którego korzystają wszystkie podmioty wchodzące w skład gałęzi.

Oto główne źródła tych korzyści

• kwalifikacje pracowników dopasowują się do zapotrzebowania pracodawców. Dlatego też na obszarach aktywności produkcyjnej danego przemysłu występuje odpowiednio wykwalifikowania kadra pracownicza ( np. górnicy na Śląsku). Jeżeli jakaś firm postanowiłaby otworzyć swoją działalność z dala od takiego regionu, musiałaby ponosić dodatkowe koszty związane z zdobyciem wykwalifikowanych pracowników,

• w regionie lokalizacji danego przemysłu; lokalne szkoły i uczelnie prowadzą wydziały, zajęcia i kursy odpowiadające potrzebom pracodawcy,

• skoncentrowanie przemysłu w danym regionie pociąga za sobą rozwinięcie się gałęzi przemysłu towarzyszącego np. firm specjalizujących się w przetwarzaniu odpadów dużego przemysłu, producenci półfabrykatów, opakowań itd.

• obok przemysłu towarzyszącego pojawiają się także specjalistyczne firmy usługowe, prowadzące np. sprzedaż hurtową artykułów danego przemysłu, zajmujące się transportem produktów danego przemysłu itd.

• firma korzysta z tanich surowców lub półfabrykatów, których niska cena wynika ze zwiększonej skali produkcji, z rozbudowanego dla potrzeb rozwijającego się przemysłu taniego systemu dystrybucji produktów, serwisu i innych elementów tzw. infrastruktury przemysłowej.

Wzrost skali produkcji daje korzystny efekt kosztowy, ale powoduje zarazem wzrost społecznego zagrożenia potrzebą uruchamiania ciągle nowych środków bezpieczeństwa. Wielkiej skali musi towarzyszyć nieodłącznie wzrost poczucia odpowiedzialności. Brak takiego poczucia u jednego człowieka, czy kilku ludzi zaledwie, niedostateczna fachowość, gorsza forma psychiczna czy fizyczna - mogą powodować negatywne dla firmy skutki.

Co jest bardziej efektywne w wielkich przedsiębiorstwach w porównaniu z małymi?

Istnieje duża pozytywnych zależności między rozmiarami przedsiębiorstw a ich efektywnością.

Wielkie przedsiębiorstwa mogą stosować pewne technologie, których nie są wstanie stosować małe. Najnowsza technologia wymaga niekiedy stosowania bardzo dużych maszyn.

W wielkim przedsiębiorstwie może być więcej specjalizacji, większy podział pracy. Linie montażowe masowa produkcja, komputeryzacja procesu wytwórczego - wszystko to wymaga wielkich zakładów produkcyjnych!

Niekiedy do większej efektywności mogą przyczynić się sposobności do specjalizacji po stronie personelu pełniącego funkcje nadzoru i zarządza

Wielkie przedsiębiorstwo może być w stanie wytwa­rzać produkty uboczne lub zależne od siebie „łączne produkty" po niższych kosztach, niż gdyby je pro­dukowano oddzielnie. Stwarzają one, w porówna­niu z małymi przedsiębiorstwami, więcej możliwo­ści odkrywania zasobów naturalnych, prowadzenia badań nad nowymi technologiami itp. Niekiedy jednak wielkie przedsiębiorstwa mogą być mniej efektywne od mniejszych przedsiębiorstw.

Występowanie zjawiska korzyści skali jest jednym z głównych argumentów wyjaśniających dominację dużych przedsiębiorstw i proces globalizacji na światowych rynkach. Masowa wymagająca dużych nakładów produkcja na dużą skalę obniża bowiem jednostkowe koszty. Oczywiście całkowite koszty ponoszone przez dużą firmę są znacznie wyższe aniżeli całkowite koszty w małym przedsiębiorstwie, jednak koszty przeciętne w dużej firmie są zazwyczaj niższe. Przewidywane korzyści skali są przyczyną łączenie się firm w większe , co z kolei prowadzi do koncentracji produkcji. Łączenie się firm, może odbywać się w drodze fuzji lub przejęcia. Często nadrzędnym celem fuzji/przejęcia jest umocnienie pozycji konkurencyjnej (wzrost kapitałów własnych, zwiększanie udziału w rynku, wchodzenie na nowe rynki itd.), co może przełożyć się na wzrost wartości rynkowej dla akcjonariuszy.

Fuzje i przejęcia

Fuzja to połączenie dwóch lub więcej jednostek gospodarczych w jedno nowe przedsiębiorstwo, stanowiące podmiot o nowej tożsamości. W rezultacie oba dotychczas funkcjonujące podmioty są wykreślane z rejestru przedsiębiorstw i przestają formalnie istnieć.

Przejęcie polega na tym, że jedna firma kupuje na tyle znaczącą część praw własności w drugiej firmie, że może sprawować nad nią kontrolę (w tym prawo obsadzania większość stanowisk w radzie nadzorczej i zarządzie). Nie oznacza to, że firma przejmowana czy przejmująca przestają istnieć, choć w dalszym okresie podmiot przejmowany może zostać włączony do struktury firmy przejmującej i formalnie przestać istnieć.

Jeżeli zarząd przejmowanego przedsiębiorstwa doradza taki krok akcjonariuszom i w rezultacie następuje dobrowolne połączenie podmiotów, mówimy o przyjaznym przejęciu. W przeciwnym razie, gdyby zarząd był mu przeciwny (np. z uwagi na proponowaną cenę lub warunki transakcji), przejęcie miałoby charakter wrogi.

Innym rodzajem przejęcia może być wykup menedżerski (ang. Management Buy Out), w wyniku którego dotychczasowa grupa menedżerów przedsiębiorstwa przejmuje nad nim kontrolę.

Niekorzyści skali

Lista korzyści związanych z produkcją na masową skalę i jej powiększaniem jest, jak widać, bardzo duża. Ale powiększanie rozmiarów firmy może również powodować problemy. Są bowiem oczywiście pewne granice możliwości obniżenia kosztów krańcowych wskutek rozszerzania skali produkcji. Równolegle do czynników działających pozytywnie, działają czynniki wywołujące tendencje do bardziej niż proporcjonalnego wzrostu kosztów całkowitych. Jeżeli tendencje te wezmą górę, dalszej ekspansji firmy towarzyszyć będzie, szybszy od wzrostu produkcji wzrost długookresowych kosztów całkowitych. W efekcie po przekroczeniu pewnej wielkości w firmie zaczynają rosnąć długookresowe koszty przeciętne, co określa się mianem dyzekonomii lub niekorzyści skali. Ich przyczyny mogą mieć charakter wewnętrzny lub zewnętrzny w stosunku do firmy.

Niekorzyści wewnętrzne dotyczą samej firmy powiększającej swoje rozmiary, zaś niekorzyści zewnętrzne powstają przez powiększanie rozmiarów danego przemysłu lub rozwój regionu. Jeżeli rozwija się gałąź przemysłu, wszystkie firmy działające w tej gałęzi osiągają pewne niekorzyści.

Niekorzyści wewnętrzne

Na drodze do zwiększania produkcji pojawiają się ograniczenia fizyczne. Np. zainstalowanie kilku maszyn w celu zwiększenia produkcji, wymaga zwiększenia powierzchni fabryki dużo większego, niżby to wynikało z możliwości ustawienia maszyn. Zbyt bliskie ustawienie może bowiem okazać się niemożliwe ze względu na warunki pracy. Rozlokowanie ich w odpowiedniej odległości nadmiernie podnosi koszt produkcji.

Liniowy system produkcji oraz zależności między kolejnymi etapami produkcji masowej mogą prowadzić do zakłóceń, gdy na którymś z etapów produkcji nastąpi opóźnienie.

Menedżerskie niekorzyści skali (managerial disadvantages of scale)

W miarę rozrastania się firmy narastają równego rodzaju problemy nieznane w małych firmach. Są nimi trudności związane z koordynacją zarządzania dużą firmą. Struktura firmy staje cię coraz bardziej skomplikowana a firma coraz bardziej zbiurokratyzowana. Coraz trudniejsza jest komunikacja i koordynacja poczynań poszczególnych usamodzielniającymi się i żyjącymi własnym życiem działów.

W dużej firmie istnieje wiele szczebli, działów, co wiąże się z nadmierną biurokracją. Ogranicza to w istotny sposób zarządzanie taką firmą, gdyż decyzje muszą dotrzeć do wszystkich szczebli i innych jednostek organizacyjnych a ich podjęcie wymaga zgromadzenia przedstawicieli wszystkich pionów. Rosną przy tym koszty przepływu informacji na skutek wydłużenia drogi i czasu jej przepływu. Problemy menedżerskie ze względu na swą specyfikę zostały nazwane kosztami gigantyzmu.

Pracownicze niekorzyści skali

Duża skala produkcji i wąska specjalizacja prowadzą do wzrostu kosztów społecznych wywołanych monotonią pracy, pracownicy nie zdobywają nowych kwalifikacji i umiejętności, co okazuje się problemem przy zmianie miejsca zatrudnienia itp. Pojedynczy pracownicy w gronie tysięcy zatrudnionych mogą mieć problemy z iden­tyfikowaniem się z firmą, nie czują się oni „częścią firmy". Kiedy zarządzanie jest nieudane i nieefektywne, pracownicy mogą odnosić wrażenie, że nie są niczym więcej niż numerem na liście płac. Taki stan rzeczy obniża efektywność produkcji, czego widomym skutkiem wzrost kosztów produkcji.

Gdy firma się rozrasta znikają osobiste kontakty kierownictwa z załogą.

• Pracownicy czują się „wyalienowani", gdyż ich praca staje się nudna i pow­tarzalna, a oni sami uważają się za coraz mniej ważną cząstkę w rozbudowanej strukturze organizacyjnej wielkiego przedsiębiorstwa. Słabsza motywacja może prowadzić do gorszej pracy.

• W wyniku działania wspomnianych czynników oraz coraz bardziej złożonych zależności między różnymi kategoriami pracowników może nastąpić pogor­szenie się stosunków pracy.

• Źle nadzorowani i słabo motywowani robotnicy staja się sprawcami marnotrawstwa materiałów, czy też marnotrawstwa czasu.

Znaczny majątek produkcyjny dużych firm oraz rosnąca nieelastyczność reakcji na zmiany warunków rynkowych sprawiają, że w okresach pogorszenia koniunktury duże przedsiębiorstwa mogą odnotować znaczne straty, podnoszące poziom kosztów produkcji.

Zewnętrzne niekorzyści skali

Firmy działające w danej gałęzi przemysłu mogą doświadczać także zewnętrznych niekorzyści skali. Odnoszą się do wszystkich firm w danej gałęzi przemysłu. Na przykład, wraz z rozwojem gałęzi mogą się poja­wić ograniczenia w dostępności coraz rzadszych surowców czy wykwalifikowanej siły roboczej. Spowoduje to wzrost ich cen, a tym samym wzrost kosztów przed­siębiorstwa. Mogą one się one pojawić, gdy rozwój przemysłu w danym rejonie osiąga taki stopień koncentracji, że bardzo szybko rosną koszty transportu.

Rosnąca koncentracja przemysłu prowadzi do wzrostu popytu na tereny przemysłowe w rejonie, gdzie jest on zlokalizowany. To z kolei powoduje zwyżkę cen ziemi oraz opłat za zabudowania przemysłowe i handlowe.

Efektywna skala produkcji a struktura rynkowa

Występowanie zjawiska korzyści skali jest jednym z głównych argumentów wyjaśniających dominację dużych przedsiębiorstw i proces globalizacji na światowych rynkach. Masowa wymagająca dużych nakładów produkcja na dużą skalę obniża bowiem jednostkowe koszty.

Na jaką skalę produkować?

Jak wielka powinna być fabryka? Musi być do­kładnie tak duża, żeby mogła pracować z maksy­malną efektywnością - to znaczy, musi mieć takie rozmiary, by produkować po możliwie najniższym koszcie jednostkowym.

Trzeba do tego dążyć , bo w każdej chwili w branży mogą pojawić się nowi producenci, którzy zwiększając podaż zepchną cenę w dół. Kto nie jest wystarczająco efektywny, ten bankrutuje.

Jak długo (niezależnie od ich źródła) występują korzyści skali, firmie opłaca się powiększać swoje rozmiary, gdyż zwiększanie skali zakładu produkcyjnego towarzyszy obniżka przeciętnego kosztu całkowitego. Występowanie zjawiska korzyści skali jest zatem potężnym bodźcem do rozbudowy przedsiębiorstw. Ale istnieje granicą ekspansji firmy, jest nią minimalna skala efektywna. Gdy firma ją przekroczy zwiększenie skali nie poprawia tylko pogarsza jej efektywność. Po jej przekroczeniu jednostkowe koszy produkcji rosną. Można zatem przyjąć, że rozmiary typowej firmy wyznaczone są przez minimalną skala efektywną.

Mimo, iż większość firm ma długookresowe koszty przeciętne w kształcie litery U, to wielkość produkcji, przy której koszty te są minimalne, czyli minimalna skala efektywna może się w różnych branżach dość istnie różnić. O tym czy i przy jakiej skali pojawiają się niekorzyści decydują czynniki technologiczne, organizacyjne i ekonomiczne, specyficzne dla danej firmy dziedziny, w której ona działa, a te mogą być w różnych branżach wytwórstwa silnie zróżnicowane.

W niektórych dziedzinach minimum przeciętnego kosztu osiągane jest dopiero przy masowej produkcji na dużą skalę. Wyraźnie widać to np. w przemyśle samochodowym.

Ale są również dziedziny, np. przemysł obuwniczy, w których koszty zaczynają rosnąć już przy niewielkich rozmiarach firmy . W jeszcze innych z kolei wzrostowi skali towarzyszy niekiedy nieustanny spadek jednostkowych kosztów produkcji.

Istnienie MES=Qopt oznacza, że wszelkie próby zwiększenia produkcji przez każdą z firm ponad tę wielkość natrafiają na niekorzyści skali. Zapobiega to dalszej ekspansji, która mogłaby wyeliminować konkurentów. Jednocześnie pomaga wytłumaczyć, dlaczego przy danym popycie rynkowym w różnych gałęziach wytwórstwa działa mniejsze lub większe liczba firm.

Maksymalną ilości firm jakie mogą się zmieścić w określonej gałęzi jest bowiem wyznaczona przez stosunek łącznego popytu i zaspakajającej go podaży rynkowej Q do wyznaczonej przez MSE optymalnej wielkości produkcji, co zapisujemy jako: Q/MES.

Z drugiej strony od ilości działającej w branży firm zależy rodzaj konkurencji jaki panuje na badanym rynku. Im mniejsza jest wyznaczona przez MES optymalna wielkość produkcji w stosunku do popytu rynkowego, czyli im wyższy jest wskaźnik Qd/MES, tym więcej miejsca na rynku dla wielu konkurujących ze sobą małych przedsiębiorstw.

Ilość firm a rodzaj konkurencji rynkowej

W gałęzi produkcji, w której efektywna skala jest osiągana w bardzo małej fabryce istnieje mnóstwo drobnych sprzedawców. Jeżeli w dodatku dostarczany przez firmy produkt jest standardowy (jednorodny), na jego rynku rozwinie się konkurencja zwana doskonałą.

Jeżeli produkt jest zróżnicowany, to na rynku takim ukształtuje się pewna forma niedoskonałej konkurencji, zwana konkurencją monopolistyczną.

Jeśli jednak MES osiągana jest przy dużych rozmiarach produkcji wyznaczonej przez MES, to przy danym popycie rynkowym pojawią się duże firmy W branżach, w których minimalna skala efektywna występują przy dużych rozmiarach produkcji, będzie miejsce wyłącznie dla kilku lub najwyżej kilkunastu dużych firm. Taką sytuacja bez względu na to czy produkt jest homogeniczny czy zróżnicowany doprowadzi do powstania struktury rynkowej zwanej oligopolem. Im MES jest większa, tym mniej firm, tym większa ich siła rynkowa , tym słabsza na tym rynku konkurencję.

Może się zdarzyć, że optymalna skala produkcji MES będzie osiągana dopiero przy poziomie produkcji, który w pełni (100 %) zaspakaja rynkowy popyt. W tym wypadku na rynku tym będzie miejsce tylko dla jednego producenta. Taki układ długookresowych kosztów produkcji i rynkowego popytu stwarza zatem przesłanki dla powstania szczególnego rodzaju monopolu zwanego naturalnym.

Przedstawione powyżej sytuację można zilustrować jak to zrobiono poniżej liczbowo i graficznie. Rysunek ten pokazuje, jaki wpływ na strukturę rynku ma przy danym gałęziowym popycie rynkowym D przebieg wyznaczających minimalną skalę efektywną funkcji długookresowych przeciętnych kosztów produkcji

Rys Minimalna skal efektywna a struktura rynku

dKpc1 D

dKpc


2

dKpc
3 dKpc4

Qd=100 000

MES=1 MES=10 MES =10 000 MES=100 000

Przy minimalnej efektywnej skali produkcji równej Qopt=MES=1 i popycie rynkowym wynoszącym Qd=100 0000, liczba firm wytwarzających dany produkt Nz=Q/MES wyniesie Nz=100 0000:1=100 000. Przy MES=10 ilość firm dostarczających dany produkt wzrośnie do Nz =100 000:10=10 000.

W gałęziach tych będziemy mieć do czynienia, w zależności od dodatkowych okoliczności, z konkurencją doskonała Nz=100 000 lub monopolistyczną.Nz=10 000.

Jeżeli natomiast MES osiągane jest przy produkcji Qopt =10 000 na rynku może współistnieć tylko około 10 000: 100 000= 10 firm.

Przy MES=10 000 na rynku będzie miejsce dla Nz=10. Firmy te stworzą rynek oligopolistyczny.

Wreszcie, gdy skala efektywna osiągana jest przy produkcji MES =100 000 na rynku pozostanie tylko jedna firma. Są to warunki do powstania tzw. monopolu naturalnego.

W tym miejscu pojawia się wątpliwość, czy rozmiary produkcji wyrażone w wielkościach absolutnych mogą dobrze służyć jako miara minimalnej efektywnej skali produkcji? Czy minimalna skala 1200 samolotów pasażerskich to wielkość duża czy też mała, większa a może mniejsza od 400 000 samochodów? Aby się ich pozbyć, posługujemy się nie wielkościami absolutnymi tylko względnymi. Pokazują one - jak to przedstawiono w tabeli poniżej- procentowy udział produkcji wyznaczony przez MES, w całkowitej rynkowej podaży danego produktu.

Towar	MES w % całkowitej sprzedaży produktu w Wielkiej Brytanii	MES w % całkowitej sprzedaży produktu w USA
Cement	6,1	1,7
Stal	15,4	2,6
Opakowania szklane	9,0	1,5
Łożyska	4,4	1,4
Tkaniny	1,8	0,2
Lodówki	83,3	14,1
Rafinerie ropy naftowej	11,6	1,9
Farby i lakiery	10,2	1,4
Papierosy	30,3	6,5
Obuwie	0,6	0,2
Źródło D. Begg, S. Fisher, R. Dornbusch” Ekonomia „ t. 1. PWE Warszawa 1995 str. 207

A teraz przejdźmy do konkretów. We współczesnej gospodarcze rynkowej istnieją gałęzie, w których minimalna efektywna skala pojedynczego producenta pozwala na produkcję zaspokajającą minimalną część popytu rynkowego oraz takie, w których jedna firma może zaspokoić dużą cześć a niekiedy i cały popyt rynkowy. Potwierdzają to dane dotyczące minimalnej efektywnej skali produkcji w 10 wybranych gałęziach w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych:

Zawarte w tabeli dane potwierdzają tezę, że w każdym kraju istnieją duże różnice między poszczególnymi branżami. W niektórych dziedzinach jak np. produkcja lodówek w Wielkiej Brytanii) firma osiąga minimalną skalę efektywną, przy poziomie produkcji równej prawie całej wielkości rynkowego popytu. Oznacza to, że już jedna firma jest w stanie zaspokoić prawie zapotrzebowania. W innych dziedzinach jak np. w produkcji obuwia typowa firma osiąga minimum długookresowych kosztów przeciętnych już na poziomie produkcji, która zaspokaja nie więcej niż tylko 0,6 % całego rynkowego popytu.

Zauważmy ponadto, że w tej samej branży mogą występować duże różnice miedzy poszczególnymi krajami. I tak w USA typowa firma produkująca po najniższym przeciętnym koszcie całkowitym dostarcza tylko14,1% krajowej podaży lodówek natomiast w Wielkiej Brytania 83,3%. W obu krajach skala efektywna jest podobna, tak duże różnice biorą się przede wszystkim z głębokości rynku.

Jak widać w każdym kraju mamy do czynienia z różnymi istniejącymi obok siebie strukturami rynkowymi. Na niektórych rynkach sytuacja jest zbliżona do konkurencji doskonałej na innych jest bliższa monopolowi. Możliwe są również rozwiązania pośrednie jak konkurencja monopolistyczna czy oligopol .

****

Zakończyliśmy analizę kosztów. Uzbrojeni w zdobytą wiedzę z pełniejszym uwzględnieniem sił znajdujących się u jej podstaw w następnym wykładzie powrócimy do analizy rynkowej podaży, ale już na konkretnym rynku zwanym doskonale konkurencyjnym. W wykładzie tym pokażemy, że kreowane przez przedsiębiorstwa krzywe podaży wyrastają bezpośrednio z kosz­tów krańcowych produkcji. Dowiemy się, że rynkowa krzywa podaży jest sumą krzywych indywidualnych.

Podsumowanie i synteza całości

1 Możemy wyodrębnić cztery horyzonty czasowe podejmowania decyzji: Prócz krótkiego i długiego okresu wyodrębniamy także okres bardzo krótki oraz okres bardzo długi. Okres bardzo krótki to taki, kiedy wszystkie czynniki produkcji są stałe.

2 Długi okres czasu określany jest mianem horyzontu planowania. Producent dokonuje wyboru najkorzystniejszych rozmiarów przedsiębiorstwa powiększenie produkcji i wielkości zakładu z punktu widzenia minimum przeciętnych kosztów całkowitych.

3 Okres bardzo długi natomiast to okres, kiedy zmienna jest nie tylko ilość czynników produkcji, ale także ich jakość (np. w wyniku zmian technologii itp.).

4. W długim okresie przedsiębiorstwo może zmieniać zarówno wielkość zatrudnienia, jak i kapitału. Dlatego w okresie długim nie stosuje się podziału kosztu na stałe i zmienne. Analizuje się tylko przeciętne koszty całkowite.

5. Kształtowanie się długookresowej krzywej kosztów przeciętnych można powiązać z występowaniem korzy­ści lub niekorzyści związanych z produkcją na dużą skalę.

6 Korzyści ze skali polegają na tym, że długookresowy koszt przeciętny maleje ze wzrostem rozmiarów produkcji. Rosnącym korzyściom skali odpowiada spadająca krzywa dKpc, natomiast niekorzyści związane z powiększaniem skali produkcji powodują wzrost kosztów, czemu odpowiada rosnący odcinek krzywej dKpc.

7 Korzyści skali mogą mieć różne przyczyny. Jednym z nich są rosnące (w wielkościach fizycznych) przychody ze skali. Obejmują one korzyści płynące ze specjalizacji i podziału pracy, wykorzys­tania większych i bardziej wydajnych maszyn i urządzeń, możliwości stworzenia zintegrowanego systemu produkcji. Innym źródłem korzyści skali są korzyści finansowe i organizacyjne charakterystyczne dla dużych przedsiębiorstw. Inne przyczyny niepodzielność dóbr kapitało­wych, możliwość wdrażania postępu technicznego i organizacyjnego pod warunkiem produkowania na wielką skalę.

8 Niekorzyści ze skali polegają na tym, że po przekroczeniu optymalnej technicznie wielkości produkcji długookreso­wy koszt przeciętny wzrasta Niekorzyści skali są spowodowane wyczerpywaniem się względnie tanich możliwości zwiększania produkcji i kłopotami z zarządzaniem coraz większym przedsię­biorstwem.

9. Kształt krzywej długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych decyduje o tym, jaka struktura rynku ukształtuje się w danej gałęzi.

10. W miarę zwiększania skali produkcji przeciętne koszty całkowite początkowo maleją, są to korzyści skali, by osiągnąć minimum zwane minimalną efektywną skalą produkcji.

11. Wielkość produkcji, przy której dłu­gookresowy koszt przeciętny przestaje maleć, nazywamy minimalną skalą efe­ktywną.

12. Minimalna efektywna skala jest to taki poziom produkcji, przy którym niekorzyści skali zaczynają przeważać nad korzyściami skali. Koszty przeciętne osiągają wówczas minimum.

13. Struktura rynku, rozpatrywana od strony produkcji (stopień koncentracji produkcji), zależy od wyznaczonego przez technologię określającego optymalną skalę produkcji układu długookresowych przeciętnych kosztów całkowitych oraz od rozmiarów rynku wyznaczonego przez wielkości popytu.

14. Stosunek ogólnej wielkości popytu rynkowego do minimalnej skali efektywnej Q/MSE określa uzasadnioną ekonomicznie, czyli pożądaną liczbę przedsiębiorstw w gałęzi.

15.Jeżeli minimalna efektywna skala produkcji jest niewielka w porównaniu z rozmiarami popytu, a produkt jest jednorodny, to w gałęzi będzie wiele przedsiębiorstw jest to sytuacja zbliżona do konkurencji doskonała).

16. Tam, gdzie MSE wypada przy relatywnie małej skali produkcji, a produkt jest zróżnicowany ekonomicznie uzasadnione jest istnienie dużej liczby stosunkowo małych zakładów (przemysł odzieżowy, gastronomia).

17. Niektóre gałęzie przemysłu (np. przemysł obuwniczy czy odzieżowy) ze względu na rodzaj produktu i technologii dopuszczają współistnienie wielu małych firm z dużymi.

18. Im większy rozmiar firmy (mierzony wielkością jej produkcji) tym większy jej udział w rynku, tym większą ma ona siłę rynkową, tym napotyka słabszą konkurencję.

19. Jeżeli minimalna efektywna skala produkcji będzie duża w porównaniu z rozmiarami popytu to w gałęzi powstają wielkie przedsiębiorstwa, które tworzą struktura rynkową zwana oligopolem. Powstaje on w branżach, szczególnie wysoce kapitałochłonnych (energetyka, hutnictwo, przemysł stoczniowy) i technicznie zaawansowanych (przemysł samochodowy i lot­niczy). W gałęziach, gdzie stosunek efektywnej skali produkcji do rozmiarów rynku wynosi np. 1: 5 czy 1:8.

20. Jeżeli w gałęzi nie występują dyzekonomie skali, stosunek ten jest zbliżony, do 1: 1, czyli istnieją ekonomiczne przesłanki powstania monopolu naturalnego.

WYKORZYSTANA LITERATURA

1 Begg D. i inni :Ekonomia PWE 1993 1992 t.1 roz. 6 , 7

2. Bowden E Bowden J Ekonomia Fundacja Innowacja Warszawa, 2002 roz.23

3. Czarny B. i inni:Podstawy ekonomii. PWE1998 roz. 5

4. Czarny E. Nojszewska E.: Mikroekonomia PWE1997 roz. 2

5. Dębniewski G i inni: Mikroekonomia. Wybrane problemy do wykładów i ćwiczeń ART. Olsztyn 1997 roz. 9

6. Encyklopedia Internetowa „Wiem ” Portal ONET

7. Encyklopedia Internetowa „Internautica ” Portal INTERIA

8. Encyklopedia Internetowa PWN Portal W.P

9. Encyklopedia Marketingu Portal ONET

10. Ekonomia Portal ODEON

Kamerschen D .i inni :Ekonomia . Fundacja Gospodarcza NSZZ ”Solidarność „ Gdańsk 1991 roz. 20, 21

11. Leksykon Buisnessu Portal ONET

12. Marks S.G Samuelson W.H :Ekonomia menedżerska PWE 1998 roz. 6 , 7

13. Matkowski Z. Podstawy ekonomii. Mikroekonomia.WSZiP im. B.Jańskiego 1999 roz.

14. Niemczycki K.: Ekonomia Wyższa Szkoła Zarządzania PRET S.A. Warszawa 1996

15. Nojszewska E .Podstawy ekonomii W.S.P 1995 roz. 5

16. Nojszewska E.Szamrej Z. Mikroekonomia kurs podstawowy. Fundacja naukowa Taylora SGH Zeszyt nr 14

17. Piasecki B. :Ekonomika i zarządzanie małą firmą PWN 1998 roz.

18. Podstawy Ekonomii (red.. R.Milewski). PWN1998 roz. 6

19. Portal Onet Bizes „ Firma ”

20 Portal Odeon

21.Próchnicki L. Zrozumieć gospodarkę Makroekonomia Zachodniopomorska Szkoła Biznes Szczecin 1999 roz. 1

22. Rekowski M.:Wprowadzenie do mikroekonomii Polsoft-Akademia Poznań 1993 ss.133-138; 171174

23. Samuelson P. Nordhaus W.Ekonomia PWE 1995 rozdz.20

24. Stanlake G. F. Podstawy ekonomii W.S. i P. 1992 roz. 7

25. Varian H. Mikroekonomia Kurs średni. Ujęcie nowoczesne PWN.1999 roz. 17, 19,20

26. Wisznewski Z. Mikroekonomia współczesna. Syntetyczne ujęcie Olympus 1994 roz.

CWICZENIE, ZADANIA, TESTY

Odpowiedz na pytanie

1 Jakie koszty ponosi przedsiębiorstwo w długim okresie?

2. W jaki sposób charakteryzuje się technikę produkcji?

3. Co to jest efektywność techniczna i efektywność ekonomiczna?

4. Co to jest funkcja produkcji w i w jaki sposób można ją przedstawić?

5. Co to jest produkt całkowity krańcowy i przeciętny?

6. Jak obliczamy produkt przeciętny (wydajność przeciętną)?

7. Czym się różni długookresowa od krótkookresowej funkcji produkcji?

14. Jeżeli długookresowa krzywa kosztu przeciętnego ma kształt litery U, a więc taki sam jak krótkookresowa

krzywa kosztu przeciętnego, to czy przyczyna jest taka sama, czy też inna?

15. Na czym polegają korzyści skali

16. Jaki wpływ wywierają rosnące i malejące korzyści skali na wielkość firmy oraz liczbę firm w gałęzi przemysłu?

17. Scharakteryzuj główne wewnętrzne korzyści skali.

18. Jeżeli w gałęzi występują malejące korzyści skali, a popyt na dobro raptownie rośnie, jakie można przewidzieć reakcję producentów ?

19. Jak postęp techniczny może wpłynąć na zmianę krótkookresowej krzywej kosztu całkowitego przeciętnego?

Tablica przedstawia rozmiary produkcji uzyskiwanej przy różnych nakładach pracy i kapitału.

Nakład kapitału	Produkcja
50	605	1155	1645	2105	2501
40	458	885	1255	1599	1895
30	328	628	905	1139	1355
20	212	397	565	725	845
10	99	192	265	330	405
Nakład pracy	10	20	30	40	50

Wyjaśnij czy powyższa tabela ilustruje rosnące przychody względem:

1. Nakładów pracy;

2. Nakładów kapitału;

3. Skali produkcji;

Tabela ukazuje kształtowanie się długookresowych kosztów całkowitych w pewnym przedsiębiorstwie przy różnych poziomach produkcji.

Produkcja (liczba ) Koszt całkowity koszt krańcowy koszt przeciętny

0 0

1 33

2 49

3 83

4 142

5 230

6  340

a) oblicz długookresowy koszt przeciętny i krańcowy (przy różnych pozio­mach produkcji);

b) wykreśl krzywą długookresowego kosztu przeciętnego i krańcowego. Uwa­ga: Przy wykreślaniu krzywej kosztu krańcowego punkty oznaczające wysokość kosztu należy każdorazowo umieszczać w połowie odpowied­niego przedziału wielkości produkcji;

c) przy jakiej wielkości produkcji długookresowy koszt przeciętny jest minimalny?

d) przy jakiej wielkości produkcji następuje zrównanie długookresowego kosztu przeciętnego z kosztem krańcowym?

TEST WYBORU

W długim okresie firma

a. posiada wszystkie czynniki stale prócz jednego

b. wszystkie czynniki wytwórcze zmieniają się

c. firma dostosowuje produkcję do potrzeb rynku

d. wszystkie z powyższych

e .żadna

W warunkach występowania niekorzyści skali :

a. rozpatrujemy jedynie okres długi i spadek w nim kosztów przeciętnych

b. krótkookresowy koszt przeciętny rośnie wraz ze wzrostem produkcji

c. produkcja rośnie mniej niż proporcjonalnie do wzrostu nakładów

d. koszt krańcowy jest mniejszy od kosztu przeciętnego

e. żadna

Rosnące efekty skali występują, gdy

a. firma powiększa swoje rozmiary

b. wszystkie czynniki produkcji zmieniają się

c. firma dostosowuje produkcję do potrzeb rynku

d. wszystkie koszty są zmienia

e produkcja rośnie szybciej niż nakłady czynników

Które z poniższych twierdzeń jest prawdziwe?

a. w krótkim okresie wszystkie koszty są zmienne

b. w długim okresie wszystkie zasoby są zmienne z wyjątkiem wielkości zakładu produkcyjnego

c. wszystkie firmy doświadczają korzyści oraz ujemnych efektów skali produkcji w tym samym stopniu

d. wielkość korzyści niekorzyści(dyzekonomii) skali pomaga w wyjaśnieniu kształtu krzywe) długookresowych kosztów całkowitych oraz rozmiaru i liczb .firm w danej gałęzie

e. krzywa kosztu krańcowego zawsze przecina krzywe kosztów: przeciętnego stałego, przeciętnego zmiennego i przeciętnego całkowitego w punktach ich minimum

W warunkach występowania korzyści skali:

a. wzrost rozmiarów produkcji powoduje szybszy wzrost kosztów krańcowych niż przeciętnych

b. krótkookresowe koszty przeciętne maleją wraz ze wzrostem produkcji

c. długookresowe koszty przeciętne maleją wraz ze wzrostem, produkcji

d. koszty długookresowe rosną w takim samym tempie, co rozmiary produkcji

e. żadna

Jeżeli wszystkie czynniki produkcji zostaną zwiększone bardziej niż proporcjonal­nie w stosunku do zmiany produkcji, wówczas efekty skali produkcji są:

a. rosnące,

b. malejące,

c. zerowe,

d. występują tylko w odniesieniu do dużych przedsiębiorstw

e. żadna

Które z poniższych twierdzeń jest prawdziwe?

a. Wszystkie krzywe kosztów zakładają najefektywniejsze technicznie zastosowanie zasobów

b. Punkt styczności pomiędzy izokosztą i izokwantą jednakowej produkcji wskazuje na najefektywniejsze technicznie zastosowanie zasobów do wytwarzania określonej ilości produkcji

c. Wzrost budżetu produkcyjnego firmy przesunie izokoszta na zewnątrz

d. izokwanta produktu, leżąca dalej od początku układu współrzędnych, oznacza wyższy poziom produkcji

e. Wszystkie powyższe stwierdzenia są prawdziwe

Długookresowy koszt krańcowy może być malejący w zależności od :

a. Malejących przychodów krańcowych

b. Malejącego produktu krańcowego zmiennego czynnika wytwórczego

c. Specjalizacji

d. Wzrastającego utargu krańcowego

e. żadna z odpowiedzi nie jest prawidłowa

Długookresowa krzywa kosztu przeciętnego z rosnącymi korzyściami skali jest:

a) wzrastająca;

b) pozioma;

c) opadająca;

d) żadna z dotychczas wymienionych.

Rosnące korzyści skali produkcji gałęzi wytwarzania wyraża :

a) opadająca długookresowa krzywa kosztów przeciętnych;

b) opadająca krótkookresowa krzywa kosztów przeciętnych;

c) rosnąca krótkookresowa krzywa kosztów przeciętnych;

d) rosnąca długookresowa krzywa kosztów przeciętnych.

W wyniku podwojenia nakładu czynników produkcji firma uzyskała więcej niż 2-krotny wzrost produkcji. W rezultacie :

a) koszt marginalny ma wartość zero;

b) długookresowa krzywa kosztów marginalnych przecina krótkookresową krzywą kosztów marginalnych poniżej długookresowej krzywej kosztów całkowitych przeciętnych;

c) długookresowa krzywa kosztów marginalnych nie ulega zmianie;

d) długookresowa krzywa kosztów przeciętnych jest malejąca.

e) Żadna

ENCYKLOPEDIA INTERNETOWA

Amortyzacji stopa, procentowy wskaźnik zużycia majątku trwałego w procesie produkcji w danym okresie, w stosunku do jego wartości początkowej. Stopa amortyzacji może mieć charakter liniowy, proporcjonalny do normatywnego okresu użytkowania (jest wówczas jednakowa w całym okresie użytkowania) lub degresywny, malejący (spada w miarę upływu czasu).

Analiza długookresowa - dotyczy okresu, w którym mogą się zmieniać wszyst­kie nakłady (wszystkie czynniki produkcji są zmienne, przedsiębiorstwo może inwestować i zmieniać stosowaną technikę produkcji).

Analiza krótkookresowa - zakłada, że niektóre warunki działania firmy są niezmienne. Konsekwencją jest występowanie stałych i zmiennych czynników produkcji.

Czas pracy(work time) przewidziany ustawowo czas, w którym pracownik pozostaje w zakładzie pracy lub poza nim do dyspozycji pracodawcy w celu świadczenia pracy na podstawie umowy o pracę.

Czas ten występuje przede wszystkim jako stanowiona przez prawo norma trwania pracy i w tej też postaci jest on powszechnie stosowany w rozliczeniach między pracownikiem a pracodawcą oraz oceniany jako miara świadczonej pracy.

Czas pracy jest złożoną kategorią ekonomiczną formującą się w gospodarce rynkowej nie tylko według praw rynku, ale także pod wpływem osiągnięć w zakresie produktywności pracy i nacisków ze strony potrzeb społecznych wynikających z cywilizacyjnego i materialnego awansu danego kraju. Jak każda kategoria ekonomiczna wyraża on realne stosunki ekonomiczne, tj. stosunki nawiązujące się między ludźmi w procesie gospodarowania i jako taka kategoria kształtuje czas pracy jako termin prawny.

Czas pracy spełnia w gospodarce różnorodne funkcje. Występuje on jako:

• miara nakładu pracy: postęp techniczny i organizacyjny oraz wysoka intensywność pracy sprawiają, że miara ta staje się coraz bardziej pojemna, co oznacza, że społeczeństwa potrzebują coraz mniej czasu na wytworzenie jednostki produktu;

• miara udziału pracownika w tworzeniu produktu społecznego: w takim rozumieniu czas pracy określa ekstensywną normę trwania pracy, tj. długość jej trwania, która w zależności od poziomu technicznego uzbrojenia pracy i jej intensywności określa wielkość pracy;

• czynnik tworzenia wartości; w takim ujęciu czas pracy stanowi ramy, w których w wyniku zespolenia czynników produkcji powstaje wartość. Toteż jako element warunkujący wykorzystanie tych czynników ma on swoją wartość i cenę, które stale rosną;

• czynnik regulujący rytm życia człowieka: rozkład czasu pracy, jego wymiar i usytuowanie w okresie doby (i czasu kalendarzowego) determinuje rytm życia społecznego, rodzinnego i osobistego pracującego człowieka, określa strukturę jego czasu po pracy i sposoby wykorzystania czasu wolnego;

element układu człowiek-praca: w takim ujęciu określa on czas wystawienia pracownika na działanie procesu pracy i warunków jej środowiska, co ma bardzo ważne znaczenie dla zachowania przez niego potencjału zdrowia i sił do pracy.

Czynnik produkcji - dobro używane do wytwarzania innego dobra.

Czynniki produkcji, czynniki wytwórcze, materialne i niematerialne środki niezbędne do prowadzenia procesu produkcji. Materialnymi czynnikami produkcji są ziemia i jej zasoby naturalne oraz kapitał (budynki, maszyny, urządzenia, surowce, materiały itp.). Czynnikami niematerialnymi są praca (siła robocza) i wiedza (know-how).

Efekt skali (scale effect) korzyści w postaci oszczędności rzeczowych (zwiększone wykorzystanie środków) lub finansowych (obniżenie kosztów) związane ze wzrostem skali produkcji, obrotów itp. Efekt ten wynika z ekonomii skali, zasięgu interesów i posiadanego doświadczenia.

W teorii wyróżnia się dwa rodzaje korzyści płynące z ekonomii skali:

• wewnętrzne, które dotyczą wszystkich firm, niezależnie od wielkości branży" w jakiej działają i które polegają na tym, że większa produkcja firmy pociąga za sobą niższy koszt przypadający na jednostkę produktu;

• zewnętrzne, obejmujące cały przemysł a polegające na tym, że rozwój przemysłu prowadzi do rozwoju sektora usługowego, wspierającego ten przemysł z korzyścią dla wszystkich firm działających w ramach danej branży produkcji.

Wzrost skali produkcji daje korzystny efekt kosztowy, ale powoduje zarazem wzrost społecznego zagrożenia potrzebą uruchamiania ciągle nowych środków bezpieczeństwa. Wielkiej skali musi towarzyszyć nieodłącznie wzrost poczucia odpowiedzialności. Brak takiego poczucia u jednego człowieka, czy kilku ludzi zaledwie, niedostateczna fachowość, gorsza forma psychiczna czy fizyczna - mogą powodować skutki odczuwalne w skali kraju, kontynentu a nawet globu.

Efekt skali (ang. scale effect) - miara, określająca relatywne zmiany produkcji (korzyści, straty), odpowiadające równoczesnym zmianom w postaci rzeczowej w sferze nakładów i zasobów czynników produkcji. Efekt skali jest sumą elastyczności produkcji względem wszystkich czynników produkcji.

Efekt skali może być rozpatrywany jako zjawisko:

• wewnętrzne - dotyczące przedsiębiorstw, firm dowolnej branży,

• zewnętrzne - obejmujące cały przemysł (rozwój jednej branży pociąga za sobą rozwój kolejnych sektorów przemysłu).

Korzyści skali określane są jako rosnące przychody przy jednoczesnym spadku kosztów wraz z wzrostem rozmiarów produkcji. Spadek kosztów może wynikać np. z większej specjalizacji firmy.

Funkcja produkcji -

Funkcja produkcji (function of the production) Zależność między nakładami a wynikami., określa maksymalną wielkość produkcji przy danych nakładach czynników produkcji. Ogólny obraz równania funkcji produkcji jest następujący: Q = f(L,K), gdzie: Q symbolizuje wielkość wyników, L symbolizuje nakłady pracy, K - nakłady kapitałowe, a f stanowi wyraz funkcyjnej zależności między nakładami a wynikami produkcji.

Granica możliwości produkcyjnych - linia pokazująca największą produkcję możliwą do uzyskania przy użyciu danego zasobu czynnika zmiennego i czyn­ników stałych.

Izokwanta (krzywa jednakowego produktu) - zbiór kombinacji czynników produkcji, które pozwalają efektywnie wytworzyć określoną wielkość produk­cji; stanowi warstwicę funkcji produkcji (rzut pionowy punktów leżących na tej samej wysokości powierzchni wzgórza produkcji).

Izokoszta Linia jednakowego kosztu. Przedstawia określoną wysokość kosztów ponoszonych przy zatrudnianiu różnych kombinacji nakładów czynników wytwórczych Bywa też nazywana linia jednakowego kosztu

Kapitał, fundusz, majątek, który może przynosić jego właścicielowi dochód w postaci wartości dodanej. Kapitał w przedsiębiorstwie występuje w postaci kapitału własnego i kapitału obcego.

Do kapitału własnego zalicza się środki będące własnością przedsiębiorstwa, np. wkłady właścicieli (wspólników, udziałowców, akcjonariuszy), rezerwy z zysków itp.

Kapitał obcy to środki będące czasowo w dyspozycji przedsiębiorstwa, np. pożyczki, kredyty, zobowiązania wobec dostawców, pracowników itp.

Know-how, angielski termin (brak polskiego odpowiednika), oznacza dosłownie "wiedzieć, jak (robić)". Jest to w istocie znajomość tajników produkcji. Jako jedna z form międzynarodowego transferu wiedzy technicznej umowy know-how są kontraktami dotyczącymi innowacji technicznych, zwłaszcza technologi produkcji, nie opatentowanych z różnych powodów.

Umowy know-how są częstokroć połączone z zakupami patentów, które uzupełniają o rozwiązania technologiczne.

Korzyści skali (produkcji) (economies of scale) Rosnące przychody ze skali występujące wtedy, kiedy długookresowe koszty przeciętne spadają wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji. Spadek ten może być spowodowany m.in. wskutek większej specjalizacji w zarządzie firmy lub w użyciu kapitału fizycznego, czy też większej możliwości wykorzystania zniżek ilościowych w cenach kupowanych środków.

Punkt, w którym zanikają korzyści skali produkcji lub w którym przewagę uzyskują niekorzyści skali produkcji (diseconomies of scale) i w którym krzywa długookresowych kosztów średnich osiąga minimum lub przechodzi w krzywą poziomą określany jest mianem "wydajnej skali produkcji" lub "minimalnej skali wydajności produkcji".

Koszty alternatywne (alternative costs, opportunity costs) Termin zapożyczony z ekonomii anglosaskiej. W języku polskim występują jego synonimy, takie jak "koszty utraconych korzyści" czy "koszt poświęconej alternatywy użytkowej". Dotyczy to sytuacji, w której wykorzystując pewien środek w jednym procesie produkcji (lub zakupu) nie jesteśmy w stanie użyć go w innym procesie, w jakim wykorzystanie mogłoby nam przynieść większą korzyść gospodarczą (dochód). Zawsze mamy bowiem do czynienia z wyborem (alternatywą) sposobu wykorzystania określonych środków. W rolnictwie na przykład alternatywnym kosztem pszenicy mogą być buraki cukrowe czy rzepak możliwe do uzyskania z tej samej ziemi, przy tym samym nawożeniu i tej samej obsłudze technicznej. Koszty alternatywne są więc kosztem najlepszego zastosowania w wyniku rezygnacji z jednego rozwiązania na rzecz wyboru innego rozwiązania lub prościej: wartością najbardziej cennej nie wykorzystanej alternatywy - koszt zaniechanych możliwości.

Uwzględnienie kosztów alternatywnych jest nieodzowne przy analizie efektywności alokacyjnej każdego przedsięwzięcia inwestycyjnego, gdyż w przeciwnym razie nie byłoby wiadomo, czy wybrany wariant jest najbardziej opłacalny.

Koszty pracy (labour costs) Koszty osobowe; suma wynagrodzeń wypłacanych zatrudnionym za rzeczywiście wykonaną pracę i kosztów (korzyści) nie związanych bezpośrednio z wykonywaną pracą, poniesionych przez pracodawcę na rzecz pracobiorcy w formie pieniężnej i niepieniężnej. Wynagrodzenia za wykonaną pracę obejmują: płacę według ustalonej stawki za jednostkę obowiązującego czasu pracy, wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych i za przepracowane dni wolne od pracy zgodnie z ustawą o pracy, premie i dodatki wypracowane periodycznie oraz dodatki wyrównawcze. Dodatkowe koszty pracy stanowią zaś bardzo obszerną pozycję zależną od ustawodawstwa pracy, ustawodawstwa socjalnego i obciążeń podatkowych pracodawcy. Zawierają one wiele pozycji, jak np.: wynagrodzenia za dni urlopowe, dni nie przepracowane z powodu choroby czy opieki nad chorym członkiem rodziny, gratyfikacje, nagrody jubileuszowe, dodatki stażowe itp.
W krajach o niedużych świadczeniach socjalnych dodatkowe elementy kosztów pracy stanowią około 30% całości kosztów pracy, a w krajach o rozbudowanych świadczeniach socjalnych udział ten wynosi nawet 50%.

Koszty utopione (utracone) (sunk costs) Koszty poniesione przed przystąpieniem do rozpatrywania danego projektu inwestycyjnego, nawet gdyby w całości lub części służyły temu projektowi. Koszty utracone są nieistotne z punktu widzenia podejmowanych decyzji.

Koszt całkowity - suma wydatków pieniężnych związanych z zatrudnieniem czynników produkcji. Jest on opisany wzorem KC= KS+KZ Koszty całkowite obliczamy sumując iloczyny ilości używanych przez firmę czynników produkcji i ich cen rynkowych

Koszt krańcowy - przyrost kosztów przypadający na jednostkowy przyrost produkcji. Analitycznie oblicza się go za pomocą pierwszej pochodnej funkcji kosztu całkowitego;

Koszty utopione (utracone) (sunk costs) Koszty poniesione przed przystąpieniem do rozpatrywania danego projektu inwestycyjnego, nawet gdyby w całości lub części służyły temu projektowi. Koszty utracone są nieistotne z punktu widzenia podejmowanych decyzji.

Krańcowa stopa substytucji technicznej (.marginal rate of technical substitution) nachylenie izokwanty w każ­dym punkcie. Informuje o wielkości dodatkowego nakładu jednego czynnika, która jest niezbędna do zrekompensowania ubytku czynnika drugiego tak, aby rozmiary produkcji nie uległy zmianie. Krańcowa stopa substytucji jest równa stosunkowi produk­cyjności krańcowej pracy i produkcyjności krańcowej kapitału ze znakiem minus.

Krzywa skali (scale curve) Zbiór punktów odpowiadających poziomowi kosztów przeciętnych przy danej skali produkcji. Kształt skali (krzywa typu hiperbolicznego) wskazuje na istnienie w każdej dziedzinie wytwórczości takiej optymalnej skali produkcji (scale of production), przy której poziom przeciętnych kosztów firmy jest minimalny. Punkt ten wyznacza zatem optymalną wielkość firmy (zakładu). Wzrost skali produkcji powyżej tej wielkości powoduje względny przyrost kosztów na jednostkę produkcji i pojawienie się negatywnych efektów, czyli niekorzyści skali (diseconomies of scale). Mniejsza zaś niż optymalna skala produkcji, tj. skala suboptymalna uniemożliwia wykorzystanie wszystkich korzyści skali (economies of scale), co powoduje, że przeciętne koszty produkcji są wyższe.

Nowoczesna teoria kosztów modyfikuje nieco przebieg krzywej skali produkcji. Dzięki rozwojowi techniki produkcji i sztuki zarządzania koszty przeciętne stale maleją w miarę jak skala produkcji rośnie. Krzywa skali produkcji przyjmuje wówczas kształt zbliżony do litery "L", co utrudnia wyznaczenie optymalnej wielkości firmy (zakładu). W większości firm krzywa skali nie ma takiego przebiegu, gdyż skala produkcji (świadczenia usług) jest stosunkowo skromna. Toteż w takim przypadku krzywa ta może służyć za skuteczny instrument ustalania opłacalnej wielkości produkcji.

Linia jednakowego kosztu - przedstawia określoną wysokość kosztów po­noszonych przy zatrudnieniu różnych kombinacji nakładów czynników pro­dukcji.

Malejące korzyści skali - występują, jeśli n-krotnemu (a> 1) zwiększeniu zatrudnienia czynników wytwórczych towarzyszy mniej niż n-krotny przyrost produkcji

Menedżerskie niekorzyści skali (managerial disadvantages of scale). Trudności zarządzania dużym przedsiębiorstwem powodujące w konsekwencji wzrost kosztów przeciętnych i osłabienie rentowności. Duże firmy wymagają wielu szczebli zarządzania, a każdy z nich musi być odpowiednio finansowany. Firma staje się zbiurokratyzowana, powstają problemy koordynacji pracy poszczególnych działów i osiągania efektu synergii, co zazwyczaj powoduje wzrost kosztów i spadek efektywności jej działania.

W praktyce z reguły nie uwzględnia się menedżerskich niekorzyści skali; prawie cała analiza empiryczna koncentruje się wyłącznie na bezpośrednich kosztach produkcji. Trudno jest bowiem uzyskać dane ilościowe na temat niekorzyści menedżerskich, które powstają przy zarządzaniu dużymi przedsiębiorstwami, nie dającymi się kierować w sposób sprawny a często i skuteczny.

Nakłady (expenses, input, outlay) Wszelkiego rodzaju dobra i usługi wykorzystywane w procesie produkcji; rzeczywiste lub potencjalne wydatki związane z działalnością przedsiębiorstwa lub jego strukturą finansową; rzeczy lub czynniki używane w procesie przekształcania (w modelu wkład - zysk): na przykład produkty są wkładem do procesu konsumpcji, którego zyskiem jest użyteczność.

W przedsiębiorstwie wyróżnia się nakłady pracy uprzedmiotowionej i nakłady pracy żywej. Nakłady mogą różnić się od kosztów zakresem czasowym, zasięgiem przedmiotowym oraz podstawą wyceny.

Ogólna produktywność czynników produkcji (total productivity factors) Produktywność wytwarzania nie przypisana jakiemuś czynnikowi z osobna, ale wszystkim łącznie. Wzrost ogólnej produktywności mierzony jest często jako średnia ważona wzrostu przeciętnej produktywności wszystkich zastosowanych czynników wytwórczych.

Okres długi (long period) Czas niezbędny do dostosowania się nabywców do zmian cen, a producentów do zmian warunków działania wymagających zastosowania nowych urządzeń produkcyjnych lub wprowadzenia nowocześniejszych technologii. W makroekonomii termin ten jest używany do określenia czasu, w którym wszystkie ceny, umowy o pracę, stawki podatkowe oraz oczekiwania dostosują się do nowych warunków.

Okres długi (long period) Czas niezbędny do dostosowania się nabywców do zmian cen, a producentów do zmian warunków działania wymagających zastosowania nowych urządzeń produkcyjnych lub wprowadzenia nowocześniejszych technologii. W makroekonomii termin ten jest używany do określenia czasu, w którym wszystkie ceny, umowy o pracę, stawki podatkowe oraz oczekiwania dostosują się do nowych warunków.
Przeciwstawieniem tego okresu jest okres krótki (short period). Jest to czas, w którym nie jest możliwe pełne dostosowanie się czynników produkcji do zmienionych warunków rynkowych; wielkość zużycia jednego lub kilku rodzajów zasobów nie może ulec zmianie, wskutek czego krótkookresowe koszty mogą być względnie stałe.

Okres krótki (short period). Jest to czas, w którym nie jest możliwe pełne dostosowanie się czynników produkcji do zmienionych warunków rynkowych; wielkość zużycia jednego lub kilku rodzajów zasobów nie może ulec zmianie, wskutek czego krótkookresowe koszty mogą być względnie stałe.

Okres rynkowy (market period) Okres czasu, zwykle bardzo krótki, w którym sprzedający nie są w stanie zmienić ilości produktu lub ilości środka produkcji na rynku. Podaż występująca w tym okresie jest więc zupełnie nieelastyczna.

PETTY WILLIAM (1623-87), ang. ekonomista i statystyk, z wykształcenia lekarz; czł. Parlamentu, sekr. O. Cromwella; jeden z twórców klasycznej szkoły w ekonomii; zajmował się problemami pieniądza, podatków, polityki handlu zagr.; był jednym z twórców statystyki ekon.; A Treatise of Taxes and Contributions (1662), Political Arithmetick... (1690).

Płaca (wage) Wynagrodzenie za każdy rodzaj wykonywanej pracy, przyznawane pracownikowi związanemu z pracodawcą umową o najem usług (płaca nominalna). Umowa ta może być wyraźnie sformułowana albo wynikać ze związku podporządkowania lub uzależnienia ekonomicznego. W zależności od charakteru pracobiorcy lub rodzaju wynagradzanych usług, w języku potocznym płaca może przybierać różne nazwy: pensja, pobory, gaża itp.

Rozróżnia się płacę brutto, która stanowi ogólną kwotę płacy i płacę netto, która oznacza płacę brutto pomniejszoną o podatek i składkę ubezpieczeniową oraz inne potrącenia.

Płaca jest dla każdego pracobiorcy decydującym kryterium standardu życia, gdyż pokrywa z niej koszty swego utrzymania. Płaca, którą otrzymuje on od pracodawcy nie zawsze zapewnia mu ten standard. Zależy to od tzw. realnej wartości płacy, czyli od jej siły nabywczej. Dlatego odróżnia się płace nominalne (wyrażone w pieniądzu) od płac realnych (wartość dóbr i usług, które można nabyć za płacę nominalną). Wzrost płac prowadzi do wzrostu siły nabywczej poszczególnego pracobiorcy wówczas, gdy wzrost cen jest niższy od wzrostu płac.

Produkcja, pierwsza i najważniejsza faza procesu gospodarowania. Świadoma, celowa i zorganizowana działalność ludzi, polegająca na wytwarzaniu dóbr materialnych i świadczeniu usług dla zaspokojenia ich potrzeb.

Warunkiem prowadzenia produkcji jest połączenie w jednym miejscu i czasie trzech tradycyjnych czynników produkcji: pracy (zatrudnienia), ziemi i kapitału oraz dwóch nowoczesnych - techniki i technologii oraz przedsiębiorczości. Rozmiary produkcji uzależnione są od: nakładów czynników produkcji, możliwości ich powiększania w czasie oraz od możliwości substytucji jednych czynników przez inne (głównie pracy przez kapitał).

W przedsiębiorstwie w krótkim okresie (kilkunastu tygodni) istnieje możliwość powiększania nakładów tylko niektórych czynników produkcji (zatrudnienia i obrotowej części kapitału), w tych warunkach wielkość produkcji rośnie najpierw szybciej, a później wolniej od nakładów tych czynników, po czym osiąga maksimum.

W długim okresie, gdy wszystkie czynniki mogą zostać powiększone, wielkość produkcji rośnie proporcjonalnie (bez zmiany techniki i technologii) lub bardziej niż proporcjonalnie (wraz z postępem technicznym) w stosunku do nakładów czynników produkcji.

Produkt (product) wyrób, usługa lub informacja składająca się z wiązki materialnych i niematerialnych atrybutów, które zaspokajają potrzeby konsumenta i są wymieniane na pieniądze lub inne jednostki wartości. Atrybuty te, to właściwości fizyko-chemiczne, estetyczne, ergonomiczne, prestiżowe, opakowanie, usługi posprzedażne, gwarancje, finansowe warunki sprzedaży itp. Są one jako całość przedmiotem oceny materialnej i źródłem decyzji o zakupie towaru.

Produkt jest głównym elementem marketing-mix. Wszystkie inne elementy kompozycji marketingowej są pochodnymi strategii produktu firmy.

W zależności od wpływu wywieranego na konsumenta produkty można podzielić na (wg Ph. Kotlera):

• produkty pożądane (desirable products) - wpływają one na wysoki stopień satysfakcji konsumenta zarówno w krótkim, jak i długim okresie (np. dobre książki, sprawny samochód, wygodne i estetyczne meble itp.);

• produkty wadliwe (defective products) - ich spożycie daje konsumentowi niską satysfakcję zarówno bieżącą jak i długookresową (np. niesolidnie wykonany ubiór);

• produkty konsumowane dla przyjemności (pleasure products) - dają one wysoki poziom satysfakcji, ale nie zawsze wpływają korzystnie na "dobrobyt" konsumenta (np. papierosy, używki, lody itp.);

• produkty zdrowotne (salutary products) - przynoszą one relatywnie niskie zadowolenie z ich bieżącej konsumpcji, ale pozytywnie wpływają na rozwój człowieka w dłuższym okresie (np. benzyna o niskiej zawartości ołowiu, której użycie zmniejsza sprawność silnika, ale zmniejsza zatrucie środowiska).

Produktywność (productivity) stosunek ilościowy między rozmiarem produkcji i rozmiarem jednego lub kilku czynników zaangażowanych w jej uzyskanie; stosunek ilości wyjść (produktów) systemu do ilości zasobów wejściowych zużytych do ich wytworzenia.

Wyróżnia się produktywność cząstkową i całkowitą. Produktywność cząstkowa jest to stosunek całkowitej liczby produktów (lub liczby produktów poszczególnych rodzajów) do ilości poszczególnych rodzajów zasobów użytych do ich wytworzenia. Produktywność ta dotyczy więc różnych czynników wytwórczych, i tak można mówić o produktywności pracy, produktywności kapitału, produktywności ziemi, produktywności energii, produktywności materiałów itp. Produktywność całkowita jest to stosunek całkowitej liczby produktów do łącznej ilości zasobów zużytych do ich uzyskania. Obserwacja, ocena i analiza produktywności w przedsiębiorstwie jest narzędziem skutecznego zarządzania. Zdaniem A. Kosieradzkiej umożliwia ona:

• ocenę wyników osiąganych przez przedsiębiorstwo w porównaniu z innymi przedsiębiorstwami w ramach tej samej branży;

• identyfikację "słabych miejsc", tzn. obszarów działania, które są przyczyną niskiej produktywności i które wymagają usprawnienia;

• formułowanie programów poprawy produktywności;

• formułowanie planów strategicznych przedsiębiorstwa;

• obserwację trendów zmian wskaźników produktywności całkowitej i cząstkowych;

• powiązanie polityki płacowej przedsiębiorstwa z jego produktywnością.

Wymagania rynku zmuszają przedsiębiorstwa do ciągłego podnoszenia produktywności i poszukiwania sposobów jej wzrostu. W wielu krajach, a zwłaszcza Japonii, podnoszenie produktywności traktuje się jako rodzaj filozofii działania firmy i tworzy specjalny ruch produktywności.

Produktywność krańcowa ( margianl productivity) przyrost wielkości produkcji , odpowiadający zatrudnieniu dodatkowej jednostki czynnika zmiennego

Produktywność przeciętna - średnia produkcyjność jednostki zatrudnionego czynnika produkcji.

Produktywny (productive) Dający dobre wyniki, efekty w produkcji, w wytwarzaniu czegoś, tworzący dobre rezultaty, dużo wytwarzający, wydajny, efektywny. Pojęcie produktywny nie jest tożsame z pojęciem produkcyjny. Pojęcie "produktywny" wiąże się z osobą, działaniem przynoszącym korzyści, osiąganiem dobrych rezultatów w działaniu, zaś pojęcie "produkcyjny" dotyczy produkcji, produkowania, przystosowania czy przeznaczenia czegoś do produkowania, tzn. wdrażania czegoś, brania udziału w produkcji itp. Tak więc mówi się o systemie produkcyjnym, potencjale produkcyjnym, czynnikach produkcyjnych, zdolności produkcyjnej itp.

Niekiedy też pojęcie produkcyjny odnosi się do człowieka. Mówi się na przykład o wieku produkcyjnym, który oznacza okres życia, w którym człowiek, dysponując pełnią sił fizycznych i intelektualnych, jest zdolny do wydajnej pracy.

Przychody skali (return of scale) Wpływ na wielkość produktu przyrostów wszystkich materiałów w takiej samej proporcji; jeśli przyrosty produktu są proporcjonalne, to funkcja produkcji pokazuje stałe przychody skali, jeśli przyrosty produktu są mniej lub więcej niż proporcjonalne, to przychody skali są odpowiednio rosnące lub malejące.

Inaczej:, jeśli wszystkie czynniki rosną dwukrotnie, to o procesie takim mówi się, że wykazuje stałe korzyści; jeżeli jednak produkcja rośnie tylko np. o połowę, gdy wszystkie czynniki rosną dwukrotnie, to proces wykazuje malejące przychody skali, a jeżeli produkcja więcej niż się podwaja to proces wykazuje rosnące korzyści skali.

Quasi-stały czynnik produkcji - czynnik, którego wielkości zatrudnienia nie można dowolnie zmieniać nawet w długim okresie: może być ona zmieniana tak długo, jak długo firma nie zdecyduje, jaka ma być realizowana wielkość produkcji, do niej bowiem jest dostosowana ilość tego czynnika.

Rosnące korzyści skali - występują, gdy a-krotnemu (a> 1) zwiększeniu ilości zastosowanych czynników wytwórczych towarzyszy ponad a-krotne zwięk­szenie produkcji [f (aL, alf > a ~ f (L, I~].

Siła robocza, ogół ludzi pracujących i poszukujących pracy (bezrobotnych). W tym znaczeniu siła robocza jest jednym z zasobowych, tradycyjnych czynników produkcji.

Stałe korzyści skali - występują, jeśli a-krotnemu (a> 1) zwiększeniu ilości czynników wytwórczych towarzyszy a-krotny przyrost produkcji

Stały czynnik produkcji - czynnik, którego ilości producent nie może zmienić, nawet jeśli zrezygnuje z podjęcia produkcji. Ze stałymi czynnikami wytwór­czymi mamy do czynienia w krótkim okresie.

Substytucja, w ekonomii zjawisko zastępowania w procesie produkcji lub konsumpcji jednych dóbr lub usług innymi. Substytucja w procesie konsumpcji ma miejsce wówczas, gdy tę samą potrzebę można zaspokoić przy użyciu różnych dóbr lub usług (nazywa się je substytutami).

Przyczynami substytucji mogą być zmiany preferencji konsumentów (gustów, upodobań, mody), zróżnicowane zmiany poziomu cen dóbr i usług, stanowiących wzajemne substytuty, lub zmiany poziomu dochodów konsumentów.

Substytucja w procesie produkcji może dotyczyć czynników produkcji lub wytwarzanych produktów. Substytucja czynników wytwórczych polega na zmianach ilościowych proporcji pracy, ziemi i kapitału, zużywanych do wytworzenia określonego produktu, będących zazwyczaj rezultatem długofalowych tendencji zmian ich cen. Cechą procesu substytucji czynników wytwórczych w ujęciu historycznym jest zmniejszanie się udziału pracy i ziemi przy równoczesnym wzroście udziału kapitału (substytucja pracy i ziemi przez kapitał).

Substytucja produktów występuje wówczas, gdy przy pomocy określonego aparatu wytwórczego można wytwarzać różne produkty. Ich wzajemna substytucja jest rezultatem zmian ich cen lub kosztów produkcji, a w konsekwencji opłacalności produkcji.

Synergia (synergy) Współdziałanie różnych czynników skuteczniejsze niż suma ich oddzielnych działań; całość jest większa od sumy ich części.

W znaczeniu organizacyjnym synergia oznacza, że poszczególne działy organizacji współpracują ze sobą i oddziałując na siebie stają się wydajniejsze, niż gdyby każdy z nich działał w odosobnieniu. Na przykład, jeśli każdy wydział małej firmy współpracuje z jednym działem finansowym, ich działalność będzie sprawniejsza, niż gdyby każdy z nich miał własną komórkę finansową.

Synergii nadaje się sens pozytywny ze względu na dodatnią różnicę między wynikiem uzyskanym dzięki kooperacji a łącznym wynikiem wystąpienia czynników rozdzielonych i izolowanych. Gdy owa różnica będzie miała wartość ujemną (negatywną) wówczas będzie miała miejsce dyssynergia.

System produkcyjny (production system) celowo zaprojektowany i zorganizowany układ osobowy, materialny, energetyczny i informacyjny eksploatowany przez człowieka i służący wytwarzaniu określonych produktów (wyrobów i usług) w celu zaspokajania potrzeb konsumentów. Według I. Durlika system produkcyjny składa się z pięciu podstawowych elementów:

• wektora wejścia, w skład którego wchodzą wszystkie czynniki produkcji;

• wektora wyjścia, w skład którego wchodzą wyroby, usługi, a także szkodliwe odpady produkcyjne zanieczyszczające środowisko;

• procesów przetwarzania wektora wejścia w wektor wyjścia nazywanych zazwyczaj procesem produkcyjnym;

• sprzężenia materialnego, energetycznego i informacyjnego pomiędzy wyżej wymienionymi elementami systemu produkcyjnego.

Turgot Anne Robert Jacques de l'Aulne (1727-1781), francuski ekonomista, polityk, prawnik.

1752 radca parlamentu paryskiego. Od 1774 generalny kontroler finansów Francji (minister finansów, handlu i robót publicznych). Rozpoczął reformy gospodarki, mające zlikwidować pozostałości merkantylistycznej reglamentacji i doprowadzić do liberalizacji życia gospodarczego. Ustąpił ze stanowiska w 1776 ze względu na niepopularność reform, odsunął się od polityki.

Autor licznych prac teoretycznych: Discours sur l'histoire universelle (1750), Réflexions sur la formation et la distribution des richesses (1766), pisał artykuły dla Wielkiej Encyklopedii Francuskiej.

Wydajność pracy (productivity of work) Wielkość (wartość) produkcji przypadająca na jednego zatrudnionego; stosunek produkcji do czasu pracy niezbędnego do jej wykonania.

W przeszłości w naszej teorii ekonomicznej wydajność pracy odnoszono głównie do pracy żywej i definiowano

jako "stosunek produkcji wartości użytkowych do czasu pracy żywej". Obecnie coraz bardziej utożsamia się wydajność z produktywnością i rozumie się przez to pojęcie stosunek wartości produkcji wykonanej w danym systemie za dany okres czasu do wartości środków potrzebnych do wykonania tej produkcji; czyli stosunek stworzonych wartości do całkowitych udziałów pracy.

Zmienny czynnik produkcji - czynnik, którego zatrudnioną ilość można zmienić w krótkim okresie.

MATERIAŁY UZUPEŁNIAJĄCE (FAKULTATYWNIE)

Projektowanie Boeinga 777

Gdy pierwszy dwusilnikowy samolot dalekiego zasięgu Boeinga opuści hangar mon­tażowy, będzie to oznaczało rekord szybkości w skonstruowaniu samolotu, a zarazem zakończenie najbardziej ambitnego eksperymentu w dziedzinie projektowania wspo­maganego komputerowo - CAD (ang. computer-aided design). Metoda CAD umoż­liwia produkcję „wirtualną", czyli realistyczną symulację zachowań najważniejszych produktów i procesów technologicznych'°. Zamiast budować niezliczone, rzeczywiste makiety nowego samolotu, w celu dopasowania do siebie milionów jego skom­plikowanych części i zapewnienia ich prawidłowego działania, Boeing stosuje CAD, aby stworzyć obraz makiety gdzie indziej - w miliardach bitów informacji zacho­wanej w pamięci komputerów. Te tworzone komputerowo projekty można dowolnie testować i modyfikować, zanim jeszcze materiały, praca i sprzęt zostaną zaan­gażowane do właściwego procesu produkcji. Dla Boeinga metoda CAD oznacza ogromny wzrost dokładności, pozwala na natychmiastowe przesyłanie kolejnych wersji i części projektu między firmą i jej poddostawcami, a także ogromnie skraca czas niezbędny do przekształcenia projektu w gotowy produkt. W istocie, w przy­padku złożonych produktów najnowszej technologii, takich jak np. samoloty, po­nad 50% wszystkich kosztów ponoszonych w całym cyklu życia produktu wynika z decyzji podejmowanych we wczesnych fazach procesu projektowania.

Projektowanie wspomagane przez komputery zmienia sposób myślenia menedże­rów o produkcji. Oprócz tradycyjnych, rzeczowych czynników produkcji (pracy, kapitału i surowców), menedżerowie zaczynają coraz częściej włączać do kategorii zasobów czwarty czynnik - warunkującą proces produkcji informację. Dzięki bar­dziej intensywnemu wykorzystaniu informacji menedżerowie odpowiedzialni za pro­dukcję mogą uzyskać oszczędności w zużyciu pozostałych trzech czynników produkcji - tak jak to z powodzeniem uczynił Boeing. Dokładne proporcje wymienne, w jakich dokonują oni substytucji między informacją i pozostałymi czynnikami produkcji, zależą od ich względnych kosztów. Wraz ze spadkiem kosztów zastosowa­nia komputerów menedżerowie będą w coraz większym stopniu decydować się na wykorzystanie systemów CAD, zwłaszcza wówczas, gdy dają one znaczne oszczędno­ści drogich czynników produkcji - pracy i kapitału.

Co więcej, informacja wykazuje dwie właściwości, których nie mają pozostałe czynniki wytwórcze. Po pierwsze, informacja nie zużywa się. Budowa systemów informacyjnych wiąże się z określonymi kosztami stałymi, ale po ich zbudowaniu istniejący zasób można wielokrotnie wykorzystywać, ponosząc tylko stosunkowo nie­wielkie koszty krańcowe. Po drugie, informacja pozwala zwiększyć elastyczność procesu wytwarzania. W nowoczesnym procesie produkcji, opartym na wykorzysta­niu informacji, istnieją niezliczone metody wytworzenia danego wolumenu produkcji

Opis doświadczeń Boeinga można znaleźć w artykule: A Survey of Manufacturing Technology, „The Economist", 5 marca 1994, s. 7-11.

Ojciec nowoczesnej statystyki Sir Williamem, Petty *(1623-87) tak oto pisał; Praca jest ojcem, a ziemia matką wytworzonych produktów. Nie da się stwierdzić, kto - ojciec czy matka - jest dla prokreacji ważniejszy; tym samym nie da się stwierdzić, jaka część dodatkowego produktu pochodzi od każdego z czynników produkcji rozpatrywanego oddzielnie.

Koordynacja produkcji i dystrybucji 12 produktów wy­twarzanych w 4 oddzielnych zakładach oznacza zazwyczaj konieczność ponoszenia dodatkowych nakładów związanych z zarządzaniem nadzorem i systemem informacyjnym, które nie byłyby konieczne w przedsiębiorstwie jednozakładowym.

Zwróćmy uwagę na jej podobieństwo do funkcji kosztów całkowitych dla krótkiego okresu. Różnica polega na tym, że w braku kosztów stałych rozpoczyna ona swój bieg od początku układu współrzędnych oraz na tym że, że jest ona wyprowadzona z prawa zmiennej skali skali produkcji a nie z prawa nieproporcjonalnych przychodów.

Gdy rośnie produkcja, to przy stałych cenach zbytu rośnie przychód UC= Q*C na jednostkę nakładów. Rosnącym efektom skali towarzyszy zatem rosnący przychód na jednostkę nakładu. Koszty produkcji to ilości nakładów czynników przemnożone przez ich ceny. Gdy rynkowe ceny czynników pozostają niezmienione, rośnie wyrażony wartościowo przychód, który otrzymu­jesz w przeliczeniu na jedną złotówkę kosztów.

Jeśli bowiem przedsiębiorstwo osiąga rosnące przychody z czynników produkcji, to wraz ze wzrostem produkcji zużywa ono coraz mniej czynników na jednostkę produktu, co przy innych warunkach niezmienionych oznacza, iż produkuje ono po coraz niższym koszcie krańcowym, a zatem zgodnie z prawami algebry również i przeciętnym.

W takiej sytuacji zwiększanie skali pro­dukcji powoduje wzrost przychodów jednostkowych; mówimy wówczas o rosnących przychodach ze skali. Ten rosnący przychód na jednostkę nakładów oznacza, spadek kosztów na jednostkę przychodu i produktu, a to oznacza, ze w warunkach rosnących efektów skali długookresowe koszty prze­ciętne maleją. Przyczyną korzyści skali są zatem rosnące efekty skali. Malejące efekty skali powoduję wzrost przeciętnych kosztów są zatem przyczyną zjawiska niekorzyści skali. Zastanówmy się, co jeszcze może być przyczyną rosnących efektów skali?

Niepodzielność czynników produkcji stanowi dodatkowy problem, gdy maszyny zastosowane w produkcji mają różną wielkość i wydajność. Na przykład, kiedy mamy dwie maszyny: jedną, produkującą 6 sztuk wyrobu dziennie, i drugą, pakującą 4 sztuki dziennie, to minimalna wielkość produkcji musi wynosić 12 sztuk dziennie, przy użyciu 2 maszyn produkujących i 3 maszyn pakujących.

W przypadku fuzji (połączenia) dwóch banków ustawa Prawo bankowe z dnia 29.08.1997r. zezwala na połączenie w rozumieniu przeniesienia majątku jednego podmiotu na drugi w zamian za akcje, przy jednoczesnym wykreśleniu dołączanej jednostki z Krajowego Rejestru Sądowego.

Od połowy lat 90-ych XX w. Europie bardzo mocno zaznacza się trend łączenia się banków. Jak wynika z raportu opublikowanego przez Deloitte, w ciągu najbliższych czterech lat w Europie zostanie przejętych ok. 700 banków. W 2010 roku powstanie kilka ogólnoeuropejskich banków, które będą miały duże znaczenie na globalnym rynku. Obecne europejskie trendy konsolidacji rynku bankowego naśladują trendy amerykańskie sprzed pięciu lat. Otworzyły się największe europejskie rynki, czego owocem były ogłoszone międzynarodowe fuzje banków detalicznych.

Najważniejszą korzyścią fuzji i przejęć w sektorze bankowym jest redukcja kosztów operacyjnych w wyniku: likwidacji zdublowanych działów (np. back office, księgowość, część zarządu, marketing itd.) oraz spadku jednostkowych kosztów produktów bankowych. W wyniku tego skonsolidowany podmiot może oferować tańsze kredyty i wyżej oprocentowane depozyty. Fuzje i przejęcia mogą powodować (szczególnie w krajach rozwijających się, też w Polsce) wzrost jakości usług bankowych, związany z udziałem inwestorów zagranicznych, którzy wprowadzają rozwiązania jakościowe wypracowane na bardziej dojrzałych i bardziej konkurencyjnych rynkach Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych.

Wzrost jakości usług może być związany także z restrukturyzacją łączących się banków. Unowocześnienie oferty produktowej może wpłynąć na zmianę wizerunku banku wśród klientów i akcjonariuszy. Innowacyjność oferty może polegać na tworzeniu grup oferujących pełny wachlarz produktów bankowych, ubezpieczeniowych, inwestycyjnych (jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych oraz portfele inwestycyjne dla dużych klientów), leasingowych, kredytów hipotecznych i ratalnych.

---