METODY i TECHNIKI BADAWCZE w SOCJOLOGII

spis treści:

Metodologiczna specyfika nauk	str. od 1 do 8
Metoda badawcza, procedura badawcza, technika badawcza	str. od 8 do 9
Elementy języka naukowego - zmienne w badaniach socjologicznych	str. od 9 do 11
Elementy/etapy PROCESU BADAWCZEGO	str. od 12 do 18
Kwestionariusz (wywiadu i ankiety)	str. 18 do 25
Format pytania	str. od 25 do 27
Pomiar badawczy w socjologii	str. od 27 do 32
Propozycje skal w socjologii	str. od 32 do 34
Socjometria, analiza treści, analiza zawartości	str. od 35 do 40
10. Obserwacja w socjologii	str. 40 do 45
11. Zasady analizy materiału empirycznego	str. 46 do 48

1. Metodologiczna specyfika nauk

metodologia - „to nauka o nauce” - formułuje uniwersalne zasady badania zjawisk i procesów, jest *działem*/dziedziną epistemologii; to system jasno określonych reguł i procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewaluacji wiedzy;

metodologia dostarcza reguł wnioskowania - same obserwacje empiryczne nie mówią same za siebie, głównym narzędziem podejścia naukowego jest logika - system reguł wnioskowania, metodologia wymaga kompetencji w logicznym wnioskowaniu oraz analizowaniu;

metodologia dostarcza reguł intersubiektywności - metodologia wyjaśnia akceptowane kryteria empirycznej obiektywności (prawdy) oraz metody i techniki jej weryfikacji = obiektywność i trafność (zależą od siebie, obiektywność zależy jeszcze od weryfikacji), intersubiektywność, która jest wymianą informacji wśród naukowców, informacji dotyczących wyników obserwacji i faktów, jest niezbędna, ponieważ samo myślenie logiczne nie gwarantuje jeszcze empirycznej obiektywności;

„prawdziwość twierdzenia wynika z doświadczenia, trafność twierdzenia wynika zaś z jego wewnętrznej zgodności lub zgodności tego twierdzenia z innymi twierdzeniami”;

• trafność wniosków wynika z przyjętych wcześniej założeń,

• ich prawdziwość jednak nie może zostać ustalona czy potwierdzona jedynie na drodze logicznej,

• być intersubiektywnym oznacza, że wiedza (ogólnie) i metodologia nauk (szczególnie) muszą być „komunikowalne” - jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników;

nauka

• to całokształt wiedzy osiągniętej za pomocą metodologii naukowej;

• sama nauka nie ma własnego przedmiotu badawczego;

• nie odnosi się do ogólnej czy konkretnej wiedzy, odnosi się do odmiennej metodologii;

• słowo „nauka” pochodzi od łac. słowa „scire”, oznaczającego „wiedzieć”;

• w przeszłości człowiek zdobywał wiedzę na 3 sposoby, stosując 3 modele: 1. oparty na autorytecie, 2. oparty na wierze, 3. model racjonalny (odwołanie się do logiki);

• nauk(i) dzielimy na 3 podstawowe: 1. realne (przyrodnicze, humanistyczne - np. społeczne), 2. formalne (matematyczne, logiczne), 3. dedukcyjne/indukcyjne (wyróżnione ze względu na sposoby wnioskowania);

• przestrzeń społeczna = przedmiot badań metodologii nauk społecznych

podstawowe założenia przyjmowane w nauce:

1. natura jest uporządkowana - zdarzenia nie pojawiają się losowo, istnieje rozpoznawalny, regularny porządek w świecie, każda zmiana ma własny schemat i może być zrozumiana, w nauce rzeczywistość (natura) składa się z wszystkich empirycznie obserwowalnych obiektów, warunków i zdarzeń, które istnieją niezależnie od ludzkiej interwencji;

2. natura jest poznawalna - istoty ludzkie są częścią natury, tak jak inne obiekty, warunki i zdarzenia, jednostki i zjawiska społeczne wykazują wystarczającą powtarzalność, uporządkowanie i dające się empirycznie udowodnić wzorce, aby zostały one poddane badaniu naukowemu - ludzki umysł może zatem nie tylko poznawać naturę, lecz również poznawać siebie i umysł innych;

3. wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny - przyczynami zdarzeń nie mogą być żadne inne siły, jak te odkryte w badaniach natury; podejście naukowe w tym sensie znajduje się w opozycji zarówno w stosunku do religii fundamentalistycznych, jak i do spirytualizmu czy magii, założenie to ustawia badania naukowe w kierunku empirycznego poszukiwania regularności i porządku leżącego u podstaw zjawisk naturalnych;

4. nic nie jest dowiedzione samo w sobie - wiedza naukowa nie jest prawdziwa sama w sobie, jej prawdziwość musi zostać udowodniona obiektywnie - myślenie naukowe jest sceptyczne i krytyczne;

5. wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia - jeżeli nauka ma nam pomóc w zrozumieniu rzeczywistego świata, to musi być empiryczna, musi się opierać na spostrzeżeniach, doświadczeniu i obserwacji, spostrzeganie jest podstawową zasadą podejścia naukowego i zależy od naszych zmysłów;

6. wiedza przewyższa ignorancję - wszelka wiedza ma charakter zmienny i się zmienia, to czego nie poznaliśmy w przeszłości, znamy teraz, a wiedza aktualna może zostać zmodyfikowana w przyszłości, prawda w nauce zawsze zależy od dowodów, metod i branych pod uwagę teorii - zawsze dopuszcza modyfikacje; teza, że wiedza przewyższa ignorancję jest w opozycji do tezy, że wiedza oparta jest na prawdzie absolutnej;

metodologia nauk dzieli się na:

• metodologia ogólna - formułuje ogólne zasady badania zjawisk i procesów, takich jak: sposoby definiowania zjawisk, wnioskowania, zasady formułowania teorii nauk;

• metodologia nauk szczegółowych - to formułowanie zasad badania tych fragmentów rzeczywistości, które stanowią pole zainteresowania badacza;

• metodologia pragmatyczna - to badania naukowe, uprawiane przez uczonych, ich tzw. „rzemiosło”; czyli: typy czynności wykonywanych przy uprawianiu nauki, opisy procedury naukowej/badawczej stosowanej w różnych naukach, określenie zadań, celów, co się chce poznać;

• metodologia apragmatyczna - to badania nad nauką... w ujęciu: metodologia jako wytwór nauki;

PODZIAŁ NAUK

• nauki formalne - zwane też DEDUKCYJNYMI lub APRIORYCZNYMI, to matematyka i logika formalna, opierają się wyłącznie na rozumowaniu i intuicji, nie odwołują się do doświadczenia, centralną rolę odgrywają TWIERDZENIA

• nauki empiryczne - zwane też INDUKCYJNYMI to wszystkie pozostałe nauki, czyli nauki o różnych sferach przyrody i społeczeństwa, centralną rolę odgrywają PRAWA

cele nauk społecznych:

• wyjaśnianie naukowe - czyli dlaczego określone zdarzenie lub zachowanie występuje, rozróżnia się wyjaśnienia: dedukcyjne, probabilistyczne/indukcyjne (nie każde wyjaśnienie naukowe oparte jest na prawdzie uniwersalnej (ogólnej) = szczególnie tak się dzieje w naukach społecznych);

• wyjaśnianie (to druga funkcja wyjaśniania faktów)

• explanatio + explanans = explanandum;

• to jedna z najważniejszych funkcji jakie prawa naukowe pełnią;

• wyjaśnianie naukowe - to wyprowadzanie faktów, z pewnych uznanych sądów, którymi mogą być zarówno prawa naukowe jak i inne fakty (stosuje się najczęściej wnioskowanie dedukcyjne);

• wyjaśnianie nie dotyczy tylko faktów, może dotyczyć również praw , może też tworzyć TEORIE;

• explanandum - to sąd, który chcemy wyjaśnić (KONKLUZJA)

• explanans - to zbiór sądów służących do wyjaśniania explanandum (ZBIÓR PRZESŁANEK)

schemat Hempla - Oppenheima

• jest to schemat dedukcji, polega na tym, że do uznanej wcześniej za prawdziwą konkluzję dobieramy przesłanki również uznane za prawdziwe

L₁, L₂,... L_n L - prawa, C - fakty, które poprzedzają zdarzenie E

C₁, C₂,... C_n

---------------

E explanandum

• przewidywania - to podstawowa cecha myślenia naukowego, jeżeli wiedza jest niedostateczna to przewidywanie jest niemożliwe;

• przewidywanie (predykcja), wyróżnia się 3 rodzaje:

• prognoza - odnosi się do wydarzeń przyszłych

• może odnosić się też do zdarzeń przeszłych

• diagnoza - odnosi się do teraźniejszości, np. lekarska

• predykcja - czyli przewidywanie przyszłych zdarzeń, schemat logiczny jest taki sam, jak dla wyjaśniania

L₁, L₂,... L_n

C₁, C₂,... C_n

---------------

E

• różnice między WYJAŚNIANIEM a PREDYKCJĄ są nie logiczne, lecz pragmatyczne; dotyczą one naszej wiedzy, podczas gdy zdarzenie wyjaśniane (explanandum) jest znane, opisane, to zdarzenie przewidywane (praedicendum) jest z natury rzeczy jeszcze nie znane

• predykcja to klasyczna dedukcja

• główne zastosowanie predykcja ma w astronomii - znając tory planet czy innych ciał niebieskich, astronomowie mogą obliczyć ich położenia w dowolnych chwilach przyszłości (a także w przeszłości), np. 3 prawa Keplera,

role przewidywania:

• służy sprawdzaniu praw (bez przewidywania byłoby ono niemożliwe)

• przewidywanie w nauce jest też samodzielne - sam wynik predykcji, często jest dużym osiągnięciem, poważnym wkładem do nauki

przykład predykcji:

prawa dynamiki, prawo powszechnej grawitacji

położenie znanych planet w chwili t₁

istnienie zauranowej planety we wskazanym miejscu w chwili t₁

-----------------------------------------------------------------------------

OBSERWOWANE POŁOŻENIE URANU w chwili t₁

• rozumienie - 1. oparte na empatii (nauki przyrodnicze i humanistyczne tworzą dwie odmienne dziedziny wiedzy - inna natura przedmiotu badawczego), 2. oparte na predykcji (to tzw. empiryzm logiczny - można uzyskać wiedzę obiektywną w naukach społecznych, badając zarówno świat społeczny, jak i świat przyrodniczy, można studiować tak nauki społeczne, jak i nauki przyrodnicze odwołując się do tych samych reguł metodologicznych, czyli empatia poparta /w następstwie/ obserwacją;

• rewolucja naukowa

• wśród wielu podejść opisujących naukowe rewolucje z perspektywy socjopolitycznej, teoria T. Kuhna dotycząca społeczności naukowców jest szczególnie prowokująca i warta bardziej szczegółowego przedstawienia;

KUHN THOMAS, 1922-96, amer. filozof, fizyk i historyk nauki; prof. uniw. w Berkeley i Princeton; twórca tzw. teorii paradygmatów, będącej próbą syntet. ujęcia wewn. mechanizmu rozwoju nauki;

• przedstawiciel filozofii relatywnej, NIE MA ŻADNEJ CIĄGŁOŚCI NAUKI! - tak uważał Kuhn

• stworzył koncepcję, wg której każda dyscyplina wiedzy uprawiana jest wg możliwości i ograniczeń wynikających z paradygmatu, określającego standard naukowości i ogólne teoretyczne zasady uprawiania nauki. Dany paradygmat ma zawsze charakter historyczny i po pewnym czasie jest zastępowany przez inny, przy czym zmiana taka następuje w drodze rewolucji, czyli radykalnej zmiany całego systemu norm. Poprzedza ją dłuższy lub krótszy kryzys autorytetów, w trakcie którego uczeni tracą zaufanie do obowiązującej wizji świata i nauki.

• paradygmat - ogólnie uznane osiągnięcie naukowe, które dostarcza modelowych rozwiązań w danej dziedzinie nauki; np. materializm Marksa, teoria seksualnych postaw osobowości Freuda;

• Kuhn stał również na stanowisku, że wszelka obserwacja jest tak obciążona teoretycznie, iż jej wynik jest zdeterminowany przez przyjmowane przez Nas teorie - tzw. całkowity RELATYWIZM POZNAWCZY - jeśli uczony widzi tylko to, co mu dyktuje uznana przez niego teoria, obserwacja zawsze będzie potwierdzała teorię - doświadczenie przestaje być ARBITREM poznania!

• teoria Kuhna wprowadziła rozróżnienie między nauką normalną a nauką rewolucyjną;

• fakt społeczny

• jest to coś, co jest ponad jednostkowe, co charakteryzuje się wobec jednostki swoistym przymusem (od E. Durkheima);

• np. takim faktem społecznym są społeczne instytucje; systemy religijne (sacrum - święte, profanum - świeckie);

• rzeczywistość kulturowa (F. Znaniecki)

• to jest to co jest wytworem ludzkiej świadomości, to jest kultura;

• socjologia jest nauką o kulturze; swoistej domenie świata odrębnej od przyrody, ale także od świadomości jednostkowych;

• w społeczeństwie wszelkie fenomeny są związane z czyimś działaniami, istnieją w czyichś doświadczeniach, stanowią dla kogoś wartość - dlatego ich badanie musi uwzględnić perspektywę czynnych w społeczeństwie ludzi, określał to (Znaniecki) jako niezbędny „współczynnik humanistyczny” wszelkiej analizy społecznej;

• badaniu ze współczynnikiem humanistycznym sprzyja szczególna procedura: analiza i interpretacja tzw. „dokumentów osobistych” czyli zapisów dokonywanych spontanicznie przez działające jednostki, np. listy i pamiętniki;

• główny składnik życia społecznego to czynności społeczne - czyli zachowania skierowane ku innym ludziom i regulowane przez reguły społeczne;

• porządek społeczny wynika ze wspólnych reguł, z podzielanego przez daną zbiorowość systemu aksjo - normatywnego;

• z czynności społecznych wyłaniają się bardziej złożone i trwalsze systemy społeczno - kulturowe np. stosunki społeczne, osoby społeczne, role społeczne..;

• kontynuowanie świata społecznego przez czynności społeczne sprawia, że życie społeczne jest wiecznie zmienne i płynne:

• socjologia nauki u Znanieckiego - przeprowadził on wnikliwie rozróżnienia wielu ról pełnionych przez uczonych: odkrywcy prawdy (eksploratora), systematyka, przyczynkowca, bojownika prawdy, eklektyka i historyka wiedzy, krzewiciela wiedzy, badacza - teoretyka;

• Znaniecki zainspirował w socjologii polskiej szkołę naukową o znacznej trwałości;

• perspektywa marsjańska - patrzenie z oddalenia/perspektywy (obiektywne patrzenie) bez empatii

NATURALIZM

• rzeczywistość jakąkolwiek bada się w takim sam sposób, używając metod z nauk przyrodniczych; cechy:

• intersubiektywność (fakty społeczne należy badać jak rzeczy - E. Durkheim),

• bada się tylko to co jest obserwowalne; przyjmuje się w badaniach tzw. „perspektywę marsjańską” oraz uwzględnia się behawioryzm,

• sprawdzalność wyników (tak jak w naukach przyrodniczych), tzn. wyniki badań w naukach przyrodniczych są sprawdzalne, np. funkcjonalizm B. Malinowskiego;

• stosuje się metody obiektywne w badaniach;

• podstawową kategorii obserwacji i analizy jest zachowanie;

UJĘCIE HUMANISTYCZNE

• 
  rzeczywistość społeczna nie istnieje poza ludźmi, którzy ją tworzą, istnieje ona o tyle, o ile w świadomości ludzi ma odbicie ich otoczenie i zjawisko w nim zachodzące (nie istnieje obiektywne);

• stąd postulat badania z uwzględnieniem tego, co nie jest bezpośrednio obserwowalne;

• np. „ze współczynnikiem humanistycznym” (F. Znaniecki) - postulat, który mówi, że obserwowanym zjawiskom należy nadawać takie znaczenie jakie nadaje mu podmiot, określonym czynnościom społecznym należy nadawać odpowiednie znaczenie, czynności te mają 2 warstwy znaczeniowe (bezpośrednie i symboliczne - ważniejsze);

• np. „ze zrozumieniem” (M. Weber);

• np. „nadawanie znaczeń” (symboliczny interakcjonizm);

• odznaczało się m.in. odrzuceniem perspektywy marsjańskiej i postawieniem na metody subiektywne i empatię;

• 
  stąd podstawową kategorią obserwacji i analizy jest działanie rozumiane najkrócej jako umotywowane zachowanie;

• Wilhelm Dilthey (rozdzielił nauki na: o przyrodzie, o duchu)

nauki humanistyczne nie powinny się upodabniać do przyrodniczych, ale wypracowywać własne metody;

świat ludzki tym się różni od przyrodniczego, że ludzie kierują się w swym działaniu określonymi motywami, opartymi na uznawanych przez nich wartościach;

metoda rozumienia - jest przeciwstawna metodzie nauk przyrodniczych, polega na ROZUMIENIU, wczuwaniu się (empatia), korzysta z psychologii,

METODY BADAWCZE W SOCJOLOGII (podział generalny)

metody jakościowe (miękkie)	metody ilościowe (twarde)	metody sondażowe
wywiad swobodny (pogłębiony) - bez kwestionariusza, jego narzędzie badawcze jest niewystandaryzowane;	wywiad swobodny (gotowe narzędzie, jest wystandaryzowane)	są to powierzchowne metody, które opierają się na danych ankietowych
dokumenty osobiste (np. listy, pamiętniki)	ankiety
zogniskowany wywiad swobodny tzw. Focus Group Interview - czyli dyskusja prowadzona przez moderatora

STATUS TEORII: nauka czy sztuka

• sprawdzalność twierdzeń można poddać rygorom analizy logicznej, ale brak im:

• pewności (ze względu na charakter stosowanych metod badawczych)

• predykcji (to najsłabsza strona teorii socjologicznych)

„teoria kieruje badaniami” --- „badania sprawdzają (weryfikują) teorię”

Czy istnieje tzw. paradygmat badań socjologicznych tj. sposobu powtarzalności, sposobu badania, opartego na podzielane przez badaczy założenia odnoszące się do stanu ontologicznego rzeczywistości (tj. przedmiotu badań) i tego by przy pomocy jakich procedur można ją badać oraz formułować pytania (problemy) i wyjaśnienia (odpowiedzi) ???

1. NIE - nauki humanistyczne, a więc i socjologia nie wypracowały paradygmatu: istnieje wiele stanowisk teoretycznych, wiele sposobów badań rzeczywistości!

2. TAK - istnieje paradygmat, który w tym przypadku jest rozumiany wężej, jako pewne powtarzalne sposoby ujmowania i badania rzeczywistości w obrębie jednej dyscypliny, stąd mowa o:

• 
  paradygmacie funkcjonalnym;

• paradygmacie konfliktowym;

• paradygmacie humanistycznym;

• paradygmacie naturalistycznym;

• paradygmacie interakcjonistycznym;

• paradygmacie systemowym;

• paradygmacie wymiany;

małe podsumowanie rozdziału:

• czynnikiem jednoczącym naukę jest metodologia, a nie jej przedmiot badania; to założenia, na których opiera się metodologia, odróżniają podejście naukowe od innych sposobów zdobywania wiedzy;

• w podejściu naukowym przyjmuje się następujące założenia: natura jest uporządkowana, natura jest poznawalna, zjawiska naturalne mają naturalne przyczyny, nic nie jest oczywiste samo w sobie, wiedza jest wyprowadzana z nabytego doświadczenia, wiedza nie jest pewna, a jednak przewyższa ignorancję;

• metodologia podejścia naukowego służy trzem podstawowym celom: dostarcza reguł komunikacji (1), reguł wiarygodnego wnioskowania (2) oraz reguł intersubiektywności = możliwości dzielenia się wiedzą (3) - te 3 systemy reguł pozwalają nam zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć własne zachowania i własne środowisko w sposób, w jaki inne sposoby gromadzenia informacji (oparte na autorytecie, wierze i rozumie) nie są w stanie tego uczynić;

• podejście naukowe dostarcza wiedzy, która może zostać zweryfikowana zarówno na drodze wnioskowania, jak i poprzez odwołanie się do dowodów dostarczanych przez zmysły;

• metoda naukowa wymaga ścisłego respektowania zasad logiki i obserwacji - owo respektowanie jest wrogiem myślenia dogmatycznego, ponieważ proces badawczy jest cykliczny i samokorygujący;

• racjonalna krytyka powinna stać się sercem przedsięwzięć naukowych, a nauka powinna się znajdować w stanie ciągłej rewolucji;

• społeczności naukowców, podobnie jak inne grupy profesjonalistów, są zaangażowane w wewnętrzną walkę o władzę, która nie zawsze sprzyja postępowi nauki, walka o władzę jest jednak nieunikniona - twierdzenia nauki są ostatecznie akceptowane jednak tylko w takim zakresie, w jakim spełniają postulaty metodologii nauki;

2. Metoda badawcza, procedura badawcza, technika badawcza

1. metoda badawcza - powtarzalny sposób postępowania badawczego, tj. zbierania danych i ich interpretowania, oparty o założenia ontologiczne i epistemologiczne;

przykłady metod badawczych w socjologii:

• metoda monograficzna - tzn. zorientowana na opis rzeczywistości;

• metoda porównawcza - np. czas czynnikiem, który bierzemy do porównywania;

• metoda integralna (K. Dobrowolskiego) - ma podłoże historyczno - dokumentalne;

• metoda dokumentów osobistych (F. Znaniecki) - tj. listy, pamiętniki;

• eksperyment - możliwy w małych grupach, w dużych już raczej nie;

• obserwacja - stosowana głównie przez antropologów i etnografów;

• wywiad - stosowany głównie przez socjologów, dziennikarzy, etnografów;

• analiza treści - czyli jawne przekazy, jest samodzielna;

• pomiar - w rozumieniu szerokim, wszystko jest pomiarem;

2. procedura badawcza - sposób badań z położeniem nacisku na stronę organizacyjną pozyskiwania danych (pojęcie węższe od metody, ale szersze od techniki);

przykłady procedur badawczych w socjologii:

• PANEL - czyli badania powtarzalne tych samych jednostek;

• POLLING - czyli badania powtarzalne tych samych zbiorowości;

• SONDAŻE ANKIETOWE;

• BADANIA TERENOWE;

• „FOCUS GROUP” - np. Nagrywanie;

3. technika badawcza - to powtarzalny sposób pozyskiwania informacji;

przykłady technik badawczych w socjologii:

• wywiad swobodny;

• wywiad kwestionariuszowy;

• wywiad telefoniczny;

• ankieta audytoryjna;

• ankieta pilotowana;

• ankieta pocztowa;

• w socjologii nie ma powszechnej zgody, czym jest metoda badawcza i ile rodzajów jej się wyróżnia, przyjmuje się, że od dwóch (tj. dedukcja, indukcja) do kilkunastu...

• dla przykładu: August Comte stosował czystą obserwację tj. eksperyment właściwy, oparta na porównaniu - typowe naturalistyczne podejście;

3. Elementy języka naukowego - zmienne w badaniach socjologicznych

1. pojęcie zmiennej

zmienna - jest cechą, właściwością, stanem jakiegoś fragmentu rzeczywistości, może przyjmować różne wartości, to właściwość empiryczna mająca dwie lub więcej wartości;

2. zmienna w zależności od charakteru cechy:

• zmienna jakościowa - opisywane właściwości mają charakter niemierzalny;

• zmienna ilościowa - to taka zmienna, której istotą jest wyrażanie różnic przy pomocy liczb, np. standard ekonomiczny, zarobki, wiek w latach;

1. zmienne w socjologii; wartości zmiennych, zmienne ukryte

• zmienne niezależne - wpływają na inne zmienne, za pomocą tej zmiennej, badacz chce wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej; jest to zmienna WYJAŚNIAJĄCA - jest przyczyną zmian wartości zmiennej zależnej, zwana jest również zmienną predykcyjną;

• zmienne zależne - to zmienna, którą badacz chce wyjaśnić, nazywana jest również zmienną kryterialną;

• szczególna cecha czy charakterystyka nie jest automatycznie zmienną zależną lub niezależną;

• typ zmiennej zależy od roli, jaką zmienna odgrywa w specyficznym procesie badawczym, celem tego procesu jest stwierdzenie, czy istnieje związek między zmienną niezależną a zależną, ten związek może być pozytywny bądź negatywny;

• wyróżniamy zmienne: nominalne → porządkowe → interwałowe (przedziałowe) → ilorazowe;

• zmienne ukryte - to zjawiska, które zachodzą w psychice przedmiotów badania, pełnią funkcję: klasyfikacyjną, eksploracyjną, przy twierdzeniach socjologicznych, mogą też pełnić funkcję instrumentalną gdy przedmiotem są zachowania ludzi, zwykła obserwacja nie pozwala na ich poznanie, trzeba dysponować tzw. wskaźnikami obserwacyjnymi, aby je poznać;

1. zmienne nominalne (jakościowe), porządkowe, interwałowe, ilorazowe (wg Stevensa)

• nominalne - to np. klasyfikacje, (rozłączna, wyczerpująca), tzn. że możemy tylko policzyć ile jednostek należy do tej kategorii, a ile do innej przykłady: płeć, wyznanie religijne, region zamieszkania, narodowość;

• porządkowe - tzn. uszeregowane, pozwalają na poszeregowanie zmiennych pod względem tego, czy mają więcej czy mniej w zakresie cechy reprezentowanej przez zmienną, choć nie pozwalają na określenie „o ile mniej” lub „o ile więcej”;

• interwałowe - to głównie skale przedziałowe, np. temperatura Celcjusza („0” nie oznacza na niej braku temp.!), pozwalają nie tylko na uporządkowanie jednostek pod względem mierzonej cechy, lecz także na określenie WIELKOŚCI różnicy (interwału) pomiędzy nimi ze względu na tę cechę;

• ilorazowe - mają tzw. „0” znaczące (absolutne), tzn. taki punkt zerowy na skali, który ma klarowne znaczenie braku pewnej właściwości (zmienne interwałowe i ilorazowe nazywamy MIERZALNYMI);

1. rodzaje zmiennych wg Lazersfelda i Mentzla

• wg kryterium czego są charakterystyką:

• jednostki;

• zbiorowości;

zmienne jednostkowe (odnoszą się do cech ludzi, do każdego z Nas, jako członka społeczeństwa) to:

• zmienne absolutne - tj. są to takie zmienne, które odwołują się wyłącznie do charakterystyki SAMEJ JEDNOSTKI, wynikają np. z jej cech biologicznych;

• zmienne relatywne - to takie zmienne, które podają względne charakterystyki indywiduów, czyli np.: porównawcze (wyższy/niższy), relacjonalne (brat, syn/ojciec), kontekstowe (mieszkaniec wsi/mieszkaniec miasta);

zmienne zbiorowe (odnoszą się do charakterystyki zbiorowości jako pewnych całości, a nie jednostek)

• zmienne analityczne - czyli jednostkowe zmienne, zagregowane np. średnia dochodów, średnia wieku;

• zmienne strukturalne - odnoszą się do właściwości wynikających ze struktury (budowy) lub i organizacji zbiorowości, np. struktura klasowa;

• zmienne globalne (emergentne) - będące wyłącznie właściwościami zbiorowości, są nieredukowalne w żadnym razie do cech jednostkowych np. poziom nasycenia instytucjami;

6). informacje ogólne o zmiennych:

• w postaci zmiennych pojęcia są uwzględniane w hipotezach badawczych;

• pojęcia są przekształcane w zmienne poprzez ich zamianę lub przekształcenie w zbiór wartości;

• „klasa społeczna” na przykład jest zmienną, gdyż można jej przypisać 5 różnych wartości: niższa, niższa średnia, średnia, średnia wyższa, wyższa;

• „oczekiwania” to też zmienna, gdyż można im przypisać co najmniej dwie wartości: wysokie i niskie;

• zmienna dychotomiczna - to zmienna, która ma tylko dwie wartości;

• inne podziały zmiennych: zależna/niezależna, zmienne kontrolne, dyskretne, ciągłe;

• przykład na zmienną zależną/niezależną: Y=f(X), Y - zmienna zależna, X - zmienna niezależna;

• w świecie rzeczywistym zmienne NIE są ani zależne, ani niezależne: to badacz decyduje, jak je interpretować, a decyzja ta wynika z celu badania - zmienna niezależna w jednym badaniu, może stać się zmienną zależną w innym;

• zmienna kontrolna - posługuje się nimi po to, aby zmniejszyć ryzyko przypisywania mocy wyjaśniającej tym zmiennym, które w rzeczywistości nie odpowiadają za zróżnicowanie zmiennej zależnej, jest wykorzystywana do sprawdzania, czy obserwowany empirycznie związek pomiędzy zmienną zależną a niezależną nie jest związkiem pozornym (związek pozorny - to taki związek, który można wyjaśnić za pomocą zmiennych innych niż uwzględnione w hipotezie badawczej);

rys. przedstawiający istotę zmiennych kontrolnych











-------------------------------------------------------

• zmienna ciągła - nie ma a priori określonej swojej najmniejszej jednostki, długość to przykład zmiennej ciągłej, gdyż nie istnieje naturalna, minimalna jednostka długości;

• zmienne dyskretne - mają swoją minimalną jednostkę, np. ilość pieniędzy na rachunku bankowym, np. 101,21$, ale już nie 101,21843$ - różne ilości pieniędzy nie mogą się różnić między sobą o mniej, niż wynosi minimalna jednostka monetarna, tu: 1 cent; liczba dzieci w rodzinie to inny przykład zmiennej ciągłej, rodzina może mieć troje lub czworo dzieci, ale już nie 3,5 dziecka!

• JEŻELI JAKAŚ ILOŚĆ ZMIENNEJ NIE MOŻE ZOSTAĆ PODZIELONA, TO MAMY DO CZYNIENIA ZE ZMIENNĄ DYSKRETNĄ;

1. klasyfikacja zmiennych wg typologii funkcjonalnej

a). kryterium obserwowalności:

• zmienne jawne;

• zmienne ukryte;

b). kryterium ze względu na miejsce badania:

• 
  stałe;

• 
  
  niezależne;

• 
  
  zależne;

c). kryterium świadomości badacza:

• zmienne stosowane;

• zmienne pomijane;

• takie zmienne, o których się nie wie;

4. Elementy/etapy PROCESU BADAWCZEGO

proces badawczy - informacje ogólne:

• to całościowy schemat działań, które naukowcy podejmują w celu wytworzenia wiedzy;

• to paradygmat naukowych dociekań;

• na proces badawczy składa się 7 podstawowych etapów:

1. problem,

2. hipotezy,

3. plan badawczy,

4. pomiar,

5. zbieranie danych,

6. analiza danych,

7. uogólnianie (generalizowanie) wyników,

* „każdy etap wpływa na TEORIĘ, a TEORIA wpływa z kolei na wszystkie etapy”

• najbardziej istotną cechą charakterystyczną procesu badawczego jest jego cykliczna natura, proces badawczy rozpoczyna się zazwyczaj od postawienia problemu, a kończy wstępnymi wnioskami - uogólnieniami;

• wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu są początkiem cyklu następnego - ten cykliczny proces trwa nieskończenie, odzwierciedlając w ten sposób postęp dyscypliny naukowej;

• proces badawczy jest również procesem SAMOKORYGUJĄCYM - badacze testują w sposób logiczny i empiryczny wstępne wnioski czy hipotezy dotyczące problemu badawczego - jeżeli te wnioski zostaną odrzucone, to zamiast nich zostaną sformułowane nowe;

• w procesie formułowania wniosków badacze na nowo oceniają wszystkie operacje badawcze - jest tak dlatego, ponieważ wstępne wnioski mogły zostać odrzucone nie dlatego, że były nietrafne, ale z powodu błędów w przeprowadzonych operacjach badawczych;

• wnioski mogą również zostać odrzucone w sytuacji, gdy są prawdziwe - jeżeli procedury sprawdzania trafności i weryfikacji (np. plan badawczy, pomiar czy analiza danych) są niekompletne;

• aby zminimalizować ryzyko odrzucenia prawdziwych wniosków, badacze przed sformułowaniem nowych wniosków ponownie analizują każdy etap procesu badawczego - dlatego mówi się, że metodologia nauk jest samokorygująca, a IDEE i TEORIE nie mają tej cechy - gdyż ich celem jest dostarczanie raczej wyjaśnień, aniżeli dyrektyw ponownego analizowania ich podstawowych twierdzeń;

• w praktyce proces badawczy przebiega:

1. czasami szybko, czasami wolno;

2. czasem na wysokim stopniu sformalizowania, czasem zupełnie nieformalnie, bez samoświadomości i intuicyjnie;

3. nieraz dzięki interakcji kilku odgrywających różne role naukowców (powiedzmy: teoretyka, kierującego badaniami, ankietera, metodologa, eksperta w zakresie doboru próby, statystyka i itd.), nieraz dzięki wysiłkowi TYLKO jednego badacza;

4. czasami jedynie w wyobraźni naukowca, czasami trwa rzeczywiście;

PROCES BADAWCZY - etapy (bardziej szczegółowo):

1. problem naukowy - to obiektywny obszar wiedzy/niewiedzy, czyli pytania na które przy obecnym stanie wiedzy, nie zna się odpowiedzi;

• wyróżnia się 3 źródła problemu naukowego:

• chęć poznania problemu;

• potoczna obserwacja (codzienna obserwacja problemu);

• praktyka społeczna (czyli styczność codzienna z tym problemem), np. problemy kulturowe;

* motorem działania badacza jest chęć zmiany rzeczywistości

2. problem praktyczny - to subiektywny obszar wiedzy, czyli to co badany sam wie;

* problem badawczy, przykładowe pytania:

• 
  czy zachodzi/czy istnieje zjawisko X ?

• dlaczego zachodzi zjawisko X ?

• język badacza to: pytania (w języku nauki socjologicznej), pojęcia (są szersze od terminów), terminy;

3. eksplikacja problemu - czyli określenie problemu w kategoriach socjologicznych;

a). sformułowanie pytań;

b). budowanie siatki pojęciowej, dla danego problemu (pojęcia określają cech zjawiska czyli zmienne) - ten etap musi być bardzo przejrzysty;

4. studia literatury przedmiotu - (na podstawie paradoksu Moore'a) jest to wyjaśnianie i tworzenie nowych pojęć za pomocą starych pojęć;

5. kwestia określenia relacji pomiędzy zjawiskami, które pojęcia opisują - czyli budowa heurystycznego modelu badawczego;

6. budowa hipotez badawczych - określa się w tym punkcie wzajemne oddziaływanie na siebie analizowanych zjawisk/procesów;

hipoteza - jest to proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze;

• jest ona wyrażana w postaci jasno określonego związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną;

• hipotezy to proponowane odpowiedzi, gdyż zweryfikowane zostaną dopiero po przeprowadzeniu badań empirycznych;

• budując hipotezę badacz nie wie, czy zostanie ona potwierdzona czy też nie - najpierw hipotezy TWORZYMY, a potem je WERYFIKUJEMY;

• jeżeli hipoteza zostanie odrzucona, to należy zbudować następną;

• jeżeli hipoteza zostanie przyjęta, to będzie ona włączona do wiedzy naukowej;

• hipotezy można wyprowadzać: dedukcyjnie - z teorii, bądź indukcyjnie - na podstawie obserwacji, czy intuicyjnie, albo łącząc elementy tych sposobów;

• hipotezy badawcze są do siebie podobne pod 4 - terema względami:

1. hipotezy muszą być jasno sformułowane

• aby hipoteza mogła zostać empirycznie sprawdzona, wszystkie zmienne w niej występujące muszą zostać zdefiniowane;

• w formułowaniu hipotez korzysta się z definicji pojęciowych i operacyjnych;

• w konstruowaniu hipotez i definiowaniu zmiennych niezwykle przydatna może się okazać literatura przedmiotu oraz opinie ekspertów;

• w każdym wypadku definicje operacyjne muszą być konkretne i na tyle precyzyjne, aby możliwe było dokonywanie i powtarzanie obserwacji;

1. hipotezy są konkretne

• zadanie badacza polega na określeniu oczekiwanego związku pomiędzy zmiennymi (z uwzględnieniem jego kierunku: dodatniego lub ujemnego) oraz warunków, w jakich ten związek zachodzi;

• związki te zmieniają się w czasie i przestrzeni i mogą mieć różną postać w zależności od jednostki analizy;

• ...związek między zmiennymi może ulec zmianie, kiedy zmienimy jednostkę analizy (błąd ekologizmu);

• różne poziomy analizy wymagają różnych definicji pojęciowych i różnych definicji operacyjnych zmiennych, które zostały włączone w proces badawczy;

• formułując hipotezę, należy również jasno określić warunki, w jakich dany związek będzie badany (obserwowany) - teoria zatem odgrywa niezwykle ważną rolę w procesie budowania owocnych - i dających się włączyć w proces badawczy - hipotez;

1. hipotezy są sprawdzalne za pomocą dostępnych metod

• nie można sprawdzić hipotez badawczych, jeśli nie dysponuje się odpowiednimi metodami;

• w nauce można formułować nowatorskie hipotezy, dla których brak jest metod ich sprawdzenia, potwierdzenie trafności tych hipotez zależy jednak od dostępu do odpowiednich metod badawczych;

1. hipotezy naukowe nie są wartościujące

• generalnie wartości wyznawane przez badacza, jego stronniczość czy subiektywne preferencje nie powinny w żadnym wypadku wpływać na proces badawczy;




• problemy - to ogólne pytania dotyczące związków pomiędzy zmiennymi,

• hipotezy - to proponowane odpowiedzi dające się sprawdzić empirycznie;

7. ten punkt to odwołanie się do jakiś TEORII socjologicznych - budowanie hipotez musi być oparte na jakiejś wspólnej koncepcji;

8. ten punkt mówi o określeniu charakteru badań czyli - WYBÓR PRÓBY:

• 
  
  próba eksploracyjna;

• próba diagnostyczna;

• 
  
  próba weryfikacyjna;

9. operacjonalizacja pojęć i hipotez teoretycznych - polega to na doborze określonych wskaźników do zjawisk;

wskaźniki - służą do operacjonalizacji pojęciami socjologicznymi

W ⇒ Z - wnioskowanie wskaźnikowe, schemat logiczny

• wskaźnik W/własności bądź Z/zdarzenia to jest taka własność, bądź zdarzenie, że stwierdzenie pojawienia się stopnia intensywności W stanowi przesłankę do wnioskowania W ⇒ Z;

• wnioskowanie wskaźnikowe to takie, które orzeka stosownie do mocy implikacyjnej bądź własności W, bądź zdarzenia Z, że wystąpiło w pewnych warunkach z pewnym prawdopodobieństwem;

• wnioskowanie wskaźnikowe jest wnioskowaniem typu redukcyjnego (niepełne, zawodne), ma określoną moc implikacyjną;

rodzaje wskaźników:

• definicyjny - zakres W pokrywa się z zakresem Z, tzn. że pomiędzy zjawiskiem a wskaźnikiem zachodzi relacja tożsamości (wskaźnik jest tym zjawiskiem, które chcemy badać);

• rzeczowy - związek pomiędzy zjawiskiem a wskaźnikiem nie ma charakteru konwencji terminologicznej (w definicyjnym wskaźniku ta konwencja była);

• empiryczny - indicatum i indicans są zjawiskami obserwowalnymi, tezę o związku możemy rozstrzygać tylko na drodze empirii badawczej;

• inferencyjny - indicatum jest ukryte, dopiero po zajściu jakiegoś zjawiska wnioskujemy że i też „ono było” w tym zjawisku;

schemat logiczny złożonego wnioskowania wskaźnikowego:

(W₁ ⇒ Z₁) ∧ (W₂ ⇒ Z₂)

Wskaźnikiem zjawiska Z nazywać będziemy takie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bezwyjątkowy lub z określonym czy choćby wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwem) określić, że zaszło zjawisko Z.

^{S. Nowak, „Pojęcia i wskaźniki”}

zjawisko = cecha = właściwość, np. zawód jest ZJAWISKIEM (Z), z tego wynika odpowiednie zjawisko (W) - np. ktoś bywa często lub mało w domu;

def. Nowaka i Pawłowskiego - „jeżeli nie ma INDICATUM zjawiska Z, zjawisko W nie (za)istnieje”;

• wskaźnik ma być zjawiskiem łatwo rozpoznawalnym, np. łatwo stwierdzalny fakt społeczny;

• W jest wskaźnikiem zjawiska Z, lecz NIE pojęcia;

• Pawłowski i Nowak wyróżnili następujące wskaźniki:

• definicyjne;

• rzeczowe;

• klasyfikacja wskaźników wg Lazersfelda:

• ekspresyjne - wyrażają ukrytą złożoną postawę,

• predyktywne - stanowią konsekwencję tej (ukrytej i złożonej) postawy, pozwalają przewidzieć jej skutki,

• Nowak --- wskaźniki inferencyjne - określają zjawiska nieobserwowalne (przeciwieństwem) są wskaźniki empiryczne;

• 
  wskaźnik zjawisko --- jest zawsze semantyczna,

• wskaźniki definicyjne - np. u Durkheima - badania nad samobójstwem, występują częściej aniżeli RZECZOWE, łatwiej jest ich użyć jak rzeczowych ;

• wskaźniki rzeczowe - np. wskazanie kogoś (wsk. W), popełnienie przestępstwa (indicatum Z) - związek probabilistyczny;

- wskaźniki w badaniach socjologicznych, to:

• postawy,

• motywacje (zmienna ukryta),

• konieczność występowania zjawisk wynika z kompleksowego istnienia zjawisk/procesów;

10. zasady doboru wskaźników

• relacje między wskaźnikiem, a indicatum ( 4 typy relacji się wyróżnia):

• moc zawierania;

• moc odrzucania;

• moc rozdzielczą;

• oraz relację pomiędzy problemem badawczym a celem badań;

• co może stanowić wskaźnik w badaniach socjologicznych ?

• zachowania jednostek, - np. skłonność jednostek ludzkich do jakiegoś zachowania;

• cechy jednostek i zbiorowości, - np. dyspozycje, postawy i procesy grupowe;

• wypowiedzi jednostek w badaniach, - czyli wskaźniki postaw dyspozycji, cech grupowych i jednostkowych (odp. zawarte są w kwestionariuszach);

• dobór faktów obserwowalnych,

11. dobór metody badawczej

a). określamy charakter badań, tzn. wybieramy jedno z: monograficznych, eksploracyjnych, weryfikacyjnych, diagnostycznych;

b). kryterium dochodzenia do konstrukcji i weryfikacji twierdzeń, czyli metoda dedukcyjna lub metoda indukcyjna;

c). kryterium rodzaju materiału, czyli metoda ilościowa lub metoda jakościowa;

d). kryterium gromadzenia, analizy materiału, czyli:

• metoda porównawcza,

• metoda integralna,

• metoda monograficzna (eksploracja, diagnoza),

• metoda dokumentów osobistych,

• metoda obserwacji jawnej i ukrytej,

• metoda socjometryczna,

• metoda wywiadu,

• grupowy wywiad zogniskowany (w celach marketingowych robi się coś takiego), czyli tzw. FOCUS GROUP,

• metoda ankiety (audytoryjna, telefoniczna, pilotowa, samozwrotna np. radiowa, telewizyjna... )

• metoda analizy treści,

• metoda eksperymentu,

• badania powtarzalne (podłużne = wielokrotne badania tych samych jednostek, panel, powtarzalne sondaże),

• techniki projekcyjne (psychologia),

12. źródła w badaniach socjologicznych

a). dane zastane,

b). dane wywołane,

• przegląd rodzaju prób:

• losowa (statyczny dobór: prosta próba losowa lub warstwowa próba losowa),

• celowa (zbiór jednostek dobranych celowo z uwagi na określone kryteria: kryterium dające próbę losową, kryterium dające próbę udziałową, kryterium dające tzw. „snow ball”/”kulę śnieżną”);

13. badanie wstępne - to tzw. pilotaż badań,

14. określenie sposobu zebrania danych - tj. przygotowanie narzędzia badawczego i jego weryfikacja w praktyce, czyli:

• budowa kwestionariusza (od ogółu do szczegółu);

• utworzenie tzw. klucza kategoryzacyjnego,

• utworzenie schematu do analizy dokumentów;

• w przypadku badania „FOCUS GROUP” należy wykonać jeszcze dodatkowe badania;

• następnie narzędzie badawcze „oddaje się” do weryfikacji;

15. przejście do realizacji badań

a). określamy zbiorowość,

b). losujemy/wybieramy/wyliczamy odpowiednią próbę (losowa/celowa v kwotowa - w doborze kwotowym dobiera się osoby badane ze względu na takie parametry, jak: płeć, wiek, miejsce zamieszkania czy pochodzenie etniczne, kierując się ROZKŁADEM tych zmiennych w populacji),

c). przygotowujemy „aparat” (listę badanych osób) badawczy,

czyli:

• przeszkolenie i przydzielenie ankieterów;

• realizacja badań w terenie;

• bieżąca realizacja próby;

16. weryfikacja zebranych danych oraz przygotowanie narzędzi przetwarzania do analizy - czyli:

a). lektura danych (zapoznanie się z danymi) - usunięcie danych wadliwych,

b). indeksowanie (przypisywanie jakiejś wartości/liczby),

c). instrukcja kodowa (dotyczy pytań otwartych),

d). kodowanie danych,

e). projektowanie szkieletu bazy danych,

f). wprowadzanie danych,

17. analiza materiału badawczego - czyli co będzie zmienną ?

• określamy w tym punkcie procesu: stałą, zmienną zależną, zmienną niezależną;

• wybieramy techniki analizy statystycznej;

• obróbka komputerowa;

• testowanie hipotez;

18. pisanie raportu końcowego - raport końcowy musi mieć/zawierać:

• plan - umieszczamy w nim założenia badawcze (problem, odwołujemy się do teorii, przedstawiamy hipotezy, dokonujemy eksplikacji);

• charakterystykę badań - czyli opis zastosowanych metod badawczych, wskazanie źródeł z których korzystaliśmy;

• propozycję sposobu analizy zebranego materiału;

• charakterystykę obiektu badawczego (badanej zbiorowości);

• podsumowanie badań - czyli uogólnienie wyników, dokonanie krytycznej oceny wyników = wskazanie na konieczność/praktyczność dalszych badań problemu;

5. Kwestionariusz (wywiadu i ankiety)

sondaż - to metoda zbierania danych, 3 przykładowe metody prowadzenia badań sondażowych to:

a). ankieta pocztowa - to nieosobista metoda prowadzenia badań sondażowych, do jej podstawowych zalet należą: niskie koszty, stosunkowo niski błąd wypływający ze stronniczości, anonimowość, dostępność; do podstawowych wad należą: niski odsetek odpowiedzi, brak możliwości dalszego sondowania, brak kontroli nad tym, kto wypełnia ankietę; ze względu na trudności w uzyskaniu dającego się zaakceptować odsetka odpowiedzi w ankietach pocztowych badacze stosują różne strategie pozwalające na zwiększenie liczby otrzymanych odpowiedzi - do najbardziej skutecznych należy strategia przypominania, czyli informowania o sponsorze badań i zachęcania do wypełniania ankiety, format ankiety i sposób jej wysłania także może wpłynąć na odsetek odpowiedzi;

b). wywiad osobisty - to sytuacja, w której osoba prowadząca wywiad zadaje respondentowi pytania bezpośrednio, wywiad taki prowadzony jest wg ustrukturowanego planu jest najbardziej ustrukturowaną formą wywiadu; pytania, sposób ich sformułowania, ich kolejność są stałe i identyczne dla każdego respondenta;

• wywiad zogniskowany - to wywiad prowadzony wg planu, ma 4 cech charakterystyczne:

• odbywa się z udziałem tych respondentów, o których wiadomo, że mają określone doświadczenia;

• odwołuje się do sytuacji, które były analizowane przed rozpoczęciem wywiadu;

• przeprowadzany jest zgodnie z planem, który określa tematy istotne z punktu widzenia hipotezy badawczej;

• skupia się na tych doświadczeniach badanych osób, które dotyczą badanej sytuacji;

• chociaż spotkanie ankietera i respondenta ma charakter ustrukturowany, a podstawowe cele badania zostają omówione, respondentom zostawia się dużą swobodę w określaniu własnej definicji sytuacji, która jest im prezentowana;

• wywiad zogniskowany umożliwia otrzymywanie szczegółowych informacji o reakcjach badanych osób, a o ich konkretnych emocjach itp.

c). wywiad telefoniczny - to alternatywa dla wywiadu osobistego, sondaż telefoniczny jest wygodny i mało kosztowny, daje często wyższy odsetek odpowiedzi w porównaniu z wywiadem osobistym, jest również łatwiejszy - zwłaszcza gdy badacz stosuje metodę wybierania numerów (tel.) za pomocą liczb losowych, a sam wywiad telefoniczny jest wspomagany komputerowo;

kwestionariusz, to:

• przełożenie celów badawczych na pytania,

• podstawowe narzędzie badawcze, aby prowadzić/gromadzić dane;

• jest zbiorem powiązanych ze sobą pytań, podporządkowanych problemowi badawczemu;

• odpowiedzi na jego pytania, mają dostarczyć danych pozwalających na przetestowanie hipotezy badawczej;

• składa się z pytań, które można zaliczyć (w większości przypadków) do jednej z dwóch klas:

• pytań dotyczących faktów (tzw. „pytań metryczkowych”), tworzy się je po to, aby otrzymać od respondenta dane obiektywne;

• pytań dotyczących subiektywnych doświadczeń, te z kolei pozwalają na uzyskanie informacji o skłonnościach, preferencjach, uprzedzeniach, wierzeniach, lękach i przekonaniach, znacznie je trudniej jest sformułować w porównaniu z pytaniami o fakty;

• można wyróżnić 3 rodzaje pytań kwestionariusza: pytania zamknięte, pytania otwarte, pytania alternatywne (te pytania dotyczą tylko wybranych grup respondentów);

wymogi jakie musi spełniać kwestionariusz, będący układem pytań:

• pytania kwestionariusza muszą być ułożone w sekwencje logiczne i tworzyć wniosek,

• pytania muszą odnosić się do układu odniesienia (zespołu kategorii, w którym respondent ocenia, postrzega, opisuje rzeczywistość),

• pytania kwestionariusza nie mogą naruszać systemu wartości respondenta,

• pytania kwestionariusza muszą być formułowane w języku zrozumiałym... dla respondenta!!!

typy kwestionariuszy - podział ze względu na:

1. rodzaj techniki badawczej,

2. stopień standaryzacji/ujednolicenia kwestionariusza,

ad I). ze względu na rodzaj techniki badawczej, wyróżnia się:

• kwestionariusz wywiadu (jako narzędzie pomocnicze),

• kwestionariusz ankiety (jako narzędzie komunikacji między badaczem a respondentem),

• kwestionariusz testu socjometrycznego (czyli wskazanie np. najbardziej osoby, z którą chce się utrzymywać „największy” kontakt),

• kwestionariusz schematu obserwacji (uwzględnia listę zachowań, które mogą być poddane obserwacji),

• kwestionariusz klucza kategoryzacyjnego (jest „swoisty” dla analizy treści - jego pytania zadaje się tekstowi, którego mają dotyczyć),

• kwestionariusz technik projekcyjnych,

• kwestionariusz dla tzw. focusowych grup,

ad. II). stopień standaryzacji czyli ujednolicenia kwestionariusza, wyróżnia się:

• kwestionariusze całkowicie niewystandaryzowane - kwestionariusze takie są wykazem zagadnień, jakie muszą być poruszone przez badacza,

• kwestionariusze częściowo niewystandaryzowane - to takie, w których występują pytania zamknięte, np. kwestionariusz wywiadu,

• kwestionariusze wystandaryzowane - taki kwestionariusz ma większość, jak nie wszystkie, pytania zamknięte,

rodzaje pytań używanych w kwestionariuszach:

• pytania rozstrzygające;

• pytania dopełnienia;

• pytania o fakty;

• pytania o opinie;

• ze względu jakie pełnią funkcje w kwestionariuszu: filtrujące, sprawdzające, sądujące, metrykalne;

• ze względu na budowę:

• pytania otwarte: logicznie (to takie, które mają nieskończoną możliwą liczbę odpowiedzi), gramatycznie (to takie, do których, do danego pytania, nie jest dołączona lista odpowiedzi); pytania otwarte stosuje się, gdy nie znamy układu odniesienia respondenta, tzn. ani nie znamy, ani się nie domyślamy możliwych rozkładów odpowiedzi, stosujemy je również, gdy zamknięcie pytania mogłoby być sugerujące, oraz gdy chodzi nam nie o treść, lecz zależy nam na języku, sposobie argumentacji;

• pytania zamknięte: logicznie (to takie, które informują o skończonej liczbie odpowiedzi), gramatycznie (to takie, które mają dołączoną listę odpowiedzi); pytania zamknięte stosujemy wtedy, gdy znamy układ odniesienia respondenta, gdy znamy dobrze badaną zbiorowość, tzn. jesteśmy w stanie przewidzieć rozkład odpowiedzi, stosujemy je również wtedy, gdy nie zachodzi obawa sugestii oraz kiedy chcemy sprawdzić funkcjonowanie poszczególnych kategorii odpowiedzi;

• typy pytań zamkniętych:

a). alternatywa (tak/nie),

b). z kafeterią (lista odpowiedzi dołączona do pytania),

• z kafeterią dysjunktywną - respondent ma wybrać jedną spośród podanych odpowiedzi,

• z kafeterią konjunktywną - respondent ma wybrać więcej aniżeli jedną odpowiedź, np. pytanie lista

c). o charakterze skali (kafeteria przyjmuje wtedy postać skali, np. od tak, raczej tak.. do nie, nie wiem),

d). w postaci tabel (skala i lista),

e). w postaci profili (lista cech pozytywnych/negatywnych, np. oszust ¹ ----- ⁵ prawdomówny),

f). w postaci historyjek (czyli charakterystyka postaci),

• pytania półotwarte;

* przykłady stosowania kwestionariuszy na podstawie modelu heurystycznego (czyli idealnego obrazu zjawisk, występują w nim pojęcia teoretyczne, np. zmiana społeczna, struktura klasowa... );

• model dwustopniowego przepływu informacji wg Katza i Lazersfelda (medioznawstwo),

• model socjologiczny Rileyów,

NAJCZĘSTSZE BŁĘDY w formułowaniu pytań:

a). błędy logiczne;

• to pytania o dwie rzeczy/sprawy naraz,

• to np. umieszczenie alternatywy w miejsce większej ilości odpowiedzi/możliwości,

• występują również wtedy, gdy nie podaje się układu odniesienia, jakiego ma dotyczyć odpowiedź, np. ilość książek przeczytanych w ostatnim okresie,

• to również nieokreślone roszczenie zupełności,

• to również nierozłączna lista alternatyw,

b). zastosowanie pytania zamkniętego w sytuacji, gdy nie znamy układu odniesienia respondenta - jest błędem!

c). zastosowanie pytania zamkniętego w sytuacji, gdy dołączenie odpowiedzi będzie sugerujące - jest błędem!

d). pytanie gdy zawiera niejasne dla respondenta terminy fachowe lub obce wyrazy - to również jest błędem!

e). gdy pytanie zawiera wyrażenia gwarowe - błąd,

f). gdy pytanie nie ma załączonej instrukcji, jak na nie należy udzielić odpowiedzi - błąd,

g). pytanie ma dołączoną kafeterię dysjunktywną, w sytuacji gdy konieczna jest koniunkcja - błąd,

h). pytania są formułowane w zbyt skomplikowany sposób (mają zbyt wiele podobnych znaczeniowo kategorii, mają zbyt długie kafeterie i listy odpowiedzi) - to również jest błąd,

i). gdy badani mają zbyt mało czasu na wykonanie żądanych czynności, np. udzielenie odp. na wszystkie pytania - to również jest błąd,

KAŻDE pytanie musi ZOSTAĆ poddane tzw. wewnętrznej weryfikacji, staramy się wówczas ustalić:

a). dlaczego to pytanie znajduje się w kwestionariuszu,

b). jakich informacji dostarcza pytanie, czy informacji tej nie zdobywamy przypadkiem w inny sposób,

c). dlaczego pytanie jest sformułowane w taki sposób, czy nie można go było sformułować inaczej,

d). czy pytanie musi być w tym miejscu kwestionariusza,

e). jakie są możliwe odpowiedzi „na to” pytanie,

f). jak będziemy analizować uzyskane informacje,

ZASADY WERYFIKACJI KWESTIONARIUSZY:

a). weryfikujemy kwestionariusz „wewnętrznie” sprawdzając;

• na ile przystaje do problematyki badań,

• na ile jest wskaźnikowy, tj. na ile operacjonalizuje zmiennymi jakich używamy do opisu rzeczywistości,

• czy zawiera wszystkie konieczne elementy tj.: apel (w wypadku ankiety - tekst mający zachęcić badanych do udziału w badaniu + podziękowanie za wzięcie udziału w badaniach), właściwe instrukcje do każdego pytania, wszystkie pytania metrykalne, czy ma zaznaczone „reguły przejścia” po pytaniach filtrujących;

• czy układ graficzny kwestionariusza jest właściwy,

• czy czas udzielania odpowiedzi na pytania nie jest zbyt długi i czy w układzie kwestionariusza uwzględniono tzw. „progi zmęczenia”,




b). po badaniach analizuje się odpowiedzi, sprawdzając:

• czy na wszystkie pytania udzielono odpowiedzi (pytanie gdzie jest ponad 10% braków należy przeformułować!),

• czy na wszystkie pytania udzielono odpowiedzi zgodnie z instrukcją (próg 5%),

• czy odpowiedzi na różne pytania nie pokrywają się (dotyczy to pytań otwartych),

• czy w pytaniach półotwartych nie jest zbyt rozbudowana kategoria „inne” (gdy znajduje się tam ponad 10% odpowiedzi, należy uzupełnić kafeterię),

• czy jakieś kategorie nie są w odpowiedziach zupełnie pomijane, jeżeli TAK to należy je wyeliminować, chyba, że brak wyboru tych kategorii jest wskaźnikiem zjawiska, które nas interesuje,




WYWIAD I TECHNIKI ANKIETOWE

• wywiad i ankieta są tymi metodami badań, które dla gromadzenia danych używają kwestionariuszy, jednak typy kwestionariuszy stosowanych w tych badaniach różnią się od siebie, wynika to z 2 (dwóch) cech tych badań, czyli:

a). rodzaju kontaktu pomiędzy badaczem, a respondentem,

b). stopnia wystandaryzowania kwestionariusza,

1. KWESTIONARIUSZ WYWIADU

• stosuje się np. dla społeczności lokalnej (gminy, powiatu) - pytania są w takim przypadku wyłącznie wskazówkami dla badacza,

• „nie ma wywiadu bez legendy”,

• to metoda badań oparta o bezpośredni kontakt między badanym a badaczem (ankieterem);

• ma charakter bezpośredniej rozmowy, kierowanej przez badacza (ankietera),

• jest tylko i wyłącznie narzędziem pomocnym w gromadzeniu informacji na temat jakiegoś problemu,

• możliwe są różne typy wywiadu:

a). wywiad swobodny - czyli lista zagadnień, jakie w trakcie rozmowy z badanym ankieter porusza, materiał uzyskany tą drogą ma charakter jakościowy, z reguły tego rodzaju wywiady są stosowane w badaniach monograficznych i w badaniach typu antropologicznego,

b). wywiad pogłębiony - zapis takiego wywiadu powinien być możliwie jak najpełniejszy, tzn. być dokładnym zapisem rozmowy, można się posługiwać w tym przypadku magnetofonem/dyktafonem, jednakże wpierw należy uzyskać na to zgodę badanej osoby,

* wywiad narracyjny (jako odmiana wywiadu pogłębionego) - jego podstawą jest założenie, że badany sam będzie dokonywał wyboru oceny poszczególnych zdarzeń, w których uczestniczył, dlatego konieczne jest, aby badany sam strukturalizował swoje odpowiedzi, oczywiście badacz MUSI MIEĆ przygotowane narzędzie badawcze, aby sprawdzić np. czy wszystkie interesujące go zagadnienia zostały poruszone (w trakcie rozmowy), czy wszystkie oceny zostały dokonane - wtedy, po zakończeniu rozmowy (badania) badacz może ewentualnie zadać respondentowi dodatkowe/uzupełniające pytania;

c). wywiad kwestionariuszowy, w którym:

• badacz, dysponuje wcześniej przygotowanym kwestionariuszem (zestawem pytań ułożonych w odpowiedniej kolejności i podporządkowanych problemowi badań),

• tutaj inwencja badacza jest już ograniczona, ponieważ chodzi o uzyskanie informacji przynajmniej częściowo wystandaryzowanych, dlatego też badanym:

• zadaje się te same pytania, działa na nich takimi samymi bodźcami (pytaniami, listami, itp.)

• jednak i w tym wypadku możliwa i konieczna jest aktywna postawa ankietera,

• zapis wywiadu może mieć charakter mniej dosłowny niż w przypadku poprzedniego typu wywiadu (tj. pogłębionego), jednak należy pamiętać, że:

• ankieterowi nie wolno zapisywać odpowiedzi, której znaczenia nie jest pewien!

d). we wszystkich typach wywiadu mamy do czynienia z sytuacją społecznej interakcji czyli wzajemnego oddziaływania na siebie badanego i badacza, m.in. należy dążyć do czystości sytuacji,

e). wywiad jest metodą badań, która nadaje się do prowadzania badań pogłębionych, np. badanie: postaw, struktury społecznej, systemów wartości;

f). wywiad swobodny i pogłębiony dostarczają materiału jakościowego;

* estymacja = przenoszenie wyników z PRÓBY na POPULACJĘ;

1. KWESTIONARIUSZ ANKIETY

• ankieta jest starsza od wywiadu,

• „nie ma ankiety bez apelu”,

• oparta jest o założenia,

• ankieta wyraża opinie ludności - tzn. to jak ludzie myślą w pewnych sprawach,

• od strony technicznej ankieta oparta jest o pośredni kontakt pomiędzy badaczem a badanym,

• środkiem komunikującym jest KWESTIONARIUSZ, który jest narzędziem wystandaryzowanym (czyli tak samo sformułowane pytanie, niezależnie do kogo jest ono kierowane - otrzymuje się wówczas wystandaryzowaną/ujednoliconą odpowiedź, dzięki zastosowaniu w kwestionariuszu pytań zamkniętych),

• dla kwestionariusza ankiety bardzo ważny jest obowiązek starannej (jego) budowy (czyli narzędzia), ponieważ w trakcie badań nie ma żadnej możliwości korekty,

• kwestionariusz musi mieć charakter narzędzia „samobroniącego się”,

• pytania w kwestionariuszu ankiety muszą być zrozumiałe dla respondentów (np. nie wolno stosować wyrazów obcych),

• każde pytanie musi być opatrzone instrukcją,

• ważnym elementem ankiety jest tzw. APEL, powinien zawierać on:

• przedstawienie instytucji badawczej,

• przedstawienie celu badania,

• zachęcenie do udziału w badaniu,

• zawierać informację na temat, jak wylosowano respondenta (chodzi o przekonanie badanego, że to rzeczywiście do niego jest adresowana ankieta),

• zawierać zapewnienie anonimowości,

• prośbę o szczerość odpowiedzi,

• podziękowanie za udział w badaniu,

* cechy ankiety - ze względu na swój charakter ankieta powinna być:

• maksymalnie wystandaryzowana (jak najwięcej pytań zamkniętych),

• ma ograniczony kontakt między badaczem a respondentem,

• niskie koszty,

• jest „masowa” (skierowana do zbiorowości, a nie jednostki),

• jest stosowana do uzyskiwania danych o opiniach zbiorowości,

* typy ankiety:

• 
  ankieta pilotowana - jest wtedy, gdy badany ma indywidualny kontakt z badaczem;

• najbardziej przypomina wywiad, jeśli chodzi o sposób realizacji, ponieważ badacz pomaga w wypełnianiu (nadzoruje) kwestionariusza ankiety,

• ma podobne ograniczenia... tak jak wywiad,

• stanowi podstawę reprezentacyjnych sondaży ankietowych,

• dostarcza danych, które można traktować jako ilościowe,

• wyniki takiej ankiety można uogólniać i przenosić na zbiorowość generalną (z określonym błędem rzecz jasna),

• ankieta audytoryjna - jest wtedy, gdy grupa pod nadzorem badacza wypełnia kwestionariusz;

• daje szansę kontroli sposobu wypełniania kwestionariusza,

• ma jednak swoje ograniczenia, występuje w niej tzw. „efekt publiczności” polegający na dostosowywaniu odpowiedzi do tego jak odpowiadają inni członkowie grupy,

• nadaje się również do badań reprezentacyjnych,

• jej zaletą jest możliwość kontroli zbiorowości,

• pozwala na bardzo szybkie przeprowadzanie badań masowych,

• 
  ankiety samozwrotne - badany otrzymuje kwestionariusz ankiety, który ma po wypełnieniu zwrócić, np.

• ankieta pocztowa,

• ankiety prasowe, radiowe, telewizyjne, internetowe...

• dodawana do produktów,

• rozdawane przy jakiś okolicznościowych okazjach,

• nie nadają się do badań reprezentacyjnych, nie ma się bowiem kontroli nad przebiegiem i stopniem realizacji próby, pewnym wyjątkiem jest tutaj ankieta pocztowa = ok. 60% zwrotów mniej więcej;

• ankiety samozwrotne dają możliwość realizacji badań w czasie, np. panelowych,

• techniki ankiet samozwrotnych mają ograniczone zastosowanie z trzech względów:

• wyraźnie ograniczają populacje badanych,

• są kategorie respondentów, którzy są nadreprezentowani - np. lepiej wykształceni, w średnim wieku, więcej odp. kobiet aniżeli mężczyzn, mieszkańcy dużych miast...

• wśród respondentów wcale nie małą liczbę stanowią tzw. „wieczni respondenci” - odpowiadający na wszystkie możliwe ankiety i konkursy, osoby o szczególnej konstrukcji psychicznej nadmierni ekstrawertycy,


* nowe typy ankiet:

a). ankieta telefoniczna = skrzyżowanie wywiadu i ankiety,

• jej istotą jest krótki wywiad, prowadzony przy pomocy maksymalnie wystandaryzowanego, z reguły krótkiego kwestionariusza - w badaniach typu sondażowego daje dobre rezultaty!

b). zastosowanie narzędzi elektronicznych przynosi istotne modyfikacje sposobów gromadzenia danych, np.:

• CAPI - Computer Assisted Personal Interview - jest to wypełnianie elektroniczne ankiet m.in. przez komputer PC, notebook, palmtop, tel. komórkowy i itp.,

• CATI - Computer Assisted Telephonic Interview

• często sondaż poprzedza badania jakościowe, czyli np. ankieta poprzedza wywiad;

• badania pollingowe = to tzw. badania powtarzalne, to takie badania, gdzie bada się tę samą zbiorowość, np. sondaże przedwyborcze (1x, 2x w miesiącu);

6. Format pytania

• w socjologii wyróżnia się 3 sposoby graficznego układania pytań:

1). odpowiedzi do pytania są układane od „pauz/średników”, czyli:

- ....................

- ....................

• ....................


2). odpowiedzi na pytania są układane poprzez wstawienie , czyli:

	..............
	..............
	..............

3). odpowiedzi na pytania są układane od „cyfr”, czyli:



1. ..................

2. ..................

3. ..................

* do każdego pytania zamkniętego powinna być zamieszczona DYSPOZYCJA

wyróżnia się 3 podstawowe formaty pytań:

a). SKALOWANIE = wyrażanie sądu przez respondenta poprzez wykorzystanie uporządkowanego zbioru kategorii takich, jak: „całkowicie się zgadzam”, „pożądane”, „bardzo często”;

• format skali szacunkowej - respondent odwołuje się do uporządkowanego zbioru kategorii (np. pożądane, często, rzadziej... = są to kwantyfikatory pytania, czyli kategorie odpowiedzi, odzwierciedlają one stopień intensywności każdej konkretnej oceny),

• im większy stopień odpowiedzi, tym większy stopień aprobaty,

• skala szacunkowa szacuje stopień aprobaty, ale nie pokazuje odległości między stopniami aprobaty,

• skala szacunkowa jest tylko skalą porządkową, która pozwala tylko stwierdzić, która kategoria odp. jest wyższa lub niższa, ale nie potrafi taka skala stwierdzić „o ile” dana kategoria jest wyższa, czy też niższa;

• pytania tabelaryczne/macierzowe - jest to sposób ograniczania pytań dużego zbioru, układa się to graficznie w formie tabeli, np.

osoby	stopień aprobaty
		b. duży	duży	średni	mały	b. mały
1. ............
2. ............
3. ............

b)*. DYFERNCJAŁ SEMANTYCZNY - to inny typ skali szacunkowej

• umożliwia on pomiar reakcji respondenta na pewien obiekt lub pojęcie i polega na wskazaniu swojego wyboru na dwubiegunowej skali, opisanej na każdym z krańców kontrastowymi przymiotnikami,

• to inaczej stopniowalność przymiotników, np.

dobry _{---- ---- ---- ---- ---- ----} zły















c). RANGOWANIE

• badacze wykorzystują w kwestionariuszach metodę rangowania wtedy, gdy chcą uzyskać informacje o stopniu ważności czy pierwszeństwa, jaki ludzie przypisują zbiorowi postaw czy obiektów;

• pozwala ustalić relatywny porządek zbioru obiektów czy ocen

• np. przypisywanie rangi postawom,

• nie wiadomo jaka jest odległość między rangami,

• podobnie jak w przypadku skali szacunkowej rangowanie nie dostarcza żadnych informacji dotyczących odległości pomiędzy rangami;

kiedy ustali się format pytań, ustala się PORZĄDEK, w jakim pytania mają zostać umieszczone w kwestionariuszu:

1. strategia Laike'a

• ujawnia szczegóły,

• każde kolejne pytanie jest powiązane z pytaniem poprzednim, a jego zakres jest coraz mniejszy,

• od ogółu do szczegółu (zbliżona do dedukcji),

• respondent udziela takich informacji, które pozwalają nam wychwycić szczegóły,

• na początku zadaje się pytania ogólne, a dopiero w następnej kolejności zadaje się pytania uszczegółowiające,

• jeżeli celem sondażu jest ujawnienie wielu różnych odpowiedzi, to należy zaczynać od zadawania pytania o szerokim zakresie... czyli właśnie stosując strategię lejka (Leike'a);

2. strategia odwróconego Laike'a

• w tej strategii pytanie wąsko sformułowane wyprzedza pytanie o szerokim zakresie,

• stosuje się ją wtedy, gdy tematyka sondażu nie motywuje respondentów do wyrażania swoich opinii - ponieważ jest albo nieistotna z ich punktu widzenia, albo nie mają oni aktualnych, określonych doświadczeń - dlatego zaczyna się od pytań o wąskim zakresie tematycznym, na które jest łatwiej odpowiedzieć, a pytania o szerszym zakresie zostawia się na koniec,

• respondentowi dzięki tej strategii jest łatwiej odpowiadać na pytania ogólne, które znajdują się na końcu;

3. informacje ogólne o pytaniach;

• pytanie pierwsze = pytanie relaksujące, nawiązujące kontakt z respondentem... nawiązujące pozytywny kontakt! - powinno być łatwe, interesujące i niekontrowersyjne,

• list wprowadzający/apel = formułuje się, gdy kwestionariusz mamy już zbudowany,

• powinien przede wszystkim... 2 sprawy - wyjaśnić cel badań, oraz zachęcić do udzielania odpowiedzi,

• musi pokonać opór i uprzedzenia odbiorców,

• musi zawierać identyfikację, tzn. po co/dla kogo się badania robi,

• musi wyjaśniać powody, dla jakich respondent ma udzielać odpowiedzi,

• musi informować o tym, że ankieta jest anonimowa,

• przykłady zdań wprowadzających: Zwracamy się z uprzejmą prośbą... , Celem ankiety jest... , Ankieta jest anonimowa i służy celom naukowym... , Liczymy na pani(a) życzliwość... ;

• porządek w jakim pytania są prezentowane respondentom, wpływa na rodzaj otrzymanej odpowiedzi,

• respondenci wybierają najczęściej te kategorie odpowiedzi, które na liście pojawiają się pierwsze,

• kategoria odpowiedzi, która pojawia się pierwsza pełni funkcję punktu odniesienia dla wszystkich pozostałych kategorii odpowiedzi,

• pytania otwarte powinny być zamieszczone w dalszej części kwestionariusza ankiety, ponieważ wymagają one więcej czasu i zastanawiania się, dlatego jeżeli pojawią się na początku mogą zmniejszyć motywację respondenta do współpracy;

7. Pomiar badawczy w socjologii

1). definicja pomiaru

• pojęcie pomiaru jest ściśle powiązane z pojęciem definicji operacyjnych,

• definicje operacyjne - to procedury pomiarowe łączące poziom pojęciowo - teoretyczny z poziomem empiryczno - obserwacyjnym,

• pomiar to procedura, w której przyporządkowuje się, zgodnie z określonymi zasadami, wartości liczbowe - cyfry lub inne symbole - właściwościom empirycznym (zmiennym),

• w definicji pomiaru termin przyporządkowanie oznacza przydzielenie, cyfry lub liczby są przydzielane obiektom czy zdarzeniom,

• reguła określa procedurę, jaką posłużono się w trakcie przypisywania cyfr lub liczb obiektom czy zdarzeniom,

• pomiar to punkt wyjściowy do tworzenia skal (S. S. Stevens),

• pomiar to tor gdzie początkiem jest obiekt mierzalny, środkiem jest aparatura pojęciowa, a na końcu jest osoba wykonująca pomiar, zmienne - to wynik pomiaru, poszczególne słowa charakteryzujące pojęcia nazywamy wartościami zmiennych, (Abell),

• uogólniona def. pomiaru = miara rzeczy (zmienna o określonym zbiorze wartości, za pomocą której określamy daną rzecz) + pomiar rzeczy (jest to czynność odwzorowania danej rzeczy),

• przedmiotem pomiaru są CECHY (nie rzeczy, nie zdarzenia...) wymienionej (interesującej nas) kategorii,

• cechą danej rzeczy jest odpowiedź na pytanie jaki ona/on (czyli ta rzecz/ten przedmiot) JEST, jeżeli chodzi o cechy człowieka: ilościowe (fizyczne, fizjologiczne, ekonomiczne), jakościowe (psychiczne takie jak potrzeby, skłonności, postawy; inne takie jak wykształcenie, umiejętności, wiedza, zawód... ),

• reasumując: pomiar to przyporządkowanie cyfr lub liczb obiektom, zdarzeniom lub zmiennym zgodnie z określonymi regułami (reguły są najbardziej istotne, ponieważ wyznaczają jakość pomiaru, złe reguły sprawiają, że pomiar jest bez sensu)

2). struktura pomiaru

• np. izomorfizm - kiedy mówimy, że dwa systemy są izomorficzne, mamy na myśli to, że mają one podobne struktury i że relacje pomiędzy ich elementami lub dopuszczanymi przez nie operacjami są również identyczne;

• izomorfizm pomiędzy systemem liczbowym a właściwościami empirycznymi pozwala na rozróżnienie czterech poziomów pomiaru: nominalnego, porządkowego, interwałowego i ilorazowego;

• w naukach społecznych bardzo często dokonujemy pomiaru wskaźników pojęć, takich jak: demokracja, motywacja, wrogość czy władza - nie można ich obserwować bezpośrednio; badacze wyprowadzają wnioski dotyczące tych pojęć na podstawie pomiaru ich empirycznych, obserwowalnych wskaźników;

• wskaźników nie można tworzyć arbitralnie - powinny one mieć odniesienia zarówno w teorii, jak i w empirii,

• wskaźniki są określane przez definicje operacyjne,

• poziomy pomiaru - 4 podstawowe poziomy pomiaru:

poziom nominalny	to najniższy poziom pomiaru, na tym poziomie wykorzystuje się cyfry lub inne symbole do klasyfikowania obiektów lub obserwacji do określonej liczby kategorii, te cyfry lub symbole tworzą skalę nominalną lub inaczej klasyfikacyjną, np. 1 to mężczyźni, 2 to kobiety, nominalny poziom pomiaru zostanie osiągnięty wówczas, kiedy zbiór obiektów zostanie poklasyfikowany na kategorie, które będą wyczerpujące, wzajemnie rozłączne i każdej kategorii zostanie przypisany inny symbol, który będzie ją reprezentował, np. płeć, narodowość, pochodzenie etniczne, stan cywilny, miejsce zamieszkania, na nominalnym poziomie pomiaru naukowcy mogą klasyfikować obiekty, stosując każdy zbiór symboli, badacz może również zmieniać symbole, nie zmieniając otrzymywanych informacji... jeśli uczyni się to jednolicie i dla wszystkich kategorii,
poziom porządkowy	np. wyższy/większy/bardziej pożądany/trudniejszy/ relacje można przedstawić za pomocą symbolu „>”, relacja „>” nie jest zwrotna, nie jest symetryczna i nie jest przechodnia, typowym pomiarem poziomu porządkowego jest pomiar postaw, dane uzyskane w porządkowym poziomie pomiaru można poddawać dowolnej transformacji monotonicznej, bez względu na to, jak przyporządkowano wartości liczbowe, otrzymane informacje nie ulegną zmianie, kierując się względami natury praktycznej, zazwyczaj przypisuje się mniejsze wartości liczbowe „wyższym” wynikom, ponieważ najczęściej, mówiąc o najlepszych wynikach, myślimy o nich jak o „pierwszej klasie”, a odpowiednio gorsze wyniki traktujemy jako „drugą klasę” i „trzecią klasę” wyników, obok postaw innymi zmiennymi porządkowymi, często badanymi w naukach społecznych są: klasy społeczne, stopnie szkolne, stopnie wojskowe, pozycje zajmowana w hierarchii danej instytucji, zaangażowanie w działanie partii politycznych, jeżeli tylko określone zjawisko lub proces można opisać na skali od najlepszego do najgorszego (np. film) czy od najwyższego do najniższego (jak w wypadku klas społecznych), to mamy do czynienia z POMIAREM PORZĄDKOWYM!!! liczby wykorzystywane do uporządkowania obiektów nazywamy wartościami rangowymi, liczby porządkowe wskazują jedynie na sposób uporządkowania obiektów i na nic więcej, na poziomie porządkowym dopuszczalne są wszystkie transformacje nie zmieniające uporządkowania właściwości, np. wyznaczenie mediany,
poziom interwałowy	jest wtedy, gdy obok możliwości porządkowania zbioru obserwacji w terminach relacji „>”, można określić dokładną odległość pomiędzy kolejnymi obserwacjami i ta odległość jest stała, oprócz możliwości stwierdzenia, że jeden obiekt jest większy niż drugi, możemy teraz określić, o ile dokładnie jednostek pierwszy jest większy od drugiego, interwałowy poziom pomiaru ma określoną i stałą jednostkę pomiaru, która przyporządkowuje liczbę rzeczywistą każdej parze obiektów w uporządkowanym zbiorze, przy tego rodzaju pomiarze stosunek dwóch interwałów (odległości) jest niezależny od jednostki pomiaru, przykładami zmiennych mierzonych na poziomie interwałowym są np.: dochody, iloraz inteligencji IQ, odsetek przestępstw, na interwałowym poziomie pomiaru różnice pomiędzy obiektami są izomorficzne względem systemu arytmetycznego, tzn. że przypisując liczby pozycjom obiektów na określonej skali, możemy w sposób sensowny wykonywać szereg operacji arytmetycznych na różnicach pomiędzy tymi liczbami, dla interwałowego poziomu pomiaru zachodzą następujące własności formalne: jednoznaczność, symetryczność, jeżeli a=b to b=a przemienność, podstawianie, łączność, każda zmiana wartości liczbowych przypisanych obserwacjom musi zachowywać nie tylko ich uporządkowanie, ale również względne różnice pomiędzy nimi - dlatego też informacje otrzymywane na tym poziomie pomiaru nie ulegną zmianie, jeżeli każdą liczbę pomnożymy przez STAŁĄ WARTOŚĆ DODATNIĄ i następnie dodamy do WYNIKU MNOŻENIA, wszystkie metody statystyki opisowej i indukcyjnej można stosować dla danych interwałowych,
poziom stosunkowy	na tym poziomie mierzy się zmienne, które mają naturalny punkt zerowy (np. temp. w której zamarza woda 0^0C), na poziomie stosunkowym mierzymy zmienne takie jak: waga, czas, długość, powierzchnia, różnica między poziomem interwałowym a stosunkowym = na poziomie stosunkowym liczby przyporządkowujemy mierzonym wielkościom, począwszy od zera absolutnego; na poziomie interwałowym punkt zerowy jest ustalany arbitralnie, ten poziom jest najczęściej osiągany w naukach ścisłych (np. w fizyce) i jest realizowany jedynie wtedy, gdy są spełnione wszystkie następujące cztery warunki: zachodzi relacja równoważności, zachodzi relacja „większy niż”, znana jest wielkość dwóch dowolnych interwałów, istnieje prawdziwy punkt zerowy,

3). błąd pomiaru

• to wszelkie zróżnicowanie nie wynikające z rzeczywistych różnic między mierzonymi właściwościami,

• źródła błędu pomiarowego, to:

• otrzymane wyniki można przypisać pewnej innej właściwości powiązanej z mierzoną właściwością, której badacz intencjonalnie nie zamierzał mierzyć,

• błąd pomiaru może być wynikiem chwilowego złego samopoczucia (choroby czy nastroju), które może wpłynąć na odpowiedzi udzielane w badaniach kwestionariuszowych,

• różnice otoczenia, w którym dokonuje się pomiaru, także przyczyniają się do powstania błędu pomiaru (np. wiek, rasa, płeć...),

• różnice w sposobie stosowania narzędzia pomiarowego (np. słabe oświetlenie, hałas, zmieniony ankieter) mogą powodować błąd pomiaru,

• błąd pomiaru może również wynikać z różnic w przetwarzaniu danych (np. wtedy, kiedy różne osoby niejednakowo kodują podobne odpowiedzi),

• niejednakowa interpretacja wyników tego samego narzędzia pomiarowego,

• rodzaje błędów pomiarowych, to:

• błędy systematyczne - pojawiają się wraz z zastosowaniem narzędzia pomiarowego i występują w odniesieniu do wszystkich osób badanych i wszystkich badań - przyczyniają się do zmniejszenia trafności pomiaru,

• błędy losowe - pojawiają się wraz z każdym zastosowaniem narzędzia pomiarowego, jednakże mają one charakter przypadkowy;

4). trafność pomiaru

• dotyczy następującego pytania: „Czy udało nam się zmierzyć, to co zamierzaliśmy zmierzyć ?”

• problem trafności pojawia się dlatego, że w naukach społecznych (i nie tylko) mamy do czynienia z pomiarem pośrednim;

• możemy wyróżnić 3 rodzaje trafności, z których każdy jest związany z innym aspektem sytuacji pomiarowej:

• trafność treściowa - można mówić o dwóch jej rodzajach: TRAFNOŚĆ TREŚCIOWA - FASADOWA - odwołuje się do subiektywnej oceny trafności narzędzia pomiarowego dokonanej przez badacza; nie dotyczy pytania czy narzędzie pomiarowe mierzy to, co badacz chciałby, aby mierzyło, lecz dotyczy raczej stopnia, w jakim badacz jest przekonany, że jego narzędzie pomiarowe jest właściwe; TRAFNOŚĆ TREŚCIOWA - DOBORU PRÓBY - interesujemy się przede wszystkim tym, czy określona populacja (np. zbiór wszystkich przypadków w świecie rzeczywistym) jest adekwatnie reprezentowana przez dane narzędzie pomiarowe; innymi słowy, czy twierdzenia, pytania lub wskaźniki - tj. treść narzędzia pomiarowego - adekwatnie odzwierciedlają mierzoną właściwość; założenie leżące u podstaw trafności doboru próby to założenie dotyczące istnienia tzw. populacji treści składając się dużej liczby pozycji (wyrażanych w postaci twierdzeń, pytań lub wskaźników); trafność treści - doboru próby - odgrywa jednak ważną rolę: wymusza znajomość wszystkich pozycji składających się na populację treści; jest szczególnie użyteczna w badaniach eksploracyjnych, w których badacze konstruują narzędzia pomiarowe i stosują je po raz pierwszy - po pierwszym zastosowaniu narzędzia pomiarowego badacze mogą porównać jego trafność z innymi testami;

• trafność empiryczna - odwołuje się do związku pomiędzy dwoma narzędziami pomiarowymi i ich wynikami - naukowcy przyjmują, że jeżeli narzędzie pomiarowe jest trafne, to powinien istnieć silny związek pomiędzy wynikami uzyskanymi dzięki zastosowaniu tego narzędzia a rzeczywistym związkiem zachodzącym pomiędzy mierzonymi zmiennymi; spośród różnych testów stosowanych do pomiaru trafności empirycznej najczęściej wykorzystuje się testy określające trafność prognostyczną (dokonuje się prognozy na podstawie wyników swojego narzędzia pomiarowego, lub porównuje się wyniki swojego narzędzia z wynikami otrzymanymi za pomocą innych narzędzi pomiarowych);

• trafność teoretyczna - określą się ją, badając narzędzie pomiarowe w świetle szerszego kontekstu teoretycznego po to, aby sprawdzić, czy narzędzie pomiarowe jest powiązane z pojęciami i teoretycznymi założeniami tego kontekstu;

* przystępując do konstruowania narzędzia pomiarowego, należy najpierw przeanalizować teorię, która zostanie wykorzystywana jako podstawa teoretyczna dla narzędzia pomiarowego (trafność teoretyczna); następnie należy określić uniwersum treści pozycji testowych, z których zostanie wybrana ich reprezentatywna próba (trafność treściowa); na koniec należy ocenić trafność prognostyczną (empiryczną) narzędzia pomiarowego, korelując je z kryterium zewnętrznym;

5). rzetelność

• metodą często stosowaną do oceny narzędzi pomiarowych w naukach społecznych jest badania stopnia jego rzetelności,

• rzetelność dotyczy wielkości błędu związanego z danym narzędziem pomiarowym, tj. błędu, który powstaje w sposób losowy, w kolejnych pomiarach dokonywanych za pomocą tego samego narzędzia pomiarowego (np. jeżeli dwukrotnie zmierzymy długość biurka za pomocą tego samego narzędzia pomiarowego - linijki, to narzędzie to jest źródłem błędu pomiaru),

• każdy pomiar składa się z dwóch elementów:

• 
  komponentu prawdziwego

• komponentu błędu

• współczynnik rzetelności - może przyjmować wartość od 0 (kiedy pomiar nie zawiera niczego ponad błąd) do 1 (kiedy błąd został całkowicie wyeliminowany);

• w praktyce nie można obliczyć wyniku prawdziwego niezależnie od błędów, które mogą się pojawić w każdym akcie pomiaru, istnieją 3 podstawowe sposoby szacowania rzetelności:

a). metoda powtórnego testowania

• wywodzi się wprost z def. rzetelności,

• polega na dwukrotnym przebadaniu tej samej grupy tym samym narzędziem pomiarowym i na obliczeniu współczynnika korelacji pomiędzy dwoma zbiorami wyników (obserwacji) - wsp. rzetelności,

b). metoda form równoległych

• jest jednym ze sposobów przezwyciężania ograniczeń metody powtórnego testowania,

• aby zastosować tę technikę badacz musi stworzyć dwie równoległe wersje narzędzia pomiarowego,

• następnie dokonuje się pomiaru tej samej grupy osób badanych za pomocą obu form i koreluje otrzymane dwa zbiory wyników w celu otrzymania miary rzetelności;

c). metoda połówkowa

• szacowanie rzetelności w tej metodzie polega na traktowaniu każdej z dwóch lub więcej części testu jako niezależnej skali, np. gdy naszym narzędziem jest kwestionariusz to, dzielimy go na dwie części w ten sposób, że pytania nieparzyste tworzą jedną część, a pytania nieparzyste drugą część; każda z tych dwóch części kwestionariusza jest oceniania i traktowana niezależnie - uzyskane w ten sposób dwa zbiory wyników są następnie korelowane ze sobą, a współczynnik korelacji jest traktowany jako miara rzetelności,

małe podsumowanie:

• trafność i rzetelność - określają źródła błędu pomiaru,

• trafność dotyczy pytań,

• rzetelność wskazuje na wielkość błędu pomiarowego,

• trafność i rzetelność świadczą o wiarygodności pomiaru,

• poziomy pomiaru = skale pomiarowe,

• skala - odwzorowanie, czyli model rzeczywistych zjawisk i ich relacji, symbole przyporządkowuje się mierzonym cechom wg określonych zasad,

• warunkiem koniecznym pomiaru jest istnienie CONTINUUM, tzn. „rozciągania się” zmiennej pomiędzy punktem maksymalnym i minimalnym (zakłada to wiedzę o obiekcie pomiaru),

• problem trafności pomiaru to problem trafności doboru wskaźników (chodzi w tym przypadku o wskaźniki inferencyjne)

8. Propozycje skal w socjologii

a). skale szacunkowe (patrz również temat VI.) - stosujemy je w badaniach, gdy staramy się nakłonić badanych do „oszacowania” natężenia zjawisk, cech itp., mogą przybierać postać:

• graficzną - gdy badany ma postawić znak w określonym miejscu,

• słowną - gdy badany wybiera określenie typu:

• zdecydowanie się zgadzam,

• raczej się zgadzam,

• raczej się nie zgadzam,

• zdecydowanie się nie zgadzam,

• trudno powiedzieć,

• rangową - których istota polega na porównywaniu obiektów pomiędzy sobą (tzw. rangi), tak aby obiekty ustawić w kolejności, od najwyższych do najniższych lub odwrotnie; można porównywać:

• ustalając kolejność np. poprzez przypisanie rangi (wagi),

• ustalając kolejność poprzez porównywanie obiektów ze sobą (lista obiektów musi być mała),

• można także ustalić kolejność wtórnie,

b). analiza skalogramowa - obowiązuje tu zasada kumulatywności - odpowiedź pozytywna na pytanie pierwsze powoduje pozytywne odpowiedzi na wszystkie pozostałe pytania

c)*. skala Thurstone'a - przykład skali rangowej;

• użyta przez autora po raz pierwszy do badania postaw wobec Kościoła (Kościół jako obiekt postawy),

• jak się ją tworzy ?

• najpierw należy stworzyć listę kilkudziesięciu stwierdzeń oceniających postawy,

• później sędziowie porządkują stwierdzenia od najmniej do najbardziej pozytywnych, (zachodzi zgodność wszystkich sędziów w tej kwestii, tzw. odchylenie kwartylowe),

• następnie wyznacza się mediany, co pozwala na wybranie stwierdzeń pokrywających całość CONTINUUM,

• następnie wyznacza się odchylenie kwartylowe,

• wybrane stwierdzenia tworzą ostateczną wersję skali i zamieszczane są w kwestionariuszu,

• badany ma wybrać jedno ze stwierdzeń (kafeteria dysjunktywna),

• w założeniu Thurstone'a skala ta miała być skalą interwałową,

• mediana w tym przypadku jest definicją operacyjną ledwo dostrzegalnej różnicy, czyli najmniejszego interwału,

• odchylenie kwartylowe = miarą zgodności ocen sędziów,

• rangowanie polega w tym wypadku na porównywaniu obiektów pomiędzy sobą, na zasadzie „każdy z każdym”,

• pierwotna postać skali Thurstone'a = zbiór twierdzeń,

• uwagi do skali Thurstone'a:

• im większa liczba sędziów tym dokładniejsze oszacowanie pozycji skal,

• ważne jest podkreślenie tylko jednej odpowiedzi (stwierdzenia),

• odp. zgadzam się --- nie zgadzam się; dają możliwość dodatkowej interpretacji,

• problemem jest to:

~ co tak faktycznie oznaczają sędziowie ?

• czy tylko składnik emocjonalny ?!

• czy składnik poznawczy (wiedzę o obiekcie postawy) ?!

~ czy mają taki sam system wartości, a zatem i ocen co badani ?

~ czy towarzyszy ich udziałowi ukryte (przyjęte milcząco) założenie, że mamy do czynienia:

• ze względną homogenicznością kulturowa badanych,

• z reprezentatywnością sędziów wobec badanych - „indeks podobieństw cech” - jako sposób weryfikacji,

• z innym przyjęciem - że badani stanowią próbę losową,

~ czy jest to rzeczywiście skala interwałowa ?

• stopień jednolitości skal typu Thurstone'a zależy od:

• zasadności przyjmowanego założenia o reprezentatywności sędziów wobec badanej populacji,

• zasadności przyjmowanego założenia o homogeniczności kulturowej badanej populacji,

• spełnienia wymogów niemonotoniczności badań,

d)*. skala Likerta - to skala oparta na sumowaniu rang, przeznaczona do badania postaw;

• skalowanie tą metodą pozwala na skonstruowanie skali postaw,

• konstruowanie skali Likerta składa się zazwyczaj z 6 kroków:

• 1. sporządzenie listy potencjalnych twierdzeń skali (każde stwierdzenie opatrzone musi być skalą szacunkową, od zdecydowanie się zgadzam do zdecydowanie się nie zgadzam; krańce skali szacunkowej są odwracalne w zależności od tego czy stwierdzenie ma charakter pozytywny czy negatywny),

• 2. przedstawienie tych twierdzeń losowej próbie respondentów (badani wypełniają kwestionariusz podkreślając odpowiedzi, wskazują swoje postawy w ten sposób),

• 3. obliczenie ogólnego wyniku dla każdego respondenta (dla każdego respondenta badacz wylicza wynik ogólny, sumując wartość poszczególnych odpowiedzi, np. zdecyd. się zgadzam = 5pkt.),

• 4. określenie mocy dyskryminacyjnej twierdzeń skali (celem tego etapu jest znalezienie twierdzeń pozwalających na odróżnienie osób mieszczących się wysoko na kontinuum postawy od osób, które mieszczą się nisko, chcąc obliczyć miarę mocy dyskryminacyjnej dodajemy do siebie wyniki wszystkich pozycji dla danego respondenta i porządkujemy je, najczęściej od niskich do wysokich),

• 5. wybór ostatecznych twierdzeń (wartość mocy dyskryminacyjnej oblicza się dla każdej proponowanej skali i następnie wybiera się pozycje o najwyższych wartościach skali, są to pozycje najlepiej różnicujące osoby o różnych postawach wobec badanego obiektu),

• 6. obliczenie rzetelności skali,

• uwagi do skali Likerta:

• założenia, że odpowiedzi na poszczególne pytania korelują się z ogólnym wynikiem - sposobem odpowiadania na wszystkie pytania,

• te odpowiedzi o najwyższej korelacji (pozycje) wybiera się do skali ostatecznej,

• w tej skali istnieje założenie, że interkorelacja pytań spowodowana jest istnieniem jednego wspólnego czynnika,

• pytania są wskaźnikiem tego czynnika,

• pytania odnoszą się do tego samego odczucia, ale inaczej zwerbalizowanego - odnoszą się do jego przyrostu,

• pytania same w sobie są skalami,

e)*. skala dystansu społecznego

• oryginalnie służyła do pomiaru dystansu społecznego między grupami etnicznymi,

• badanym zadawało się pytania w kontekście właśnie etnicznym, np.

Czy zgodziłbyś(abyś) się, aby Twoje dziecko zawarło związek małżeński z przedstawicielem innej grupy etnicznej?

Czy zgodziłbyś(abyś) się z pracować z przedstawicielem z innej grupy etnicznej?

Czy zgodziłbyś(abyś) się wpuścić przedstawiciela z innej grupy etnicznej do kraju swojego jako turystę ?

• w tej skali oblicza się ważone odsetki odpowiedzi na te pytania dla każdej grupy etnicznej,

• różnice są wskaźnikiem dystansu społecznego,

• można także obliczać średnie (jako wskaźnik kolejności grup - ustalenia porządku rangowego),

• podstawą skalogramu jest zasada kumulatywności, która zakłada, że zgoda na małżeństwo (w tym przypadku) powoduje zgodę na sąsiedztwo i itp.

f)*. ograniczenia w stosowaniu pomiaru

• możliwie najczęściej występują skale szacunkowe - sztucznie przypisane wagi NIE są liczbami,

• możliwe jest stosowanie skal typu rangowego,

• poziom pomiaru w zasadzie nie przekracza poziomu porządkowego,

• poziom interwałowy możliwy jest po przyjęciu określonych założeń upraszczających,


- symbol dla kafeterii dysjunktywnej (1 odp.)


- symbol dla kafeterii konjunktywnej (wiele odp.)

9. Socjometria

• to teoria z pogranicza socjologii i psychologii społecznej, zorientowana na badanie małych grup, których członkowie wchodzą ze sobą w częste kontakty;

• to metoda badań oparta na teorii małych grup, jest głównie zorientowana na pomiar tych aspektów struktury socjometrycznej;

• założenia:

• istnieje szczególna „struktura socjometryczna”, w której jednostki zajmują różne pozycje;

• twórcą J. Moreno

• grupa ma tzw. „jądro” (czyli przywódców, liderów, osoby znaczące), wokół którego krążą „elektrony” (jednostki) przyciągane przez „jądro”;

• „struktura socjometryczna” tworzy tzw. „socjometryczne konfiguracje” będące układami „tkanki społecznej”;

• „struktura socjometryczna” grupy może być charakteryzowana ze względu na różne wymiary:

a). wymiar struktury przywództwa,

b). wymiar wewnętrznego podziału na podgrupy (kliki),

c). wymiar spoistości grupy,

d). wymiar integracji grupowej,

e). wymiar odrzucania członków grupy (czyli izolacja, marginezacja),

• miejsca jednostek w strukturze socjometrycznej można ustalić dzięki wyborom i odrzuceniom innych członków grupy, jakich dokonują w znaczących sytuacjach jednostki będące członkami grupy,

• wybory (szczególnie wzajemne) oznaczają bliskość,

• odrzucenia (szczególnie wzajemne) oznaczają oddalenie,

• jej podstawą jest koncentracja na małej grupie, której członkowie wchodzą ze sobą w kontakty (stosunki) bezpośrednie, osobiste („face to face”), członkowie takiej małej grupy (z reguły) bardzo dobrze się znają, a co za tym idzie, mają ustalone o sobie wzajemne opinie - ta ich wzajemna wiedza jest podstawą sposobu badania,

• ponieważ obiektem badania jest zawsze mała grupa, jako technika gromadzenia informacji może być stosowana obserwacja, szczególnie uczestnicząca,

• zdobyte w ten sposób dane mogą być następnie analizowane przy pomocy technik analizy danych stosowanych w socjometrii,

• najczęściej są to jednak badania ankietowe przy pomocy specjalnych kwestionariuszy - testów socjometrycznych, gdzie prosi się o wskazanie - wybór lub odrzucenie członka danej grupy w konkretnej sytuacji społecznej,

• warunkiem powodzenia badania jest:

• precyzyjne określenie sytuacji,

• instrukcja, tj. ile osób należy wskazać - czy dowolną czy określoną ilość,

• w rezultacie otrzymuje się informacje o:

• wzajemnych wyborach,

• jednostronnych wyborach,

• wzajemnych pominięciach,

• wyborach i odrzuceniach,

• odrzuceniach i pominięciach,

• wzajemnych odrzuceniach,

SPOSOBY ANALIZY DANYCH, wyróżnia się jej 3 postacie:






a). postać graficzną; A B

• 
  
  
  
  prosta,

• 
  
  kołowa,

• 
  
  
  hierarchiczna,

D

b). postać matryc socjometrycznych;

c). wskaźników liczbowych pozycji jednostek;

• pozytywnego stanu socjometrycznego PS=1 w x/N-1,

• negatywnego stanu socjometrycznego NS=1 o x/N-1,

• ogólnej pozycji OS=PS-NS,

• pozytywnej ekspansji jednostki PE=1 w x/N-1,

• negatywnej ekspansywności jednostki NE=1 od x/N-1,

• wskaźników liczbowych określonych właściwości grupy,

• ekspansywności pozytywnej EG=Σwg/N,

• ekspansywności negatywnej ENG=Σog/N,

• spoistości grupy SG=1 Ww/N(N-1)/2,

• zawartości grupy ZG=IW od IO op (ZG=Rq/Up),

_{d - liczba wyborów dopuszczalnych dla danej osoby, P=d/N-1; q=1-p,}

- integracji grupy IG=1/liczba osób izolowanych,

- wskaźniki mają charakter zdroworozsądkowy, pozwalają określić:

• pozycje w grupie poszczególnych jednostek,

• scharakteryzować grupę jako całość, a zatem dają możliwości porównania grup,

• pytania uzupełniające np. Zgadnij kto? - na tym polegają,

ANALIZA TREŚCI, czyli tzw. „definiowanie swobodne”,

• to każda technika wyprowadzania wniosków na podstawie systematycznie i obiektywnie określanych cech przekazu,

• to procedura badawcza, służąca do systematycznej i ilościowej analizy jawnej treści przekazów (B. Berelson „Content Analysis”);

• założenie, jaki tkwi u podstaw tego sposobu badania, przyjmuje, że w takich źródłach (tekstach jawnych przekazów - prasie, literaturze, komiksach, filmach, programach telewizyjnych) jest w pewien sposób odwzorowana rzeczywistość społeczna,

• obiektywność tej metody wynika z przestrzegania przez wszystkich badaczy tych samo jasno określonych reguł gwarantujących, że różni badacze uzyskają takie same rezultaty z analizowania takich samych przekazów czy dokumentów,

• w systematycznej „analizie treści” włączanie i wyłączanie treści odbywa się zgodnie z określonymi kryteriami selekcji - wymóg ten eliminuje takie analizy, w których uwzględnia się jedynie materiały, które potwierdzają hipotezę badacza,

• chociaż najczęściej przeprowadza się analizę treści na przekazach słownych, to można ją wykorzystywać w sytuacjach, kiedy szuka się odpowiedzi na pytania dotyczące innych aspektów komunikacji,

• analiza treści wzięła się od Harolda Lasswella - „Kto, co mówi, do kogo i z jakim skutkiem”,

• analiza treści jest stosowana najczęściej wtedy, gdy trzeba opisać cechy przekazu,

• analiza treści to technika, którą można stosować również do analizowania innych danych niż dane werbalne,

• drugim obszarem zastosowań analiza treści - „Kto, co mówi, do kogo i z jakim skutkiem” - jest ANALIZA TEKSTU pod kątem wyprowadzania wniosków od nadawcy komunikatu, jego poprzednikach i przyczynach sformułowania tego komunikatu,

• analiza treści była również wykorzystywana do wyprowadzania wniosków o elementach kultury i zmianach kulturowych,

• trzecim podstawowym zastosowaniem analizy treści jest wyprowadzenie wniosków na temat skutków, jakie dany przekaz wywiera na jego odbiorcę (badacz określa skutki przekazu A na B, analizując treść przekazu ze strony B),

• analiza treści - za jej pomocą, można również badać efekty komunikacji, analizując inne elementy zachowania odbiorcy,




• analiza treści to interakcja dwóch procesów:

a). określania cech treści, które badacz chce mierzyć;

b). wykorzystywania reguł, które badacz musi zastosować, aby ustalić i zapisać cechy analizowanego tekstu;

• jednostka analizy - to najmniejszy element treści, który występuje w przekazie;

• jednostka kontekstu - to większy fragment treści, który można analizować w trakcie charakteryzowania jednostek analizy;

• jednostkami analizy mogą być POJEDYŃCZE terminy - aby jednak można było określić, czy terminy ta mają zabarwienie pozytywne, badacz musi przeanalizować całe zdanie (jednostkę kontekstu), w którym znajduje się to słowo - zatem analizując dany termin (i go kodując), badacz bierze pod uwagę całe zdanie;

• można wyróżnić 5 podstawowych kategorii jednostek analizy:

• słowa - to najmniejsze jednostki,

• temat - to proste zdanie (zawierające podmiot i orzeczenie),

• postacie - pozwalają na analizowanie cech osobowości postaci, w różnych tekstach,

• akapit - rzadko stosowany, ze względu na jego złożoność,

• pozycja - to cała praca, np. cała książka, cały artykuł, przemówienie,

• na koniec jednostki analizy zostają poklasyfikowane na tzw. KATEGORIE, jest to najważniejszy etap (konstruowanie kategorii) analizy treści, np. przedmiot, kierunek, postawy, wartości, metody, cechy, aktor, autorytet, początek, miejsce, konflikt, zakończenie, czas...

• KATEGORIE muszą być powiązane z celem badania, muszą być wyczerpujące i wzajemnie rozłączne;

• większość z badań wykorzystujących analizę treści to badania mniej lub bardziej ilościowe;

ANALIZA ZAWARTOŚCI

• to procedura badawcza, służąca do opisu i analizy struktury zawartości np. gazety (tygodnika, miesięcznika),

• badacza interesuje np. stosunek informacji agencyjnych do informacji własnych, nasycenie numeru ilustracjami, układ i zawartość stałych rubryk, stosunek informacji do publicystyki i itp.,

• analizę zawartości charakteryzuje przede wszystkim „koncentracja na tytule”,

typy analizy zawartości:

a). analiza jakościowa - mimo, że w def. Berelsona jest mowa o „ilościowej” analizie jawnej treści przekazów - to jej pierwowzorem jest ANALIZA FILOLOGICZNA (jakościowa) treści utworów literackich, wyróżniania elementów, poszukiwania tego „co autor chciał powiedzieć/przekazać”,

b). analiza ilościowa - gdzie badacz kwantyfikuje elementy tekstu, liczy, mierzy jego elementy składowe, można w niej wyróżnić:

• analizę częstotliwości - gdy liczy się wyróżnione elementy tekstu,

• analizę intensywności

• analizę zależności - ustala się częstotliwość pojawienia się określonych (wyróżnionych) elementów tekstu w zależności od innych - jest to najbardziej złożony typ analizy, możliwy przy zastosowaniu technik komputerowych, szczególnie gdy bada się zależność słów (terminów),

ANALIZA TREŚCI W SOCJOLOGII

• stosowana jako technika pomocnicza przy:

• kodowaniu pytań otwartych,

• analizie materiałów z wywiadów swobodnych,

• analizie dokumentów osobistych,

• stosowana jest również jako samodzielna metoda badawcza do analizy tekstu w kategoriach:

• Co się twierdzi ? - czyli badanie zawartości treściowej tekstu, możliwe są oczywiście różne typy analiz: trendów, porównań teksów na ten sam temat.. ale różnego pochodzenia,

• Jak się twierdzi ? - czyli badanie formy tekstu, użytych technik, stopnia emocjonalnego zaangażowania autora,

KATEGORIE
Co się twierdzi ?	Jak się twierdzi ?
przedmiot, kierunek, przesłanki oceny kierunku (czyli na jakiej podstawie oceniamy), wartości (czyli jakie cele i dążenia ujawnia pośrednio bądź wyraża pośrednio wypowiedź), metody, cechy, osoby działające (kto podejmuje działanie), autorytet (w czyim imieniu), pochodzenie, cel,	forma wypowiedzi, sposób formułowania (gramatyczna i składniowa kwestia), intensywność (czyli z jaką siłą została sformułowana wypowiedź), skuteczność (czyli jaki charakter wypowiedzi z punktu widzenia funkcji propagandowych),

NARZĘDZIA UŻYWANE W ANALIZIE TREŚCI:

klucz kategoryzacyjny:

• jest to rodzaj kwestionariusza z pytaniami wyłącznie zamkniętymi, gdzie pytania zadaje się tekstowi,

• w tworzeniu takiego klucza, obowiązuje takie same zasady/reguły jak przy budowie np. kwestionariusza ankiety,

• taki klucz pozwala określić czy wyróżnione elementy tekstu występują,

• dla efektywnego zastosowania klucza konieczne jest określenie (wyznaczenie ) jednostki analizy tj. najmniejszego znaczącego elementu składowego tekstu, którego się będzie poszukiwać (tzw. counting unit), istnieją następujące typy jednostek analizy:

• gramatyczne - czyli słowa - klucze, zdania, akapity, paragrafy;

• pozagramatyczne - czyli motywy, nie słowo lecz.. co ?!

• dla efektywnego liczenia wyróżnionych elementów konieczne jest także wyznaczenie jednostki kontekstu:

• te jednostki mogą tworzyć całe wypowiedzi, książki, filmy, programy TV, numery gazet, rozdziały, paragrafy...;

• dzięki jednostce kontekstu można określić intensywność;

przykłady zastosowania analizy treści:

1. analiza trendów w treści przekazów informacyjnych,

2. badania nad rozwojem nauki,

3. badania różnic w treści przekazów informacyjnych, różnych narodów,

4. porównywanie różnych środków prasowych przekazujących informacje (np. Wiadomości TVP vs Fakty TVN),

5. konstruowanie i stosowanie wzorców właściwej informacji,

6. jako techniczna pomoc w przeprowadzaniu badań,

7. jako analiza technik propagandowych,

8. jako analiza czytelności przekazów informacyjnych,

9. wykrywanie cech stylistycznych,

10. jako studia nad autorami i determinantami treści,

11. jako sprawdzanie intencji i innych cech osoby wypowiadającej się,

12. jako diagnoza cech psychicznych osób i grup,

13. jako sposób na wykrywanie akcji propagandowych,

14. jako badanie kręgów odbiorców lub skutków oddziaływania treści,

15. jako odzwierciedlanie postaw, dążeń i wartości (wzorców kulturowych),

16. jako analiza antropologiczna mitów,

17. jako analiza postaw i zachowań wywołanych przez środki masowej informacji, tj. środki masowego przekazu,

18. jako sposób przekształcenia samych danych w dane naukowe,

NOWE TRENDY, to np.:

• zastosowanie komputerowych technik analizy zależności do analizy tekstów,

• komputerowe programy analizy tekstów,

• Atlas. ti.

• NUdist,

• Ethnographer,

• analiza obrazu (np. przekazu TV),

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

10. Obserwacja w socjologii

I. Kiedy już zdecydujemy, co i jak chcemy badać, przechodzimy do etapu zbierania danych. W naukach społecznych dane otrzymujemy, rejestrując wyniki dotyczące badanego zjawiska - wyróżnia się 4 podstawowe metody zbierania danych:

a). techniki obserwacyjne

b). badania sondażowe (wywiady bezpośrednie, badania kwestionariuszowe)

c). wtórną analizę danych

d). badania jakościowe (np. obserwacja uczestnicząca)

TRIANGULACJA - stosowanie więcej niż jednego sposobu zbierania danych w celu przetestowania tej samej hipotezy;

• istota metody triangulacji - tzn. badacz stosuje dwie metody zbierania danych do przetestowania tej samej hipotezy, np.: oprócz ustrukturowanego kwestionariusza można zastosować wywiad głęboki, przeanalizować istniejące dokumenty albo dokonać obserwacji w terenie albo dokonać obserwacji w terenie - jeśli dane otrzymane za pomocą tych różnych metod są stałe, to TRAFNOŚĆ tych danych zdecydowanie wzrasta;

• triangulacja - to strategia badawcza, która pozwala przezwyciężyć „osobiste uprzedzenia i ograniczenia wynikające z przyjęcia jednej metodologii” - dzięki łączeniu różnych metod w jednym badaniu badacze mogą częściowo pokonać brak dokładności wynikający z zastosowania jednej tylko metody i przeprowadzenia badań tylko przez jednego badacza;

II. Rola obserwacji

• nauki społeczne wyrastają z obserwacji,

• w pewnym sensie, każde badanie w naukach społecznych rozpoczyna się i kończy empiryczną obserwacją,

• podstawową zaletą obserwacji jest jej BEZPOŚREDNIOŚĆ - pozwala to na zbieranie badaczowi danych bezpośrednich i zapobiega oddziaływaniu czynników stojących pomiędzy nim a przedmiotem badań, np. zaburzenia pamięci mogą istotnie wpłynąć na wypowiedzi ludzi dotyczące ich przeszłych zachowań, podczas gdy w metodzie obserwacji czynnik pamięci nie ma żadnego znaczenia;

• dane zbierane za pomocą obserwacji opisują obserwowane zjawisko tak, jak przebiega ono w naturalnych warunkach - natomiast inne metody zbierania danych mogą wprowadzić element sztuczności do sytuacji badania.. np. podczas WYWIADU;

• w większości badań nad dziećmi badacze powinni stosować metodę obserwacji, ponieważ dziecku trudno jest stosować introspekcję, werbalizować i pozostawać aktywnym w długo trwających zadaniach,

• badacze mogą również stosować METODY OBSERWACYJNE wtedy, kiedy ludzie nie mają ochoty na opisywanie siebie samych za pomocą słów - obserwacja w porównaniu z przekazami słownymi wymaga mniejszego zaangażowania osób badanych - co więcej, dzięki obserwacji badacze mogą określać trafność przekazów słownych przez porównywanie ich z rzeczywistym zachowaniem,

• ponieważ w badaniach obserwacyjnych relacja pomiędzy daną osobą a jej środowiskiem nie jest zakłócana, badacz może obserwować wpływ środowiska na badane osoby - to zaś ułatwia analizę kontekstualnych podstaw zachowania,

• obserwacja może przyjmować wiele postaci !!!

• obserwacja może polegać na prostym obserwowaniu codziennych doświadczeń, a także może się posługiwać tak skomplikowaną aparaturą jak lustro weneckie (jednostronne) czy kamera wideo;

• dlatego OBSERWACJA jest dogodną metodą dla wielu celów badawczych;

• badacze stosują METODY OBSERWACYJNE w badaniach obserwacyjnych po to, aby uzyskać dane, które staną się podstawą sformułowania hipotez badawczych

• obserwacja jest techniką bardzo zróżnicowaną i może być przeprowadzona:

• w warunkach naturalnych,

• w warunkach laboratoryjnych,

• w warunkach eksperymentalnych,

• metody obserwacyjne są bardzo elastyczne, np. OBSERWACJA UCZESTNICZĄCA (badacz staje się członkiem obserwowanej grupy), np. ROLA OBSERWATORA - badacz NIE jest członkiem obserwowanej grupy,




III. Rodzaj zachowań

• ¹pierwszym istotnym pytaniem jest pytanie o to, CO należy obserwować (?!),

*1. zachowania niewerbalne

• to „ruchy ciała wykonywane przez organizm”, to np. mimika twarzy wyrażająca emocje takie, jak: strach, zdumienie, gniew..

• zachowania niewerbalne są intensywnie analizowane w naukach społecznych i okazały się trafnym wskaźnikiem procesów społecznych, politycznych i psychologicznych,

• badacze często analizują zachowania niewerbalne jako sposób na określenie trafności innych wypowiedzi udzielanych przez respondentów w sytuacjach badawczych;

*2. zachowania przestrzenne (np. kontrolowanie wielkości przestrzeni osobistej)

• to działania jednostki zmierzające do strukturalizacji przestrzeni, która ją otacza, np. ludzie podchodzą lub odsuwają się od innych osób czy obiektów, utrzymują małą lub dużą odległość - naruszenie naszej przestrzeni osobistej powoduje, że czujemy napięcie i lęk (każda kultura tworzy „niepisany kodeks” postępowania regulujący to, jak blisko drugiej osoby możemy się znaleźć);

*3. zachowania parajęzykowe (formalne aspekty mowy takie jak szybkość mówienia czy tendencja do przerywania)

• słowa oraz kontekst językowy to tylko niewielki fragment dającego się obserwować zachowania,

• to np. szybkość mówienia, głośność, tendencja do przerywania... to tzw. język ciała;+

*4. zachowania językowe (treść mowy, strukturalne charakterystyki mówienia);

• odnoszą się do obserwowanej treści wypowiedzi i różnorodnych właściwości komunikacji werbalnej,

• badanie tych właściwości jest istotne z punktu widzenia wielu celów badawczych,

• badacze szeroko wykorzystywali miary zachowań werbalnych, szczególnie w badaniach nad interakcjami społecznymi (np. 12 kategorii interakcji R. Balesa),

• ²drugim podstawowym pytaniem dotyczącym badań obserwacyjnych dotyczy określania CZASU OBSERWACJI oraz SPOSOBU REJESTROWANIA danych obserwacyjnych,

• nie można oczywiście przeprowadzić niezliczonej liczby obserwacji - badacz musi określić, kiedy ma dokonać obserwacji, tj.:

• przestrzeganie czasowego terminarza dokonywania obserwacji - tworzenie takiego terminarza polega na wybieraniu jednostek obserwacji w różnym czasie,

• tworząc czasowy terminarz dokonywania obserwacji, badacz musi jednocześnie opracować system kodowania, który będzie wykorzystywany przy rejestrowaniu obserwacji (pogateryzowanie danych w sposób: dedukcyjny lub indukcyjny a następnie uformowanie systemu kategoryzacyjnego)

• inną użyteczną procedurą jest losowanie jednostek, znane też jako rejestrowanie próbek zachowań - w tym przypadku badacz wybiera jedną jednostkę i rejestruje wszystkie zachowania i zdarzenia dotyczące tej jednostki, np. badacz może wybrać jedno dziecko i zarejestrować wszystkie przypadki agresji fizycznej pomiędzy tym dzieckiem i innymi dziećmi w klasie, w określonym przedziale czasu - w każdych kolejnych 30 minutach zostanie wybrane i będzie obserwowane inne dziecko - pełen zbiór zebranych danych będzie odzwierciedlał zachowanie wszystkich dzieci w klasie.

• ³wnioskowanie,

• większość danych zebranych za pomocą obserwacji wymaga INTERPRETACJI;

• badacz obserwujący określone działanie czy zachowanie musi przetworzyć zebrane obserwacje i wyciągnąć wnioski, czy zachowanie to jest wskaźnikiem określonej zmiennej;

• np. badacz obserwuje zachowanie osoby dorosłej, która bije dziecko - musi dokonać wyboru, czy zachowanie to odzwierciedla „agresję”, „zachowanie agresywne”, „wrogość”, „przemoc”, czy jakąś inną zmienną - trafność wyciągniętych wniosków zależy w ogromnym stopniu od kompetencji obserwatora - dobrze przygotowany obserwator wyprowadzi prawdopodobnie bardziej rzetelne wnioski;

• aby zwiększyć RZETELNOŚĆ wnioskowania, badacze opracowują specjalne programy ćwiczące umiejętność obserwowania w różnych sytuacjach badawczych

IV. Rodzaje obserwacji

• 2 główne rodzaje obserwacji to:

• obserwacja kontrolowana - charakteryzują ją jasne i wyraźne decyzje, punkty czasowe są określane, zanim rozpocznie się obserwacja,

• obserwacja niekontrolowana = badania jakościowe - charakterystyczna dla niej jest znacznie mniejsza systematyczność i większa płynność, punkty czasowe są rzadko wyznaczane,

• wybór pomiędzy obserwacją kontrolowaną i niekontrolowaną zależy w dużej mierze od problemu badawczego i przyjętego schematu badania, tj. badacze częściej stosują obserwację kontrolowaną wraz z planami eksperymentalnymi, rzadziej natomiast w wypadku planów preeksperymentalnych i badań jakościowych;

• obserwację kontrolowaną można przeprowadzić zarówno w laboratorium, jak i podczas badań terenowych,

• ¹EKSPERYMENTY LABORATORYJNE

• eksperyment taki stanowi najbardziej kontrolowaną metodę zbierania danych w naukach społecznych;

• polega on na tworzeniu takich warunków sytuacji, tj. warunków laboratoryjnych, które mogą być regulowane przez badacza, tj. na stworzeniu kontrolowanej sytuacji badawczej;

• warunki badawcze pozwalają na SYMULOWNIE określonych cech środowiska naturalnego oraz na manipulowanie jednym lub więcej elementami (zmiennymi niezależnymi) po to, aby obserwować powstały efekt;

• eksperyment Salomona Ascha nad wpływem grupy jest klasycznym przykładem eksperymentu laboratoryjnego (eksperyment z różnymi długościami odcinków);

• eksperymenty laboratoryjne, w zależności od problemu badawczego i pomysłowości badacza, rzeczywiście różnią się złożonością i planami postępowania - eksperymentator musi skonstruować taką sytuację, w której manipulowanie zmiennymi niezależnymi staje się sensowne, a otrzymane wyniki są TRAFNE i RZETELNE;

• realizm eksperymentalny - jest wtedy, gdy sytuacja eksperymentalna jest traktowana przez uczestników eksperymentu jako RZECZYWISTA, tzn. jeżeli ich angażuje i na nich oddziałuje;

• realizm życiowy - jest wtedy, gdy eksperyment, cechuje wysoki realizm życiowy i niski realizm eksperymentalny;

• źródła stronniczości w eksperymencie laboratoryjnym - eksperymenty laboratoryjne, niezależnie od zalet, mają też określone ograniczenia, można je podzielić na 3 grupy:

• stronniczość wynikającą ze wskazówek sugerujących, zawartych w samej sytuacji eksperymentalnej,

• stronniczość wynikającą z nieintencjonalnych wpływów eksperymentatora,

• artefakty pomiarowe,

Stronniczość wynikając ze wskazówek sugerujących	Stronniczość eksperymentatora	Artefakty pomiarowe
jest wtedy, kiedy osoby badane zdają sobie sprawę, że znajdują się w sytuacji eksperymentalnej, są świadome, że są obserwowane i sądzą, że oczekuje się od nich określonych reakcji, nawet wtedy, gdy eksperymentator zapewnia, że nie ma złych intencji, osoby badane mogą dalej sądzić, że oczekuje się od nich określonych zachowań i żeby spełniły te zachowania; najkrócej: jest wtedy, kiedy osoba badana wie, że uczestniczy w eksperymencie i stara się zareagować w sposób, jakiego, jej zdaniem, eksperymentator oczekuje;	eksperymentator może np. w sposób niezamierzony przekazywać swoje oczekiwania co do zachowania osób badanych, ujawniając na przykład oznaki napięcia czy ulgi lub potakując, kiedy padnie odpowiedź;	tzn. że stosowane procedury pomiarowe mogą być dla osób badanych źródłem wskazówek dotyczących tego, o co właściwie chodzi w eksperymencie - instrumenty pomiarowe takie, jak kamera czy arkusze testowe również mogą uwrażliwiać osoby badane i spowodować efekt stronniczości;

* Rejestrowanie wyników obserwacji

• obserwacje przeprowadzone w obserwatorium są zapisywane natychmiast, w trakcie tzw. sesji eksperymentalnej;

• aby uzyskać pogląd na to, co się działo, często wykorzystuje się pomoce mechaniczne takie, jak kamera wideo, czy kamera filmowa, magnetofon, telewizja;

• następnie się.. kategoryzuje dane

• ²EKSPERYMENT TERENOWY - zachodzi w całkowicie innej sytuacji eksperymentalnej;

• w tym eksperymencie, ze względu na to, że badanie odbywa się w środowisku naturalnym, badacz manipuluje jedną lub więcej zmiennymi niezależnymi w warunkach, które są na tyle kontrolowane, na ile pozwala sytuacja;

• trudności w kontrolowaniu czynników wewnętrznych i zwłaszcza czynników zewnętrznych są zdecydowanie większe dla przypadku eksperymentów terenowych, aniżeli dla laboratoryjnych;

• badacze prowadzący eksperymentalne badania terenowe mogą tworzyć różne sytuacje eksperymentalne, a także wprowadzać zróżnicowanie eksperymentalne do naturalnie dziejących się sytuacji;

• podstawową zaletą eksperymentów terenowych jest to, że umożliwiają one badanie złożonych interakcji, procesów i zmian w naturalnym otoczeniu: eksperymentatorzy nie mogą kontrolować wewnętrznych i zewnętrznych źródeł trafności w tak systematyczny sposób jak w eksperymencie laboratoryjnym;

• często w badaniach terenowych przeprowadza się badania pilotażowe;

• w eksperymentach terenowych istotne też są zagadnienia natury etycznej - w tego typu eksperymencie prawa jego uczestników są ZAGWARANTOWANE przez wyrażenie przez nich zgody i udzielenie informacji po zakończeniu eksperymentu: osoby badane są świadome tego, że biorą udział w eksperymencie - nawet wtedy, gdy osoby badane biorące udział w eksperymencie nie mają żadnych informacji o celach eksperymentu, wiedzą, że zostaną o nim poinformowane po zakończeniu badań;

• w eksperymencie terenowym osoby często nie są świadome tego, że biorą udział w badaniu - w takich sytuacjach obowiązkiem badacza jest upewnienie się, że dobra osobiste osoby, która stała się uczestnikiem badania, nie zostały naruszone i że nie będzie się ona czuła zakłopotana i zestresowana;




• badania pollingowe - to badania powtarzalne na tej samej zbiorowości (NIE na tych samych jednostkach (to np. tzw. badania podłużne - czyli badanie ruchliwości społecznych);

• badania panelowe - to badania powtarzalne, ale na tych samych jednostkach;

• obserwacja to np. konsekwencja identyfikacji badacza z badanymi, tzw. badanie ze współczynnikiem humanistycznym (B. Malinowski);

V. Role jakie na siebie przyjmuje badacz:

• obserwacja uczestnicząca - badacz przyjmuje na siebie rolę członka badanej przez siebie zbiorowości,

• badacz zachowuje pozycję obserwatora zewnętrznego,

• obserwacja quasi - uczestnicząca - badacz mieszka w badanej zbiorowości, ale nie staje się członkiem grupy (głównie w badaniach antropologicznych stosowana),

VI. Sposoby prowadzania obserwacji = schemat obserwacji

• zależne np. czy obserwacja jest ukryta czy jawna (jeżeli ukryta to NIE wolno ujawniać celu faktycznej obecności prowadzonych badań),

• zapis danych z obserwacji = najczęściej są to tzw. dzienniczki obserwacji,

• na bieżąco lub po zakończeniu dnia zapisuje się dane w sposób dyktowany przez schemat obserwacji,

11. Zasady analizy materiału empirycznego

1. schematy kodowania

• kod = liczba przypisanych obserwacji,

• wszystkim przypadkom lub jednostkom spełniającym te same warunki przypisuje się te same kody, np. jeżeli kod „1” oznacza „kobietę”, to kodując dane dla zmiennej płci, należy przyporządkowywać „1” wszystkim kobietom - znaczenie każdego kodu powinno zostać objaśnione w zeszycie kodowym, który należy dołączyć do każdego zbioru danych;

1. reguły kodowania

• po pierwsze należy nadać intuicyjnie znaczenie wykorzystanym liczbom, np. wyższe wyniki powinny otrzymywać wyższe kody niż wyniki niższe,

• system kodowania powinien być powiązany z teorią, którą badacz zamierza potwierdzić lub sfalsyfikować - analiza teorii pozwala badaczowi określić typ odpowiedzi, jakich może oczekiwać od osób badanych,

• rzeczywiste kategorie, które badacz tworzy, muszą się wzajemnie wyłączać i być wyczerpujące - oznacza to, że każda odpowiedź może zostać zaliczona tylko do jednej kategorii (rozłączność - ^{tzn. że dla każdej zmiennej kategorie powinny być tak zaprojektowane, aby każdy przypadek czy jednostka analizy mogły być zaliczone do jednej i tylko jednej kategorii}) i że każda musi zostać zaliczona do jakiejś kategorii (wyczerpywalność - ^{tzn. liczba kategorii była wystarczająca i obejmowała wszystkie możliwe odpowiedzi respondentów - każda odpowiedź czy zachowanie powinno zostać sklasyfikowane bez nadmiernego rozszerzania kategorii „inne” - przykładem BRAKU WYCZERPYWALNOŚCI jest popularna klasyfikacja stanu cywilnego na cztery kategorie: „żonaty/zamężna”, „stanu wolnego”, „rozwiedziony/rozwiedziona”, „wdowiec/wdowa” - ponieważ respondenci mieszkający razem i nie będący w formalnym związku nie mogą się zaliczyć do żadnej z tych kategorii, zatem warunek wyczerpywalności nie jest w tym przypadku spełniony}),

• badacze muszą się również upewnić, że wybrane przez nich kategorie nie są zbyt szerokie, a ważne różnice nie uległy zatarciu (szczegółowość - ^{zależy od pytania badawczego; jeśli się ma wątpliwości dodaje się następną kategorie}),

• kodowanie dedukcyjne ^{jest częściej stosowane w badaniach ilościowych} - pozwala badaczom na wykorzystanie teorii w procesie konstruowania kategorii, zanim zbadają oni danym narzędziem próbę respondentów - badacze wykorzystujący kodowanie dedukcyjne często przeprowadzają badanie wstępne na małej grupie osób pochodzących z interesującej ich populacji, aby tak zmodyfikować kategorie wyprowadzone z teorii, by odpowiadały one badanej populacji;

• kodowanie indukcyjne ^{częściej stosowane jest w badaniach jakościowych} - kiedy badanie ma charakter eksploracyjny, lub kiedy brak jest teorii pozwalającej badaczowi wyciągnąć wnioski na temat spodziewanych odpowiedzi osób badanych, właściwą metodą może być kodowanie indukcyjne (czyli od szczegółu do ogółu), w indukcyjnym schemacie kodowania odpowiedzi, które pojawiają się najczęściej, zostają włączone do schematu kodowania wykorzystywanego do analizowania danych, w ostatecznym schemacie kodowania wszystkie odpowiedzi rzadziej spotykane będą zaliczane do kategorii „inne”; podstawową zaletą podejścia indukcyjnego jest jego elastyczność i szeroki zakres, co umożliwia badaczom generowanie wyjaśnień otrzymywanych wyników - co więcej, pozwala na stosowanie różnych schematów kodowania do tych samych danych i często umożliwia tworzenie nowych kategorii - wadą tej metody są trudności w opanowaniu ogromnej liczby szczegółów pojawiającej się w trakcie prób wyjaśniania danych..

1. Konstruowanie zeszytów kodowych

• kiedy się opracuje schemat kodowania dla każdej z badanych zmiennych, należy przedstawić skomplikowane informacje na temat tego schematu w tzw. zeszycie kodowym;

• zeszyt kodowy to rodzaj przewodnika;

• zeszyty kodowe opracowane dla badań mających postać sondażu często zawierają wykorzystywane pytania sondażowe;

• kiedy zeszyt kodowy został już opracowany, należy „zakodować” dane, czy też przetworzyć je tak, aby mogły być wprowadzone do komputerowego programu statystycznej analizy danych;

• w niektórych przypadkach nie da się zakodować odpowiedzi;

• w interpretacjach odpowiedzi czynionych przez respondentów i osoby, które je kodują, mogą się pojawiać różnice;

1. Sposoby wprowadzania danych

• można np. korzystać z arkuszy kalkulacyjnych, w których PRZYPADKI wprowadza się w wierszach, a ZMIENNE w kolumnach;

• tzw. kodowanie na marginesie - zwiększa się rzetelność wprowadzenia danych do arkuszu;

• tzw. skanowanie optyczne - również zwiększa rzetelność,

• bezpośrednie wprowadzanie danych to:

• kodowanie z kwestionariusza

• kodowanie w trakcie wywiadu telefonicznego (tzw. CATI)

1. Przeglądanie i czyszczenie danych

• przeglądanie i czyszczenie danych to bardzo ważne etapy w procesie przetwarzania danych, powinny one ZAWSZE poprzedzać analizę zebranych informacji;

• przeglądanie danych odbywa się zarówno w czasie trwania, jak i po zakończeniu fazy kodowania, osoby kodujące przeglądają dane, sprawdzając, czy nie popełniono błędów lub czy jakieś dane nie zostały opuszczone, dane przegląda się również wtedy, gdy chcemy się upewnić, czy wszystkie arkusze kwestionariusza wypełniono jak należy, jednakże podstawowa procedura przeglądania danych - zwłaszcza w wypadku dużych sondaży - jest przeprowadzana przez OSOBY KONTROLUJĄCE, które w ten sposób sprawdzają każdy kwestionariusz, oceniają RZETELNOŚĆ wywiadów i także szukają braku zgodności w udzielonych odpowiedziach;

• czyszczenie danych - to procedura polegająca na sprawdzeniu poprawności i kompletności danych oraz poprawianiu błędów i niespójnych kodów - większość dużych zbiorów danych można wyczyścić, stosując specjalne programy komputerowe, które sprawdzają logiczną zgodność danych dla określonych wcześniej kodów;




Notatki z wykładu:

1. Co zrobić z zebranym materiałem ?

• uzależnione jest to od 4 warunków:

• typu badań i rodzaju hipotez jakie postawiło się na etapie eksplikacji problemu;

• rodzaju narzędzia jakim posługiwaliśmy się dla zebrania danych;

• rodzaju narzędzia jakim będziemy się posługiwać w trakcie opracowywania analizy danych;

• typu analizy, jaką pragniemy zastosować w analizie materiału, tzn. jaki rodzaj wnioskowania pragnie się zastosować;

• analiza jakościowa odbywa się na zasadzie:

• indeksowania - to lista odp.

• fiszek - to np. nr respondenta, nr i treść pyt.

• to np. metoda egzemplifikacji, metoda typologiczna (to przedstawienie różnego rodzaju typów odpowiedzi), metoda konstrukcyjna (to np. analiza wywiadu..)

1. Uzupełnienie do kodowania (z Nachmiasa)

• przyjmuje się dla całej ankiety pewien kierunek myślenia:

• pozytywna odpowiedź = symbol „1”

• negatywna odpowiedź = symbol „2”

• brak odpowiedzi = symbol „0”

• nie dotyczy = symbol „9(99)”

• tworząc instrukcję kodową, należy WYSTRZEGAĆ się AGREGACJI DANYCH - tzn. nie tracić ich..

• instrukcja kodowa musi spełniać następujące 4 warunki:

• poprawności teoretycznej,

• poprawności merytorycznej,

• poprawności logicznej,

• poprawności technicznej,

• dla pytań zamkniętych i otwartych tworzy się 2 odmienne instrukcje kodowe; pytania zamknięte są w zasadzie samokodujące; pytania otwarte koduje się na zasadzie indeksowania bądź fiszkowania;

• odpowiedzi na pytania w kwestionariuszach ankiety mają charakter zmiennych:

• jakościowych

• ilościowych - to odp. na pytania dotyczące cech MIERZALNYCH - tj. np. opinii o zdarzeniach, poglądach, stanu poinformowania)

• zmienne niezależne umieszcza się w GŁÓWCE,

• zmienne zależne umieszcza się w BOCZKU,




bibliografia:

1. notatki z wykładów przedmiotu, oraz z ćwiczeń;

2. „Metody badawcze w naukach społecznych” Chava Frankfort - Nachmias, David Nachmias;

3. wiedza encyklopedyczna;

© Copyright by Gregor Mental 2004,

All rights recerved

1

explanans

praedicens - zbiór sądów służący do przewidywania

praedicendum - zdarzenie, które się przewiduje

wywiad:

1. swobodny (pogłębiony)

2. . osobisty

„proces badawczy = paradygmat naukowych dociekań”

zmienna kontrolna - wielkość pożaru

obserwacja wyjściowa - wielkość strat spowodowanych pożarem

obserwacja wyjściowa - liczba wozów strażackich

związek pozorny

ich funkcją: WYJAŚNIANIE

„poszukuje się pytań, które dotyczą rzeczywistości społecznej”

cechy charakterystyczne hipotez badawczych:

• hipotezy muszą być jasno sformułowane, badacz musi zdefiniować pojęciowo i operacyjnie wszystkie zmienne,

• hipotezy są konkretne - badacz określa, jakie są oczekiwane związki pomiędzy zmiennymi w terminach kierunku (dodatni czy ujemny) i warunków, w jakich dany związek będzie zachodził,

• hipotezy są sprawdzalne za pomocą dostępnych metod - ocena hipotezy zależy od tego, czy istnieją odpowiednie metody pozwalające na jej przetestowanie;

• hipotezy naukowe są pozbawione elementów wartościujących, ponieważ badania w naukach społecznych dzieją się w społecznym otoczeniu, badacz musi być świadomy własnej stronniczości i starać się uczynić ją jawną;

„wybiera się jedną”

* pilotaż = sprawdzenie problematyki,

* pretest = sprawdzenie narzędzia, - prosi się respondentów o opinie na temat kwestionariusza,

T

Y

P

I

T

Y

P

II

T

Y

P

III

najbardziej praktyczny sposób

respondent ma wstawić w wybrane miejsce „X”

bardzo zły

dosyć zły

niewiele dobry

dobry

b. dobry

rzetelność to stosunek wariancji prawdziwych do wariancji całkowitej otrzymanych wyników

wybór pozytywny

wybór wzajemny

wzajemne odrzucenie

C

REASUMUJĄC: TRZY ZASTOSOWANIA ANALIZY TREŚCI

1. opis cech przekazu, (o cechach przekazu)

2. wyprowadzanie wniosków o nadawcy przekazu, jego poprzednikach lub przyczynach sformułowania przekazu, (o cechach nadawcy)

3. wyprowadzanie wniosków o skutkach, jakie dany przekaz wywiera na jego odbiorców, (o cechach odbiorcy)

3 warunki aby OBSERWACJA była właściwa:

1. badacz musi wiedzieć CO chce obserwować;

2. badacz musi wiedzieć KIEDY obserwować;

3. badacz musi wiedzieć JAK REJESTROWAĆ DANE, oraz jaki stopień interpretacji wyników jest wymagany od obserwatora;

małe podsumowanie: obserwacja jest uważana za prototypową metodę stosowaną w naukach społecznych - jeżeli chcemy zrozumieć, wyjaśnić i przewidzieć to, co istnieje, możemy to po prostu obserwować, jeżeli jednak nasze wyniki mają być systematyczne, to obserwacja musi zostać przeprowadzona tak, aby spełnione zostały trzy zasadnicze jej warunki: musimy odpowiedzieć na pytanie, co chcemy obserwować¹, gdzie² i kiedy³ chcemy obserwować i jaki stopień interpretacji wyników wymagany jest od obserwatora.

małe podsumowanie:

1. przetwarzanie danych - to procedura łącząca etap zbierania danych i etap analizy danych - polega ona na przekształceniu zebranych informacji w kody, które można poddać analizie

2. schemat kodowania - powinien być powiązany zarówno z teorią, jak i z celem badań, który decyduje o tym, jakie kategorie powinny zostać uwzględnione, innym wymogiem dotyczącym schematu kodowania jest warunek wyczerpywalności i wzajemnej rozłączności

---