W Toruniu za pomnik historii uznane zostało Stare i Nowe Miasto "ze względu na wartości historyczne, urbanistyczno-architektoniczne, wartości materialne i niematerialne, jedynego największego w Północnej Europie zespołu budowli średniowiecznych, kamienic gotyckich użytkowanych do dzisiaj w obrębie miasta".

Widok na Rynek Staromiejski

Powstaniu i rozwojowi tego miasta, nazywanego przez kilka stuleci "Królową Wisły", sprzyjało dogodne położenie nad brzegiem żeglownej rzeki i na skrzyżowaniu starych szlaków handlowych. Już kilka tysięcy lat temu zatrzymywały się tutaj gromady ludzi wędrujących wzdłuż rzeki. W czasach rzymskich w pobliżu przebiegał szlak bursztynowy. We wczesnym średniowieczu na terenie dzisiejszego Torunia było sporo niewielkich skupisk ludzkich; był już też gród, osłonięty drewniano-ziemnym wałem.

Gdy w 1228r. książę Konrad Mazowiecki, dla zabezpieczenia swoich granic przed najazdami Prusów, nadał ziemię chełmińską Krzyżakom, już trzy lata później pierwsze grupy rycerzy zakonnych osadziły się w rejonie obecnej wsi Stary Toruń. Obok ich warownej siedziby rozrosła się szybko osada nazwana Toruniem. 28 grudnia 1233r. na mocy przywileju chełmińskiego Toruń otrzymał prawa miejskie.

Około 1236r. osada przeniesiona

Toruń nocą

została na teren dzisiejszego Starego Miasta; wytyczono wtedy prowadzące w kierunku Wisły ulice: Św. Ducha, Żeglarską, Łazienną, Mostową. W niedługim czasie przeniesiono także ze Starego Torunia krzyżacką warownię, umieszczając ja przy wschodniej granicy miasta. W 2. poł. XIIIw. zabudowano dalszą, północną część miasta; wytyczony został też obszerny (104x109m) rynek, gdzie powstawały budynki handlowe i gospodarcze jak: sukiennice, ławy chlebowe, waga miejska, sąd i wieża rynkowa. Krzyżacka warownia, po poł. XIIIw. była rozbudowywana, stając się pierwszym na naszych ziemiach murowanym zamkiem zakonu.

Dzięki dynamicznemu rozwojowi, w obrębie Starego Miasta szybko zaczęło brakować miejsca dla chętnych do osiedlenia się. Znaczne osiedle powstało na wschód od Starego Miasta,

Krzywa Wieża

tuż obok zamku krzyżackiego. To tzw. Nowe Miasto otrzymało prawa miejskie, jako oddzielna jednostka, w 1264r. Nowe Miasto od Starego oddzielał podwójny rząd murów obronnych z bramami, basztami oraz fosą. Jego układ był podobny do staromiejskiego, z obszernym kwadratowym rynkiem w środku, na którym już w początku XIVw. stanął ceglany ratusz. Oba miasta szybko się rozwijały, głównie dzięki ożywionemu handlowi.

W swych dalszych dziejach Toruń kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk.
W powstaniu antykrzyżackim w 1454r. torunianie, po krótkim oblężeniu, zdobyli zamek krzyżacki. Kierująca powstaniem Rada Staromiejska poleciła zamek

Ratusz Staromiejski

zburzyć, a ruiny zachować "po wsze czasy - ku przestrodze". Prowadzoną w następnych latach wojnę 13-letnia zakończono zawarciem w 1466r. pokoju toruńskiego, w myśl którego Toruń został przywrócony Polsce.
II połowa XVw. jest też znacząca dla Torunia z innego powodu. Tutaj, w kamienicy przy ul. Św. Anny (obecnie M.Kopernika) 19.02.1473r. przyszedł na świat genialny astronom, spędzając następnie początkowe lata swego życia w tym mieście.
W latach 1655-58 miasto było pod okupacją szwedzką. W roku 1703, podczas wojny północnej, Toruń był oblegany przez wojska Karola XII, doznając poważnych zniszczeń, m.in.

Fragment Zamku Krzyżackiego

podczas ostrzału artyleryjskiego spłonął wtedy m.in. Ratusz Starego Miasta (odbudowa ukończona została dopiero w 1737r.).
Podczas II rozbioru Polski Toruń zajęły wojska pruskie, przekształcając go w twierdzę.
W czasach napoleońskich najpierw (1806) krótko rządzili Francuzi, później (1807-15) miasto należało do Księstwa Warszawskiego, a po Kongresie Wiedeńskim w 1815r. znów do Prus, które kontynuowały przekształcanie przygranicznego miasta w warowną twierdzę (nawet stacja w 1862r., a później węzeł kolejowy zostały ukształtowane przede wszystkim z myślą o ich militarnej roli).
Do Polski Toruń powrócił na dobre w 1918r., po kończącym I wojnę światową Traktacie Wersalskim.

Różne panowania, różne kultury, różne cywilne i militarne funkcje miasta pozostawiły swoje ślady w architektonicznym zespole Torunia. Szczęśliwie, podczas obydwu wojen światowych, ocalał autentyczny zespół staromiejski Torunia. Ocalał średniowieczny układ architektoniczny miasta, jego gotyckie

Dwór Artusa

kościoły, ocalały ślady i wpływy epoki gotyku, renesansu, baroku i neogotyku, pałace, kamienice, spichrze, bramy i mury obronne ze śladami każdego stylu i każdej epoki. Przetrwały też najwspanialsze osiągnięcia gotyckiej architektury ceglanej w Europie oraz ślady wzajemnego przenikania się różnych kultur w tak odległych czasach.

Na Rynku Staromiejskim znajduje się gotycki ratusz, jeden z najpiękniejszych w Polsce. Ceglana budowla na planie czworoboku, z dziedzińcem wewnątrz, zbudowana została pod koniec XIVw. przez mistrza Andrzeja z wykorzystaniem istniejących Sukiennic i wieży (z 1259r.), Ław Chlebowych (ok. 1274) i wagi (ok. 1280). Wieża, mająca poprzednio 23 m wysokości, została podwyższona do obecnych 40 m. W latach 1602-03 gdański budowniczy Antoni van Opbergen podwyższył ratusz o 1 piętro, powiększył otwory okienne, a na narożnikach budowli ustawił manierystyczne wieżyczki. Po pożarze w 1703r.

Kościół św. Ducha

(oblężęnie miasta przez Szwedów), odbudowę ratusza zakończono dopiero w 1737r. Dokonano przy tym m.in. przebudowy wnętrz w stylu późnobarokowym (1722-37). W ratuszu mieści się obecnie Muzeum Okręgowe.

Historia górującego nad miastem kościoła Św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty rozpoczęła się ok. 1260r., gdy przy ul. Żeglarskiej rozpoczęto budowę ceglanej świątyni. Gotycką halę z zakrystią (1310-20) przedłużono ok. roku 1370 i rozbudowywano w następnych latach. Polichromia gotycka pochodzi z końca XIII i XIVw., a ołtarz główny z lat 1502-06. W kościele rzeźby gotyckie z pocz. XIVw., m.in. krucyfiks i Matka Boska Bolesna, płyta nagrobna von Soestów wykonana w Brugii ok. 1360r., obrazy manierystyczne i barokowe, a także marmurowe popiersie M.Kopernika z 1766r.

Pofranciszański Kościół Najświętszej Marii

Dom Kopernika

Panny ma swój początek w I poł. XIIIw., kiedy zakon franciszkanów osiedlił się (prawdopodobnie przed 1239r.) tuż poza ówczesnymi obwarowaniami miasta. W latach 1350-70 kościół został gruntownie przebudowany. Powstała wówczas murowana, trójnawowa , halowa świątynia o długości 60 m i wysokości naw 27 m. Zgodnie z regułą zakonów żebraczych kościół ten nie posiada potężnej wieży, lecz trzy małe sygnaturki wzniesione nad prezbiterium od strony wschodniej. Wnętrze bogato zdobione polichromiami gotyckimi z końca XIVw., wystrój gotycko-rokokowy, m.in. dębowe stalle z I poł. XVw. Z okresu luterańskiego pochodzą m.in. organy manierystyczne (1609), ambona i większość epitafii na ścianach. Z czasów bernardyńskich (kościół przechodził w różne ręce) pochodzą ołtarze boczne, ołtarz główny (1731) oraz łuk tęczowy.

Pozostawione "ku przestrodze" ruiny zamku krzyżackiego ciągle wznoszą się nad skarpą wiślaną. Zachowane są dolne partie murów, części fosy zamkowej oraz w całości wieża ustępowa (tzw. gdanisko) z II poł. XIIIw. W obrębie zamku, przy ul. Podmurnej, znajduje się

Brama Żeglarska

też późnogotycka kamienica z 1486r., będąca siedzibą Bractwa Św. Jerzego.

Z licznych istniejących w Toruniu budowli pochodzących z różnych epok, warto wymienić też:

• Kościół św. Jakuba - ceglana bazylika z l. 1309-50, z licznymi rzeźbami (m.in. Madonna, ok. 1380r.) i obrazami.

• Ponad trzysta zabytkowych kamienic, w większości wzniesionych w średniowieczu, a zmieniających w późniejszych wiekach swój wystrój.

• Zachowane częściowo mury Starego i Nowego Miasta, wznoszone w II poł. XIIIw. i w XIVw., rozbudowywane w I poł. XVw., z bramami i basztami. Jest tu m.in. Krzywa Wieża (odchylenie od pionu 1,40 m) - 15-metrowa baszta wybudowana w XIVw., już w średniowieczu osunęła się na piszczystym podłożu, ulegając przechyleniu. Są też staromiejskie bramy wychodzące na nabrzeże wiślane (Bulwar Filadelfijski): Klsztorna (pocz. XIVw.), Mostowa (1432r., Jan Gotland), Żeglarska (I poł. XIVw.).

• Pałace późnobarokowe z z XVIIIw., m.in. Meissnerów (1793), Fengerów (1742), Biskupów Kujawskich (1693).

• Ceglane, gotycko-manierystyczne spichlerze, m.in. na ul. Rabiańskiej (gotycki z XIVw.) i ul. Piekary (manierystyczny z I poł. XVIIw., częściowo zrekonstruowany).

Nie sposób nie wspomnieć o obiektach związanych z osobą Mikołaja Kopernika: późnogotycki (po 1480r.) Dom Kopernika oraz znany pomnik wielkiego astronoma, trzymającego w ręce astrolabium (z 1853r.).

Zespół staromiejski Torunia został w grudniu 1997r. wpisany przez UNESCO na Międzynarodową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego.

W Gdańsku szczególną ochroną objęto, ze względu na wartości historyczne, przestrzenne, architektoniczne oraz wartości niematerialne, rejon miasta w zasięgu obwarowań XVII wieku.

Pomnik Jana III Sobieskiego

Początki miasta sięgają 980 roku - opanowanie ujścia Wisły przez Mieszka I; jest o tym wzmianka z 997 roku w "Żywocie św. Wojciecha". Pierwsza wiadomość o porcie gdańskim pochodzi z 1148 r. Pierwsze prawa miejskie lubeckie zostały nadane przez Świętopełka II około 1236 roku.
Dalsza historia Gdańska była bogata i burzliwa.

Po zniszczeniach w czasie ostatniej wojny miasto prawie całkowicie odbudowano i dziś jest to jeden z najokazalszych zespołów zabytkowych w Polsce. Większość najcenniejszych obiektów zabytkowych znajduje się w obrębie Głównego Miasta.
Są to między innymi:

• Kościół NMP (zwany Bazyliką Mariacką).

Kościół NMP, zprawej wieża Ratusza

• Jest to największy w Polsce halowy kościół i jednocześnie największa ceglana świątynia na świecie, zajmująca prawie 0,5 ha powierzchni, 105m długa, budowana od 1343 do 1502 roku. Potężna wieża (78m wys.), 7 bram wejściowych, 37 olbrzymich okien. Późnogotyckie sklepienie siatkowe i kryształowe, wzniesione 28-30 m nad podsadzką, spoczywa na 26 filarach wolno stojących. Powierzchnia trzech dachów naw podłużnych i transeptu wynosi około 8000 m kw. Bogate i niezwykle cenne wyposażenie głównie z XV - XVII w., m.in. gotycka Pieta z ok. 1410r.,, rzeźba "Piękna Madonna" z ok. 1420r., przepiękne gotyckie tabernakulum w kształcie wieżyczki z 1478-82r., słynny astronomiczny zegar Hansa Düringera z 1464-1470r., XIX - wieczna kopia "Sądu Ostatecznego" Hansa Memlinga (oryginał, znajdujący się w Muzeum Narodowym w Gdańsku, namalowany został w 1473r. przez niederlandzkiego malarza na zamówienie florenckiego kupca Angelo Tani i nigdy nie dotarł do właściciela: w drodze przechwycił go gdański kaper Paweł Benecke i przywiózł do Gdańska, przekazując w darze Bractwu Świętego Jerzego).

• Ratusz Głównego Miasta. Gotycka budowla wzniesiona na miejscu starszej w latach 1378-82, w następnych wiekach rozbudowana. Dziś wewnątrz Muzeum Historii Miasta Gdańska.
  Piękny wystrój wnętrz (Sala Czerwona) i ciekawe ekspozycje muzealne. Z wieży (81,5 m) rozległy widok.

Żuraw

• Żuraw - dawny dźwig portowy i obiekt obronny z bramą prowadzącą z nad Motławy na ul. Szeroką. Zbudowany w 1444r. Obecnie siedziba Centralnego Muzeum Morskiego.

• Dwór Artusa. Wzniesiony w latach 1476-78 na miejscu starszego. Niegdyś siedziba bractw mieszczańskich i giełda. Monumentalna fasada, łącząca elementy gotyckie (okna) z formą manierystyczną jest dziełem Abrahama van den Blocke z 1617r. (tylna gotycka z XVw.). We wnętrzu sala o powierzchni 450m kw.

• Fontanna Neptuna. Wykonana wg proj. Abrahama van den Blocke w 1613r., uruchomiona w 1633r. Obecny basen i rzeźby na nim z 1761r.

• Całe ulice i zespoły zabytkowych kamienic (ulica Mariacka uważana za jedną z najpiękniejszych w Polsce). M.in. Złota Kamieniczka nr 41 z 1617r., przy Drodze Królewskiej czyli trasie od Bramy Wyżynnej do Zielonej.

Widok na Długi Targ z wieży ratuszowej

• Fasadę kamieniczki pokrywają złocone płaskorzeźby dłuta Hansa Voigta, przedstawiające znane wydarzenia historyczne i głowy znanych postaci (m.in. Władysława Jagiełły i Zygmunta III).

• Zielona Brama. Pałac zbudowany w 1568 roku przez Hansa Kramera z Drezna i Regniera z Amsterdamu, z fasadą skomponowaną w duchu manieryzmu niderlandzkiego. Niedoszła rezydencja królów polskich. Pierwotnie znajdowała się w tym miejscu Brama Kogi z XIV w. (przy sąsiadującym nabrzeżu cumowały żaglowce zwane koggami).

• Wielki Arsenał. Wzniesiony z pocz. XVII w. przez A. van Obbergena i Jana Strakowskiego w stylu manieryzmu holenderskiego. Wystrój rzeźbiarski fasad dłuta Bartha Młodszego z Genewy. Dziś na parterze o wymiarach 40 x 60 m pasaż handlowy.

• Wielki Młyn z poł. XIV w. Największy w średniowiecznej Europie o 18 kołach wodnych mełł dziennie 200 ton ziarna. Po ostatniej wojnie odbudowany bez wnętrza.

• Zespoły spichrzów, głównie z XVII - XVIII wieku (Wyspa Spichrzów).

• Budowle strzegące wejść do miasta - mury obronne, baszty, bramy - głównie z XIV - XV w.
  Bram zachowało się do naszych czasów kilkanaście: część tzw. wodnych, tj. wychodzących na Motławę (Krowia, Kogi-Zielona, Chlebnicka, Mariacka,

Brama Stągiewna

• Św. Ducha, Świętojańska, Straganiarska, Żuraw, Stągiewna) oraz kilka tzw. lądowych (Wyżynna , Nizinna, Złota, Żuławska, Więzienna). Wiadomo, że było jeszcze około 30 bram, lecz nie wszystkie z nich można dokładnie umiejscowić.
  Główną bramą wjazdową do miasta była przez kilka wieków Brama Wyżynna (Hans Kramer 1575-76; Wilhelm van den Block 1588 - dekoracja rzeźbiarska). Zaraz za tą bramą znajduje się Wieża Więzienna i Katownia (nie udostępniana dla zwiedzających) a następnie Brama Złota (projekt: Abraham van den Block - syn Wilhelma, wykonanie: Jan Strakowski 1612-14), z pięknymi elewacjami wschodnią i zachodnią oraz z ośmioma posągami dłuta Piotra Ringeringa z 1648r. (Pokój, Wolność, Bogactwo, Sława, Roztropność, Pobożność, Sprawiedliwość i Zgoda). Za Bramą Złotą ulica Długa i Długi Targ, zamknięty przed Motławą Bramą Zieloną. Posuwając się dalej, za Motławą mija się Bramę Stągiewną i poprzez Długie Ogrody dochodzi się do Bramy Żuławskiej. Ta ostatnia brama zbudowana została w 1628r. przez Jana Strakowskigo jako wschodnie wejście do miasta.

Poza obszarem uznanym za Pomnik Historii na terenie Gdańska znajduje się szereg innych cennych i znanych obiektów, m.in.:

Twierdza Wisłoujście

• Zespół opactwa Cystersów (m.in. kościół katedralny ze słynnymi organami) i park w Oliwie

• Półwysep Westerplatte z pomnikiem i bunkrami

• Twierdza Wisłoujście z wieżą z 1482 roku (zabytek klasy "0")




W Wrocławiu za pomnik historii uznano zespół historycznego centrum miasta (Stare i Nowe Miasto oraz wyspy odrzańskie) w celu jego ochrony "ze względu na wartości urbanistyczne i niematerialne, obszaru miasta średniowiecznego, najstarszego zespołu osadniczego na wyspach z wykształconą w średniowieczu siecią układu ulic, będącego w XIIIw. jednym z większych miast Europy i jednym z największych w Polsce".

Budynek ''Panoramy Racławickiej'' we Wrocławiu

Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Wrocławia pochodzą z epoki kamienia; obszary te zamieszkiwało plemię Ślężan. W Xw. na Ostrowie Tumskim istniała już duża osada drewniana, która była siedzibą Piastów. Od początku XIw. (aż do 1821r.) Wrocław był siedzibą biskupstwa, podległego arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Zwycięstwo Bolesława Krzywoustego na Psim Polu (obecnie dzielnica miasta) w 1109r. nad wojskami niemieckimi cesarza Henryka V zapoczątkowało okres rozkwitu Wrocławia. Pierwsza lokacja miasta nastąpiła ok. 1230r., potem właściwa w 1242r., a prawa magdeburskie miasto otrzymało w 1261r. W 1335r. Wrocław wraz ze Śląskiem przeszedł pod panowanie Czech. W XIVw. nastąpił rozwój handlu, dzięki korzystnemu położeniu. W XIV-XVw. powstało wiele gotyckich budowli sakralnych

Most Tumski

i świeckich. Wrocław należał wówczas do największych miast środkowej Europy (na pocz. XVw. liczył ok. 20 tys. mieszkańców). W 1526r. miasto przeszło pod rządy Habsburgów, a w 1741r. pod panowanie Prus. We wszystkich tych okresach Wrocław i Dolny Śląsk utrzymywały silne więzi kulturalne i gospodarcze z Polską.

W 1945r. Wrocław uległ dużym zniszczeniom - ok. 70% budynków legło w gruzach. Po wojnie miasto odbudowano, zrekonstruowano zabytki.

Wrocław stanowi niezwykle cenny zespół zabytkowy; należą do niego obiekty najwyższej klasy. Najstarszą częścią miasta jest Ostrów Tumski (będący niegdyś wyspą), gdzie znajdują się m.in.:

• Katedra św. Jana Chrzciciela, gotycka z lat 1244-72, z pozostałościami budowli romańskiej (1149-69). Świątynia była rozbudowywana w XIV-XVIw., m.in.: kaplica Mariacka, ufundowana przez biskupa Przecława z Pogorzeli (1354-61, mistrz Peszko), wieża północna (1419), kaplice boczne (płd. - przed 1400r., płn. - do 1520r.). W kościele polichromie gotyckie z XVw., tryptyk późnogotycki, szereg nagrobków i epitafiów z XIV-XVIIIw. (m.in. b-pa Przecława - gotycki z 1376r., Piotr Parler), a także największe w Polsce organy.

• Kościół kolegiacki św. Krzyża, z kościołem dolnym św. Bartłomieja, z XIII-XIVw. Jest to ufundowana przez księcia Henryka IV ceglana dwupoziomowa hala z 2 wieżami przy nasadach wielobocznych ramion transeptu. W kościele tryptyki, obrazy i rzeźby gotyckie, renesansowy nagrobek kanonika S.Sauera z 1533r. Kanonikiem kolegiaty św. Krzyża był m.in. Mikołaj Kopernik.
  Przed południową elewacją kolegiaty znajduje się niewielki, piękny placyk z barokowym pomnikiem św. Jana Nepomucena (1730-32, Christoph Tausch i Jan Jerzy Urbański).

• Kościół św. Idziego - ceglano-kamienna późnobarokowa budowla z I poł. XIIIw., przebudowywana m.in. w 1571r.

• Relikty zespołu Piastowskiego Zamku z XIIIw. z zachowanymi fragmentami murów. Na tym obszarze znajdował się najstarszy, prapolski gród Wrocławia, otoczony wałem drewniano-ziemnych umocnień obroonych, przebudowanych na przełomie X i XIw. na piastowski gród książęcy.

Na północ od katedry znajduje się późogotycko-renesansowy

Widok z Ratusza na zabytkowe kamienice i kościół św. Elżbiety

Dom Kapituły (I poł. XVIw.), gdzie obecnie mieści się Muzeum i Archiwum Archidiecezjalne. W tym Archiwum przechowywana jest m.in. słynna Księga Henrykowska (Liber Fundationis Claustri Sanctae Mariae Virginis in Heinrichow), w której cysterski opat Piotr w 1270r. napisał pierwsze zdanie w języku polskim: "day ut ia pobrusa, a ti poziwai" ('daj, a ja pomielę a ty odpoczywaj").

Poza Ostrowem Tumskim, na szczególną uwagę zasługują:

• Kościół NMP na Piasku, gotycki z l. 1334-75 (m.in. mistrz Peszko) - ceglano-kamienna hala bez wyodrębnionego prezbiterium z 3-absydowym zakończeniem i 2 wieżami (północna nieskończona). Pod posadzką pozostałości kamiennej bazyliki romańskiej z poł. XIIw. i kościoła ceglanego z XIIIw. Przy kościele dawny budynek klasztorny Augustianów z XVIIIw. - obecnie Biblioteka Uniwersytecka. Biblioteka ta zawiera najliczniejszy w Polsce zbiór starodruków, m.in. pierwszy w historii druk w języku polskim zawarty w "Statua Synodalia episcoporum Wratislaviensium" wydane w 1475r. we Wrocławiu przez oficynę wydawniczą Kaspra Eylana, z polskimi tekstami modlitw.

• Ratusz (obecnie Muzeum Historyczne m. Wrocławia) - późnogotycki, ceglano-kamienny z 2. poł. XIIIw., rozbudowany w I poł. XIVw. oraz II poł. XVw. i pocz. XVIw., z bogatą dekoracją rzeźbiarską (1471-1504, m.in. Hans Berhold, Bricius Gauschke). Ratusz rekonstruowany po zniszczeniach wojennych w l. 1949-53 zaliczany jest do najcenniejszych zabytków gotyckiej architektury mieszczańskiej w Polsce.

• Kolegium jezuitów z kościołem im. Jezus (1689-98). We wnętrzu polichromia iluzjonistyczna (1704-06, Jan Michał Rottmayer) i

Ratusz we Wrocławiu

• bogaty późnobarokowy wystrój rzeźbiarski (1722-30, Krzysztof Tausch). Budynek szkoły jezuickiej (obecnie Uniwersytet) w formie długiego pałacu o dekorowanych rzeźbiarsko, porządkowych fasadach z rozbudowanym portalem głównym, z lat 1728-34.

• Kościół św. Marii Magdaleny - ceglano-kamienna bazylika (koniec XIII-poł. XIVw.) z 3-nawowym prezbiterium (1358-71, mistrz Peszko) i kaplicami bocznymi (ok. 1400r.) oraz (od południa) słynnym ozdobnie rzeźbionym romańskim portalem z końca XIIw. (przeniesionym w 1546r. z kościoła benedyktynów na Olbiniu).

• Dawny klasztor Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą, a obecnie Biblioteka im. Ossolińskich - barokowa budowla z lat 1675-1715. W tutejszych zbiorach m.in. rękopis "Pana Tadeusza"

• Kościół św. Klary z 1257-60 z kaplicą św. Jadwigi (1261-70) przebudowany w baroku w l. 1693-99 - obecnie Mauzoleum Piastów Wrocławskich. Tu znajdują się groby książąt Henryków III, V i VI oraz urna z sercem księżnej legnicko-brzeskiej Karoliny, ostatniej z rodu Piastów (zm. w 1707).

W mieście szereg innych zabytkowych kościołów, kamienic (m.in. w Rynku) a także liczne domy i pałace (m.in. Spatgenów, Pachalych, Hatzfeldów).
Warto wspomnieć też o znajdującym się we Wrocławiu znanym obrazie "Panorama Racławicka" Wojciecha Kossaka i Jana Styki i in., ukończonym w 1894r. Płótno o wym. 15 m wysokości i 120 m długości eksponowane jest w specjalnie wybudowanej rutundzie.

---