METODY ZARZĄDZANIA ZAPASAMI PRODUKCYJNYMI

Istotnym elementem majątku obrotowego każdego podmiotu gospodarczego, niezależnie od jego formy organizacyjno-prawnej i rodzaju prowadzonej działalno­ści gospodarczej, są zapasy. Występują one w postaci surowców, materiałów, produkcji nic zakończonej i wyrobów gotowych oraz towarów. Zarządzanie zapa­sami jest jednym z ważniejszych obszarów zarządzania, gdyż są one niezbędne do realizacji działalności gospodarczej, której rezultatem ma być dodatni wynik finansowy.

O postaci i wielkości zapasów oprócz rodzaju i rozmiarów prowadzonej działalności gospodarczej decyduje szereg czynników zależnych i niezależnych od podmiotu gospodarczego. Rozpoznanie czynników zapasotwórczych pozwala na świadome kreowanie zapasów- na poziomie gospodarczo niezbędnym i finansowo opłacalnym Rozmiary zapasów są kształtowane przez szereg czynników, z których najważniejszymi są:

• własności dóbr tworzących zapas.

• kształtowanie się popytu na poszczególne dobra,

• warunki dostaw.

Kształtowanie się popytu na poszczególne dobra może być dokładnie okre­ślone. może być znane prawdopodobieństwo przyszłego zapotrzebowania na dane dobro lub może wystąpić całkowity brak informacji o przyszłym popycie.

Warunki dostaw charakteryzują okresy, jakie upływają między datą złożenia zamówienia a datą dostawy. Dostawy mogą być natychmiastowe, okresy między zamówieniami a dostawą mogą być stale, lub też okresy te mogą być zmienne, ale o znanym rozkładzie prawdopodobieństwa możliwych opóźnień.

Na dobór metody zarządzania zapasami bezpośredni wpływ ma rodzaj pro­wadzonej działalności gospodarczej, która może mieć charakter produkcyjny, usługowy lub handlowy. W działalności produkcyjnej problemy zarządzania zapasami skupiają się na materiałach (pod pojęciem których rozumiemy surowce, materiały podstawowe i pomocnicze, półfabrykaty obcej produkcji, paliwo, części zamienne, opakowania i odpady) oraz na produkcji nie zakończonej, w skład której wchodzi produkcja w toku oraz półfabrykaty własnej produkcji, a także na wyro­bach gotowych. W tabeli I przedstawiono zakres decyzji dotyczących zapasów w zależności od funkcji i rodzaju zapasu w działalności produkcyjnej.

Tabela 1.

ZAKRES DECYZJI DOTYCZĄCYCH ZAPASÓW

	Rodzaje zapasów
		Materiały		Produkcja nie zakończona	Wyroby gotowe
	Decyzje logistyczne
FUNKCJE ZAPASÓW	przepływ	wybór dostawcy i rodzaju transportu	rozmieszczenie 2apasów na składach międzyopera- cyjnych, braki i odpady		projektowanie kana­łów dystrybucji
		Decyzje w zakresie produkt/proces
		rotacja	wielkość zamówie­nia i cykle dostaw	wielkość partii produkcyj­nych i terminy ich uru­chomienia, organizacja cyklu produkcyjnego		wielkość partii wysył­kowych. realizacja zamówień (natychmiastowa odroczona)
		Decyzje dotyczące akceptowalnego poziomu ryzyka
		bufor	zmienność przy­szłego zapotrzebo­wania i przyszłej podaży	poziom obciążenia ma­szyn i wykorzystania zdolności produkcyjnych		poziom zaspokojenia potrzeb klienta
		Decyzje określające efektywność gospodarowania
		dochód	poziom cen zaopa­trzeniowych i kosztów transportu	wydajność, koszty pro­dukcji (koszty nadgodzin, koszty bezczynności)		likwidacja zapasów i utrata lojalności klienta utrzymywanie zapasów i koszty z tym związane
		Decyzje w zakresie kontroli produkcji
		rynek	siła przetargowa dostawców	wymuszona niewymu­szona kolejność operacji produkcyjnych		siła przetargowa nabywców

Źródło: opracowano nu podstawie {14]

Problemy zarządzania zapasami materiałowymi w produkcji obejmują takie zagadnienia, jak:

• określanie poziomu zapasów materiałowych, zapewniającego ciągłość procesu produkcyjnego i wykonywanie planu produkcji w zakresie ilościowym, jako­ściowym i asortymentowym,

• politykę dostaw, kształtującą strukturę ilościowo-jakościową zapasów, a po­przez ceny materiałów nabywanych z dostępnych źródeł, wypływającą na kształtowanie się wyniku finansowego przedsiębiorstwa produkcyjnego.

• minimalizowanie kosztów obsługi zapasów, na które wpływają poziom zapa­sów i szybkość ich rotacji.

Zarządzanie zapasami produkcji nie zakończonej obejmuje problemy: 0 ustalania optymalnych partii produkcyjnych wyrobów finalnych oraz partii

produkcyjnych ich elementów składowych, 0 ustalania momentów uruchomienia produkcji partii produkcyjnych wyrobów finalnych i ich elementów składowych w oparciu o znajomość cyklu produk­cyjnego oraz z uwzględnieniem stosowanej metody planowania produkcji, 0 ustalania przepływu przedmiotów pracy przez, komórki produkcyjne przedsię­biorstwa.

Zarządzanie zapasami wyrobów gotowych przez przedsiębiorstwo produkcyj­ne obejmuje problemy związane z obsługą procesu zamówień, które mogą być realizowane zgodnie ze strategią natychmiastowej lub odroczonej dostawy.

Problemy zarządzania zapasami w działalności usługowej są trudne do skla­syfikowania ze względu na znaczne zróżnicowanie branżowe usług oraz różnorod­ny charakter organizacji usług. W sferze usług niewątpliwie pojawiają się proble­my zarządzania materiałami, chociaż często mamy do czynienia ze zjawiskiem wykonywania usług z materiałów powierzonych przez usługobiorców. Konkretny zakres problemów związanych z zarządzaniem zapasami w działalności usługowej jest możliwy do sformułowania jedynie z uwzględnieniem zakresu przedmiotowe­go usług i ich formy organizacyjnej. Specyfika niektórych usług spowoduje, że problemy zarządzania zapasami będą miały znaczenie dla firmy usługowej lub też problemy te nie będą dla niej istotne.

W działalności handlowej problemy zarządzania zapasami związane .są z towarami handlowymi, przede wszystkim dotyczą struktury asortymentowej zapasu towarów handlowych oraz poziomu zapasów w poszczególnych asortymen­tach. Problemy te mają swoje odbicie w podejmowaniu decyzji zakupowych, na które składa się również kwestia wyboru dostawców oraz. polityka dostaw. Utrzy­mywanie zapasów na poziomic niezbędnym i zarazem opłacalnym wynika z posiadania niezbędnego zakresu wiedzy o metodach zarządzania zapasami

W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione metody zarządzania poszcze­gólnymi rodzajami zapasów w przedsiębiorstwach przemysłowych, ze szczegól­nym uwzględnieniem metod zarządzania produkcją nie zakończoną.

1. Przegląd metod zarządzania zapasami materiałowymi

W przemyśle materiały należą do głównych środków wytwarzania. Ich zuży­cie stanowi od 40 do 80% kosztów wytwarzania |3J. Podstawą zarządzania zapa­sami materiałowymi jest określenie rodzaju i wielkości potrzeb materiałowych wynikających z realizowanych zadań produkcyjnych. W zakresie materiałów bezpośrednich podstawą określania rodzaju i wielkości potrzeb są normy zużycia Zapotrzebowanie na materiały pośrednie planuje się w oparciu o dane statystyczne dotyczące ich zużycia w okresach poprzednich. Aby plan zapotrzebowania spełniał swoją rolę, wymaga on bieżącej korekty w przypadku zmiany któregokolwiek z elementów będących podstawą jego określenia, a więc: programu produkcyjnego, zarówno pod względem ilościowym, jak i asortymentowym lub normy zużycia. Elementem zarządzania zapasami w tym zakresie jest dobór metody prognozowania zapotrzebowania na poszczególne rodzaje materiałów, a właściwie dobór meto­dy prognozowania sprzedaży. Potrzeby materiałowe zaspokajane są w wyniku realizacji dostaw, których organizacja powinna zapewnić ciągłość produkcji oraz utrzymanie zapasów materiałowych na ekonomicznie uzasadnionym poziomie. Elementem zarządzania zapasami jest w tym zakresie przyjęcie odpowiedniego modelu realizacji dostaw.

1.1. Przegląd modeli realizacji dostaw

Model realizacji dostaw jest narzędziem zarządzania zapasami prowadzącym do redukcji kosztów ich tworzenia oraz utrzymania w skali roku. Najpopularniej­szym modelem realizacji dostaw stosowanym w warunkach równomiernego zuży­wania się zapasów produkcyjnych jest model stałego cyklu dostaw i stałej wielko­ści dostaw. Model ten wymaga stabilnych warunków realizacji dostaw. Zakłócenie tej stabilności lub wystąpienie odchyleń równomierności zużycia wymaga zabez­pieczenia w postaci zapasu rezerwowanego (zabezpieczającego) [10].

Model stałego cyklu i stałej wielkości dostaw przedstawiono na rysunku 1.

Modelem bazującym na stałym cyklu dostaw jest model stałego cyklu i zmiennej wielkości dostaw przedstawiony na rysunku 2.

W tym modelu przyjęta wielkość cyklu dostaw odpowiada na ogól pewnemu okresowi planistycznemu lub :eż wynika z ograniczeń nałożonych przez dostawcę (np jedna dostawa w miesiącu). Wielkość dostawy jest ustalona każdorazowo w trakcie poprzedzającego okresu planistycznego. Stanowi ona różnicę pomiędzy ustalonym poziomem normy zapasu maksymalnego, a przewidywanym zużyciem do momentu planowanej dostawy (bądź aktualnym stanem zapasu), pomniejszo­nym o wielkość zapasu minimalnego, który obejmuje zapas rezerwowy (kompensujący odchylenia terminów i wielkości dostaw oraz wielości zużycia) oraz zapas uzupełniający.

Modelem bazującym na stałej wielkości dostawy jest model zmiennego cyklu i stałej wielkości dostawy przedstawiony na rysunku 3 Podstawą funkcjonowania tego modelu jest norma zamawiania. Określa ona poziom zapasu, przy którym powinna nastąpić emisja kolejnego zamówienia. Poziom zamawiania powinien być lak ustalony, aby zabezpieczyć ciągłość produkcji do momentu nadejścia dostawy. Wielkość dostaw w tym modelu jest określana za pomocą normy zapasu maksy­malnego, to jest jako różnica pomiędzy zapasem maksymalnym a minimalnym Ewentualne odchylenia cykli realizacji dostaw oraz wielkości dostaw i zużycia kompensowane są zapasem rezerwowym

W modelach realizacji dostawy możliwy jest również wariant zmiennego cyklu i zmiennej wielkości dostaw, który przedstawiono na rysunku 4. Model ten stosowany jest w licznych odmianach. Podstawowy wariant zakłada, że dostawy mogq być zamawiane tylko w określonych momentach czasu. Warunkiem założe­nia zamówienia jest wyczerpanie zapasu poniżej punktu zamawiania. Wielkość dostawy jest równa różnicy pomiędzy ustaloną normą zapasu maksymalnego, a aktualnym stanem zapasu.

1.2. Ustalanie wielkości dostaw

Pomiędzy cyklem dostaw, wielkością pojedynczej dostawy oraz natężeniem zużycia zapasów występuje następująca zależność:

Przy zapotrzebowaniu okresowym równym:

W przedstawionych modelach zapasów wielkość zapotrzebowania na dany rodzaj materiału w całym okresie planowania jest znana i stała. W praktyce wiel­kość zapotrzebowania jest znana tylko z pewnym prawdopodobieństwem. Jeżeli jednak rozkład zapotrzebowania jest identyczny w kolejnych okresach, sposób ustalania parametrów dostaw jest identyczny, jak w warunkach pewności zapotrze­bowania. Również wielkość zapasu rezerwowego nic ma wpływu na obliczoną wielkość dostawy [7],

1.4. Obliczanie poziomu zamawiania

Poziomem zamawiania nazywamy wielkość zapasu przy której wystawia się nowe zamówienie. Podstawowa formuła obliczenia zapasu zamówieniowego jest następująca:

1.6. Obliczanie wielkości zapasu minimalnego

Normę zapasu minimalnego oblicza się według wzoru:

1.7. Obliczanie wielkości zapasu maksymalnego

O ile wyznacza się optymalną wielkość dostawy staje się ona podstawą obli­czania normy zapasu maksymalnego według wzoru:

Przy stosowaniu probalistycznych modeli optymalizacyjnych ustalenie normy zapasu maksymalnego następuje równolegle z ustaleniem poziomu zamawiania bądź wielkości zapasu zabezpieczającego f 15].

---