MATERIAŁY POMOCNICZE

Zasoby naturalne, to dobra materialne i związane z nimi usługi będące częścią szeroko rozumianej Natury. Są składnikami przyrody tworzącymi środowisko życia człowieka (biotyp) i jednocześnie stanowią czynniki procesów produkcyjnych. Wyróżnia się wśród nich substancje (minerały, wodę), energię oraz użytki.

Inny podział wymienia;

- przestrzeń geograficzną,

- zasoby mineralne,

- zasoby wodne,

- zasoby biotyczne (rośliny i zwierzęta)

Niektóre z nich są niewyczerpywalne (położenie geograficzne, przestrzeń), a niektóre wyczerpywalne (należą do nich zasoby odnawialne i nieodnawialne).

Zasoby nieodnawialne to zasoby, których wykorzystanie należy rozłożyć w czasie, ponieważ na świecie występuje ich ograniczona ilość. Zasoby te ”mogą być wykorzystywane tylko raz.” (D. Begg). Podaż tych zasobów jest w zasadzie stała, a one same „nie dają się” wystarczająco szybko odtworzyć, by nadal miały znaczenie ekonomiczne. (P. Samuelson, W. Nordhaus). Należą do nich głównie kopaliny (rudy metali, ropa naftowa, gaz, węgiel, siarka, kamienie użyteczne, wapień, sól i inne.

Zasoby odnawialne odznaczają się tym, że dopóki człowiek korzysta z nich racjonalnie i nie narusza równowagi środowiska, odnawiają się i stanowią wieczny zasób dóbr, z którego człowiek może czerpać. Praktycznie wszystkie zasoby naturalne poza kopalinami są odnawialne. Proces ich odnowy ma charakter biologiczny i dopóki respektowane są prawa biologii trwa on nieustannie.

Do zasobów odnawialnych zalicza się: glebę, wodę, las, zasoby ryb w morzach i oceanach, świat zwierzęcy, krajobraz, zasoby genetyczne, a także powietrze atmosferyczne. Wykorzystanie zasobów nieodnawialnych powinno maksymalizować nadwyżkę ekonomiczną, czyli nadwyżkę korzyści nad kosztami.

Gospodarowanie zasobami nieodnawialnymi nie może być analizowane statycznie, ponieważ jego istota przejawia się w podjęciu decyzji o tym, jak rozłożyć w czasie wykorzystanie tych zasobów. Rozpatrywane są dwa warianty:

• przyspieszenie eksploatacji kosztem przyszłości

• wstrzymanie eksploatacji z myślą o przyszłych korzyściach.

W sprawie gospodarowania zasobami nieodnawialnymi ekonomia postuluje, że ich wykorzystanie powinno maksymalizować nadwyżkę ekonomiczną, a więc nadwyżkę korzyści nad kosztami.

W celu analizy rynku nieodnawialnego zasobu naturalnego (np. węgla, ropy naftowej, rudy żelaza) została w 1931 roku wyprowadzona Reguła Hotellinga (kryterium optymalnego rozkładu wydobycia w czasie). Stosuje się ją do wszelkich zasobów, których podaż jest ograniczona i może ulec tylko zmniejszeniu na skutek zużycia części jednostek.

Reguła Hotellinga dotyczy złoża, którego właściciel jest cenobiorcą i chce zmaksymalizować wartość bieżącą netto, rozumianą jako suma strumienia zdyskontowanych rent z tytułu wydobycia. Zatem właściciel zasobu kierując się zasadą maksymalizacji korzyści netto (po potrąceniu kosztów) powinien swoje decyzje uzależniać od obowiązującej stopy procentowej, która pełni rolę parametru dyskontującego przyszłe wartości pieniężne.

Przez rentę (R - royalty) rozumie się różnicę między tym ile nabywcy chcą zapłacić za kolejną jednostkę zasobu (WTP - Willingness to pay), oraz tym ile sprzedawca musi dostać, aby tę jednostkę dostarczyć na rynek (WTA - Willingness to Accept).

R= WTP-WTA

Wielkość parametru r, dla której wybór między x dziś a x(1+r) w następnym okresie jest obojętny nazywa się stopą dyskontową. Pozwala ona na sprowadzenie do porównywalności kwot pochodzących z różnych okresów.

Z założenia o konieczności przyjęcia ceny podyktowanej w każdym okresie przez rynek wynika, że:

WTP=pt

Natomiast graniczna cena, po której sprzedawca zgodzi się sprzedać towar w danym okresie jest równa kosztowi krańcowemu, czyli:

WTA=MCt

Zatem:

Rt=pt-MCt

Sumę takich rent, aż do wyczerpania zasobu, zdyskontowanych na chwilę obecną właściciel pragnie zmaksymalizować.

Wydobywając i sprzedając zasób,właściciel zamienia jego wartość na pieniądze, zatem jego wartość może rosnąć w miarę ubywania (robi się coraz rzadszy). Jednak pieniądze zainwestowane gdzie indziej pozwalają na uzyskanie jakichś korzyści.

Właściciel zasobu musi zatem rozważyć co mu się bardziej opłaca:

• zachować zasób na przyszłość oczekując względnego wzrostu renty:

dRt/dt:Rt

• zamienić zasób na pieniądze i zainwestować je licząc na zwrot wyznaczony aktualną stopą dyskontową r (realną stopę procentową).

Jeżeli:

dRt/dt:Rt>r

to właściciel sądzi, że wzrost renty będzie wyższy niż stopa dyskontowa, a więc powinien wstrzymać wydobycie zasobu, gdyż zarobi więcej na jego wzroście niż na zainwestowaniu przychodu z bieżącego wydobycia.

Natomiast gdy:

dRt/dt:Rt<r

to właściciel sądzi, że wzrost renty będzie mniejszy niż stopa dyskontowa, a więc powinien zwiększyć wydobycie zasobu i sprzedać go tyle ile może, ponieważ na jego trzymaniu zarobi mniej niż na zainwestowaniu przychodu z bieżącego wydobycia.

Zatem brak motywacji u właściciela do zmiany poziomu bieżącego wydobycia może zaistnieć tylko wtedy gdy:

dRt/dt:Rt=r

Jest to reguła Hotellinga, która charakteryzuje równowagę na rynku zasobu nieodnawialnego.

Wykorzystując oznaczenia z definicji renty można ją zapisać:

d(pt-MCt)/dt:(pt-MCt)=r

Niekiedy wyprowadza się ją przy założeniu, że koszty wydobycia są stałe względem jego skali i wtedy Mct=0, a renta równa jest cenie, co upraszcza wzór do postaci:

dpt/dt:pt=r

Ta uproszczona wersja reguły Hotellinga przewiduje, że kurczenie się złoża zasobu nieodnawialnego będzie następowało w taki sposób, że tempo wzrostu jego ceny zrówna się ze stopą dyskontową (jako stopę dyskontową można przyjąć realną stopę procentową, na którą może liczyć właściciel zasobu gdyby zainwestował pieniądze poza swoim przedsiębiorstwem).

Z reguły Hotellinga można wyprowadzić wniosek, że potanienie kapitału przejawiające się na rynku spadkiem stopy procentowej powinno doprowadzić do zmniejszenia wydobycia. Zakładając, że rynek był w równowadze

(d(pt-MCt)/dt:(pt-MCt)=r

Zatem zmniejszenie prawej strony spowoduje, że zachowanie złoża na przyszłość będzie opłacalne i na odwrót - wzrost stopy procentowej powinien doprowadzić do zwiększenia wydobycia.

ZADANIE

Właściciel kopalni węgla, będący jednym z wielu jego producentów, rozważa, czy zwiększyć wydobycie. Obecna cena węgla wynosi 100 zł/t, zaś prognozowana na następny rok - 102 zł/t. Jednostkowy koszt wydobycia jest w przybliżeniu stały i wynosi 80 zł/t. Właściciel mógłby zainwestować swoje pieniądze gdzie indziej, uzyskując roczną stopę zwrotu 12%. Co mu doradzić?

ROZWIĄZANIE:

Zgodnie z regułą Hotellinga należy porównać stopę przyrostu renty ze stopą dyskontową. Obecna renta wynosi 100-80=20 zł, przyszła renta wynosi 102-80=22 zł. Zatem stopa przyrostu renty wynosi (22-20)/20 = 0,1 = 10%, czyli mniej niż 12% stopy dyskontowej. Zatem należy zwiększyć wydobycie i sprzedać tyle węgla, na ile pozwolą ograniczenia techniczne. Zakładamy, że właściciel kopali jest cenobiorcą, tzn. dostarczenie przez niego większej ilości węgla na rynek nie wpłynie na cenę surowca.

EKONOMIKA ZASOBÓW ODNAWIALNYCH

Zasoby odnawialne w przeciwieństwie do nieodnawialnych mogą być eksploatowane bez końca, zatem regułę gospodarowania nimi można oprzeć na pojęciu tzw. maksymalnego trwałego przychodu (MSY - naximum sustainable yield).

Aby przychód z eksploatacji zasobu odnawialnego (takiego jak las, łowisko, woda krążąca w hydrosferze) mógł być trwały, powinno się wykorzystać jedynie jego naturalny przyrost Δx bez uszczuplania trzonu zasobu x, który powinien być ustabilizowany.

Jeśli przykładem będzie łowisko, to należy zauważyć, że ten naturalny przyrost będzie różny i zależny od wielkości stada względem pojemności środowiska.

Reguła gospodarowania zasobami odnawialnymi zasadniczo sprowadza się do pojęcia maksymalnego trwałego przychodu (MSY - maximum sustainable field). Uzyskanie maksymalnego trwałego przychodu oznacza pełne użytkowanie zasobu.

Przykład populacji ryb (np. stado wielorybów):

Źródło: T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s.86.

Najbardziej tradycyjnym podejściem do użytkowania zasobów ryb jest stosowanie polityki maksymalnego trwałego połowu, tzw. pełne użytkowanie zasobu. W sytuacji przedstawionej na rysunku oznacza to utrzymanie wielkości populacji na poziomie Xmsy.

• stado małe → przyrost naturalny mały (mało zgonów, ale i mało urodzeń),

• stado osiągające granice wyznaczone pojemnością środowiska K → przyrost naturalny bliski zeru (urodzenia równoważone przez zgony),

• XMSY → wielkość stada, przy którym nadwyżka urodzeń nad zgonami jest największa z możliwych. Utrzymanie stada na tym poziomie w celu cyklicznego odławiania nadwyżki, pozwala na osiągnięcie trwałego maksymalnego trwałego przychodu MSY.

Koncepcja maksymalnego trwałego rozwoju stanowiła główny punkt odniesienia dla ekonomicznych analiz wykorzystania zasobów odnawialnych. Racjonalna gospodarka nimi polegała na utrzymywaniu ich na poziomie XMSY. Uważano, że ograniczenie wolnego dostępu, a zwłaszcza sprywatyzowanie zasobów odnawialnych pozwolą gospodarce na osiągnięcie optymalnego położenia.

W 1976 r. C. Clark wykazał, że istnieją sytuacje, w których nawet prywatnemu właścicielowi nie opłaca się gwarancja maksymalnego trwałego przychodu i będzie chciał posiadany zasób odnawialny wyeksploatować do końca (zwrócił on uwagę, że uzdrowienie gospodarki zasobami odnawialnymi nie może następować w drodze prywatyzacji).

Zakładając, że:

• p jest ceną rynkową wieloryba, zatem roczny przychód wynosi MSYp,

• wartość bieżąca zdyskontowanego strumienia rocznych dochodów wynosi MSYp/r, przy czym r oznacza przyjętą stopę dyskontową,

• alternatywa polega na jednorazowym odłowieniu całego stada i zainwestowaniu uzyskanych dochodów w wysokości XMSYp,

• g stanowi stopę przyrostu naturalnego stada przy liczebności XMSY

Wtedy:

MSYp/r=XMSYp/skracając przez p

otrzymuje się: MSY/r=XMSY

MSY=XMSYg

XMSYg/r=XMSY

g/r=1

Gdy g = r wówczas wybór pomiędzy alternatywami jest dla właściciela obojętny.

Jeżeli stopa przyrostu stada jest wyższa od stopy dyskontowej, to korzystniejszym rozwiązaniem jest odłów zapewniający maksymalny trwały przychód.

Jeżeli stopa dyskontowa r jest wyższa od stopy przyrostu naturalnego stada g, to korzystniejszy jest jednorazowy odłów całego stada.

ZADANIE

Roczne korzyści z trwałej eksploatacji pewnego zasobu są szacowane na 1500 zł. Zasób można spieniężyć za 20 000 zł, bezpowrotnie pozbawiając się szansy na jego przyszłe wykorzystanie. Przy jakiej stopie dyskontowej analiza ekonomiczna wskaże na zachowanie zasobu, jako alternatywę korzystniejszą?

Rozwiązanie:

PV = 1500/x

20000 = 1500/x

x = 1500/20000 = 0,075

x= 7,5%

Zatem przy stopie dyskontowej niższej niż 7,5% korzystniejsze jest zachowanie zasobu. Ten sam wynik można otrzymać, obliczając roczny przychód z zainwestowania 20000 zł. Przy i = 7,5% roczny przychód wyniesie właśnie 1500 zł.

EKONOMIKA LEŚNICTWA

Lasy pełnią wiele funkcji, ale najczęściej wymienia się dostarczanie:

• materiału budowlanego,

• materiału do wytwarzania wyrobów z drewna,

• materiału do produkcji papieru itp.

Ponadto lasy:

• są siedliskiem zwierzyny,

• pochłaniają dwutlenek węgla oraz wytwarzają tlen,

• pomagają w ochronie zasobów wodnych,

• przeciwdziałają erozji gleby itp.

Przedmiotem zainteresowań ekonomiki leśnictwa jest optymalizacja gospodarki leśnej pod kątem produkcji drewna. Na tak wąskie ujęcie ma wpływ wspólna własność oraz wolny dostęp do większości innych usług dostarczanych przez leśnictwo. Ponadto ekonomika leśnictwa próbuje odpowiedzieć na pytanie, kiedy należy dokonywać wyrębu drzewostanu.

Drzewostan to ta część lasu, w której występują drzewa o tym samym wieku i która jest zagospodarowana jako jedna całość.

Zatem hodowla lasu stała się przykładem eksploatacji odnawialnego zasobu naturalnego, a problem optymalizacji w leśnictwie przyczynił się do opracowania w XIX w. przez niemieckiego leśnika Martina Faustmanna modelu ekonomicznego.

W podstawowym modelu optymalizacji rotacji wielkość drzewostanu jednowiekowego jest traktowana jako zmienna zależna tylko od jego wieku.

Źródło: T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s.88

Na wykresie na osi poziomej jest mierzony czas (t), a na pionowej przyrost masy drewna (v). Nachylenie półprostych wychodzących z początku układu ukazuje właśnie średnie tempo jego przyrostu, którego maksimum przypada w momencie tMSY i wynosi MSY = ∆vMSY/tMSY .

Wycinając drzewa w momencie tMSY lat i jednocześnie ponownie zalesiając teren zapewnia się maksymalny trwały przychód.

Dla wielu europejskich gatunków drzew (świerk, sosna, brzoza) wiek ten szacuje się na 40-70 lat.

Ekonomiczna analiza może wzorować się na regule Hotellinga. Las traktuje się jako zasób, którego wartość rośnie (nie z powodu rzadkości, lecz ze względu powiększenia się licznej wielkości drewna), zaś warunki wyboru optymalnego momentu spieniężenia zasobu są podobne.

Las należy ściąć i sprzedać wówczas, gdy tempo wzrostu jego wartości zmaleje do poziomu stopy dyskontowej.

Przy założeniu, że wartość drzewostanu jest proporcjonalna do objętości masy drzewnej vt,: Rt = (p - MCt)vt

gdzie p - to cena jednostki masy drzewnej

Zakładając, że koszty krańcowe (Mct) są stałe (oznacza to, ze zabiegi pielęgnacyjno-hodowlane w przeliczeniu na objętość masy drzewnej kosztują tyle samo niezależnie od wieku i gęstości lasu) można ten wzór uprościć do postaci:

Rt = pvt

gdzie p - to cena netto po potrąceniu kosztów uzyskania przychodu, czyli zabiegów pielęgnacyjnych)

Przy takiej interpretacji reguła Hotellinga przyjmuje posta

d(pvt)/ dt:pvt = r

a po skróceniu przez p: dvt/dt:vt = r

Jest to kryterium gotowości lasu do wyrębu (różne od trwałego przychodu)

Optymalny wiek rębności t0 obliczony na podstawie wzoru uwzględniającego stopę dyskontową może być krótszy lub dłuższy od tMSY. Również t0 nie stanowi w pełni poprawnego rozwiązania problemu maksymalizacji nadwyżki ekonomicznej z produkcji leśnej. Nie uwzględnia faktu, że wyrąb nie pozbawia leśnika zasobu całkowicie, bowiem ma on ziemię, która (nawet nie zalesiona) ma jakąś wartość (np. przestrzeń do ponownego zalesienia). Uwzględnienie tego faktu przyspiesza nieco optymalny moment wyrębu lasu w porównaniu z t0. Doliczenie wartości ziemi zwiększa korzyść z wyrębu w porównaniu z t0, ponieważ zgodnie z regułą Hotellinga, decyzję o ścięciu drzew należy podjąć wtedy, gdy oczekiwany przyrost wartości na pniu staje się mniej atrakcyjny niż alternatywne wykorzystanie zgromadzonego kapitału.

O korzyściach z alternatywnego wykorzystania kapitału, przy pominięciu wartości ziemi po wyrębie, informuje stopa dyskontowa. Zatem doliczenie wartości ziemi zwiększa korzyść z wyrębu,

czyli przyspiesza moment jego opłacalności.

Tak obliczony - skrócony - wiek wyrębu tF, postulowany przez Faustmanna jest uznawany za najważniejszy model optymalizacji gospodarki leśnej.

Źródło: T. Żylicz, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, PWE, Warszawa 2004, s. 90.

Optymalna rotacja według modelu Faustmanna dla typowych gatunków rosnących w Finlandii wynosi 50- 90 lat, chociaż uwzględnienie specyficznej wartości dostarczanej przez stary las (np. turystyka) działa tak, jak zmniejszenie stopy dyskontowej, a więc wydłuża okres rotacji.

WYCENA ŚRODOWISKA NATURALNEGO

METODA KOSZTU PODRÓŻY - TRAVEL COST METHOD (TCM)

Jednym z głównych zadań w dziedzinie ekonomii środowiska jest wycena dóbr środowiska.

Istnieje wiele klasyfikacji zasobów środowiska, ale najogólniej można powiedzieć, że pełnią trzy zasadnicze funkcje:

• podtrzymują ekosystemy,

• są „ujemnymi” nakładami w procesach produkcyjnych (odbiorniki zanieczyszczeń),

• dostarczają usługi bezpośrednio konsumowane (czyste powietrze do oddychania, woda na użytek gospodarstw, możliwość rekreacji na naturalnych obszarach itp.).

Wszystkie funkcje pełnione przez środowisko naturalne wraz z innymi dobrami i usługami ekonomicznymi wpływają bezpośrednio lub pośrednio na dobrobyt społeczny.

Funkcje środowiskowe - a zatem i zasoby, które je pełnią - stanowią także w rzeczywistości dobra lub usługi ekonomiczne, gdyż w nowoczesnym społeczeństwie nie są one dobrami wolnymi. Ich dostarczenie, utrzymanie i zachowanie oznacza rezygnację z produkcji alternatywnych dóbr i usług. Jednak różnią się od konwencjonalnych dóbr i usług ekonomicznych, ponieważ ich używanie nie zawsze jest połączone z transakcjami rynkowymi. W rezultacie nie istnieją dla nich zwykle rynkowo określone miary wartości, czyli ceny. Stąd określane są one jako dobra nierynkowe.

Dobro publiczne jest dobrem ekonomicznym (lub usługą), które raz dostarczone pewnej jednostce nie może być praktycznie wyłączone z obszaru użytkowania jakiejkolwiek innej jednostki, która pragnie być również konsumentem tego dobra. Są to dobra ekonomiczne z tego względu, że ludzie są gotowi za nie płacić (można oszacować WTP).

Wartość tego dobra (usługi) można określić poprzez oszacowanie skłonności ludzi do zapłaty (WTP) za określone dobro (usługę) środowiskową.

Wycena ekonomiczna - podobnie jak cała współczesna ekonomia - ma charakter antropocentryczny, co nie oznacza, że musi być materialistyczna.

Potrzeby ludzkie nie ograniczają się bowiem do pożywienia i schronienia, stąd też ekonomia bada wszystkie ich preferencje i liczy wartości implikowane przez dokonywane wybory.

Miarą korzyści ekonomicznej, wynikającej z transakcji takiej jak zakup dobra rynkowego jest nadwyżka konsumenta (ang. consumer surplus). Konsumenci zyskują wtedy, gdy maksymalna cena, którą skłonni byliby zapłacić za dane dobro, jest większa od ceny, którą w rzeczywistości muszą zapłacić za jego uzyskanie.

Zmiana nadwyżki konsumenta Zmiana nadwyżki konsumenta

spowodowana wzrostem ceny spowodowana wzrostem jakości

Wycena dóbr środowiskowych dokonywana jest najczęściej w ramach analizy kosztów i korzyści (Benefit-Cost Analysis). Jest to metoda porównywania korzyści i strat, wynikających z danego projektu.

Korzyści oznaczają wszystko to, co powoduje wzrost dobrobytu, zaś koszty stanowiąc przeciwieństwo korzyści, oznaczają wszystko to, co powoduje spadek poziomu dobrobytu.

W świecie, gdzie zasoby (np. praca, kapitał, ziemia i zasoby naturalne) są dobrami rzadkimi, każde przedsięwzięcie oznacza wykluczenie użytych zasobów z wszelkich innych możliwych sposobów ich alokacji. Dlatego celem BCA jest zidentyfikowanie tych projektów, które odznaczają się najwyższą wartością korzyści netto spośród wszystkich możliwych rozwiązań.

Jeżeli w projekcie przedsięwzięcia, którego celem jest utrzymanie lub poprawa stanu dobra środowiska, korzyści wynikające z poprawy dobrobytu przekraczają koszty, to projekt jest warty zrealizowania pod warunkiem, że nie istnieją projekty alternatywne, które mogłyby się przyczynić do jeszcze większego wzrostu (poziomu) dobrobytu.

METODY WYCENY

Wśród metod wyceny dóbr środowiskowych wymienia się metody pośrednie i bezpośrednie.

Metody pośrednie pozwalają w sposób pośredni wnioskować o ukrytej wartości dóbr nierynkowych na podstawie obserwowanych, determinowanych przez rynek cen dóbr i usług. Należą do nich:

• metoda kosztu podróży (Travel Cost Method - TCM),

• metoda cen hedonicznych (Hedonic Price Method),

• metoda oparta na funkcji produkcji gospdoarstwa domowego (Household Production Function Method)

Metody bezpośrednie polegają na szacowaniu wartości oraz popytu na usługi środowiska w sposób bezpośredni, tzn. poprzez wywiady z konsumentami (wykorzystując odpowiednie kwestionariusze). Należy do nich metoda wyceny warunkowej (Contingent Valuation Method)

Pośrednie techniki wyceny uważane są przez ekonomistów za bardziej wiarygodne, ponieważ opierają się na faktycznie ujawnianych preferencjach. Sztandarowym przykładem tego podejścia jest metoda kosztu podróży (Travel Cost Method - TCM).

Metody kosztu podróży mają na celu:

• badanie wartości obiektów naturalnych takich jak parki narodowe, rezerwaty przyrody,

• badanie popytu na dobra środowiska, wykorzystywane jako nakłady produkcyjne działalności rekreacyjnej (spacery, kemping, rybołówstwo sportowe, pływanie, żeglarstwo i obserwacje dzikiej przyrody),

• badanie wartości poprawy jakości dóbr środowiska na terenach rekreacyjnych (np. poprawy jakości wód),

• badanie strat z tytułu rozlewów ropy naftowej

Szacowano zmianę liczby turystów i kosztów podróży do wybranych miejscowości rekreacyjnych po rozlewie ropy porównując ją do sytuacji przed rozlewem ropy. Wyniki tego szacunku wskazywały, że wylanie się ropy spowodowało spadek liczby turystów i straty z tego tytułu oszacowano na 1,6 mln USD.

• wycenę wpływu transportu na środowisko przyrodnicze.

Metoda kosztu podróży służy wycenie wartości użytkowej obszarów rekreacyjnych.

Korzystanie z rekreacji wiąże się z poniesieniem kosztów:

• podróży (np. koszt przejazdu samochodem),

• tzw. kosztów utraconych możliwości czasu spędzonego w podróży.

Istotą metody TCM jest ujawnienie przez konsumentów swojej wyceny dobra środowiska poprzez faktyczną konsumpcję, w tym przypadku wydatki związane z podróżą.

Podobnego argumentu można użyć w odniesieniu do czasu spędzanego na miejscu. Jeżeli ktoś zdecyduje się poświęcić cały dzień na łowienie ryb (spacer itp.), to musi poświęcić cały dzień, a nie tylko czas potrzebny na dojazd tam i z powrotem. Jednak niewiele badań uwzględnia koszt utraconych możliwości dotyczący czasu spędzanego na miejscu.

Motywacją do stosowania metody TCM jest chęć nadania wartości usługom środowiska przy analizie kosztów i korzyści projektów, np. porównania korzyści czerpanych z rekreacji z innymi potencjalnymi sposobami użycia zasobów (np. regulacja biegu rzeki w celach przeciwpowodziowych zamiast pozostawienie jej w stanie naturalnym).

Obserwując częstotliwości uczestnictwa różnych osób mieszkających w różnych odległościach od danego miejsca, można określić stopy uczestnictwa jako funkcję „ceny” (koszt podróży), tworząc tym samym przybliżoną krzywą popytu na uczestnictwo w tej działalności. Po określeniu funkcji popytu, można wyliczyć korzyści z posiadania dostępu do danego miejsca, wykorzystując definicję nadwyżki konsumenta (pole pod krzywą popytu).

Najczęściej wyróżnia się trzy modele kosztu podróży:

• jednostkowy model kosztu podróży, który wykorzystuje zachowanie się jednostki i polega na obserwacji częstotliwości jej korzystania z danych usług (np. odwiedzania danego miejsca rekreacyjnego). Oszacowanie funkcji popytu w jednostkowym modelu kosztu podróży wymaga uwzględnienia zmian częstotliwości uczestnictwa jednostek w danej działalności.

• strefowy model kosztu podróży, w którym jednostką obserwacji staje się strefa (obszar) wokół danego miejsca, a miarą częstotliwości jest liczba podróży przypadająca na jednego uczestnika działalności w danej strefie. Funkcję popytu wyznacza się w tej metodzie za pomocą regresji liczby podróży przypadających na uczestnika w każdej strefie względem średniego kosztu podróży do danego miejsca z każdej ze stref.

• losowy model użyteczności (ang. Random Utility Model, RUM) opierający się na założeniu, że jednostki mają w danej sytuacji pewną liczbę możliwości do wyboru, a podejmowane decyzje dotyczą wyboru pomiędzy tymi możliwościami. Model RUM znajduje zastosowanie w przypadku, gdy szczególne znaczenie przywiązuje się do substytucyjności różnych miejsc.

ANALIZA STREFOWEGO MODELU KOSZTU PODRÓŻY

Analizie poddano obszar rekreacyjny wykorzystywany głównie w celu rybołówstwa zakładając, że jest on zagrożony przez intensywny rozwój otaczających go terenów. Zanieczyszczenia mogą zniszczyć habitat ryb, w wyniku czego nastąpi wyraźne ograniczenie lub całkowity zanik zdolności obszaru do świadczenia usług rybołówstwa. Władze chciałyby określić ekonomicznie uzasadnioną wysokość kosztów ochrony obszaru. Korzystanie z obszaru jest bezpłatne.

Wiedząc, że:

• obszar posiada przede wszystkim wartość rekreacyjną (użytkową),

• nie występują na nim żadne zagrożone gatunki,

• nie posiada pewnych wyjątkowych charakterystyk, które by stanowiły większą poza użytkową wartość (non-use value),

• planowane wydatki na ochronę obszaru są relatywnie niskie.

wskazane jest użycie metody stosunkowo niedrogiej. W tym celu może być wykorzystana metoda kosztów podróży. Aby określić wysokość kosztów ochrony obszaru należy:

1. Określić strefy otaczające obszar rekreacyjny (okręgi, asymetryczny podział ze względu na uwarunkowania geograficzne, korytarze transportowe do metropolii, itd.).

2. Określić liczebność ludzi w strefach, koszt i czas dojazdu w strefach, liczebność wizyt w każdej strefy, wykorzystując do tego zebrane dane od odwiedzających teren rekreacji.

3. Określić wskaźnik wizyt w każdej strefie (np. na 1000 mieszkańców).

Strefa	Liczba wizyt/r	Populacja w strefie	Wskaźnik wizyt/1000 mieszkańców
0 (na miejscu)	400	1000	400
1	400	2000	200
2	400	4000	100
3	400	8000	50
poza 3	0
Razem	1600

4. Określić koszt podróży dla każdej strefy.

Całkowity koszt podróży = Koszt przejazdu + koszt utraconych możliwości

Koszt przejazdu = 0,3 zł / km

Koszt utraconych możliwości = 9 zł /h

Strefa	Dystans	Czas	Koszt przejazdu (dystans)	Koszt przejazdu (czas)	Całkowity koszt podróży
	km	h	zł (zł/km*km)	zł (zł/h*h)	zł
0	0	0	0	0	0
1	20	0,5	6	4,5	10,5
2	40	1	12	9	21
3	80	2	24	18	42

5. Określić funkcję zależności pomiędzy liczbą wizyt na 1000 mieszkańców a całkowitym kosztem podróży (analiza regresji)

Zatem zależność pomiędzy liczbą wizyt na 1000 mieszkańców a kosztem podróży (jako „ceną” korzystania z usługi) jest wyrażona funkcją y = -7,755 x + 330,

gdzie

x - koszt podróży,

y - liczba wizyt na 1000 mieszkańców.

5. Zbudować funkcję popytu dla całej populacji w zależności od „ceny” korzystania z usługi. Pierwszy punkt krzywej popytu jest wyznaczony przez całkowitą ilość osób odwiedzających teren rekreacyjny przy zerowych kosztach wstępu. W omawianym przypadku wynosi 1600 osób z trzech przylegających stref. Pozostałe punkty można wyznaczyć szacując całkowitą liczbę odwiedzających przy różnych hipotetycznych poziomach opłaty za wstęp (10 zł, 20 zł, 30 zł itd). Dla opłaty wynoszącej 10 zł, całkowita liczba odwiedzających wyniesie 954 osoby.

Strefa	Całkowity koszt podróży + 10 zł	Populacja w strefie	Liczba wizyt /1000	Liczba wizyt wg stref
0	10	1000	252	252
1	20,5	2000	171	342
2	31	4000	90	360
3	52	8000	0	0
Razem				954

Analogicznie zwiększając kolejno koszt o 20, 30 zł/os wyznaczone zostaną kolejne punkty krzywej popytu:

Dodatkowy koszt	0 zł	10 zł	20 zł	30 zł	40 zł	50 zł
Liczba wizytujących	1600	954	409	129	20	0

7. wyznaczyć nadwyżkę konsumenta jako miarę korzyści otrzymywanych przez mieszkańców z tytułu korzystania z terenu rekreacji (łowienia ryb). Nadwyżka konsumenta (consumer surplus) jest wyznaczona przez powierzchnię pola pod krzywą popytu. W tym przypadku nadwyżka konsumenta wynosi 23 tys. zł.

INTERPRETACJA WYNIKU:

Jeżeli działania ochronne tego obszaru kosztują mniej niż 23 tys. to uzasadnione jest poniesienie tych wydatków ze środków publicznych, ponieważ koszt będzie niższy niż ekonomiczna korzyść. Natomiast gdy koszty ochronne są wyższe, należy rozważyć, czy teren rekreacyjny nie jest także źródłem innych korzyści.

JEDNOSTKOWY MODEL KOSZTU PODRÓŻY

Badania dotyczące kosztu podróży prowadzi się przy pomocy badań ankietowych na użytkownikach danego obszaru. Metoda jest bardziej czasochłonna, wymaga większej ilości badań ankietowych (koszt) oraz staranniejszego opracowania ilościowego. Budując taki kwestionariusz wykorzystuje się następujące pytania:

• miejsce pobytu (celem określenia dystansu podróży i jej czasu),

• ilość wizyt,

• długość podróży,

• długość pobytu,

• wydatki związane z podróżą,

• dochód i inne cechy umożliwiające wartościowanie czasu,

• ewentualne inne cele podróży,

• postrzeganie korzyści z pobytu,

• ocena jakości środowiska obszaru,

• alternatywne możliwości wyjazdu (rozważane)

Do analizy wykorzystuje się model statystyczny, bardziej złożony ze zmiennymi środowiskowymi, dochodowymi o ile okażą się istotne.

OGRANICZENIA W STOSOWANIU METODY

• konieczność upraszczających założeń dotyczących zachowań ludzi (jednakowe korzyści wynikające z samego faktu popytu, taka sama liczba podróży w ramach określonej kwoty),

• konieczność zebrania dużej liczby danych i związane z tym koszty,

• zależność wyników od przyjętych metod statystycznych,

• wątpliwości co do stosowania stawek płac do wyceny czasu podróży, trudności z wartościowaniem czasu pracy niezwiązanego z pracą,

• podróżowanie dostarcza przyjemności, nie tylko kosztu,

• wielość celów wyjazdu,

• niemożność łączenia wyników badań z innymi metodami,

• pomijanie wartości pozaużytkowych,

• trudności w uwzględnieniu zmian w jakości środowiska,

• brak zastosowania przy wycenie środowiska miejskiego,

• brak możliwości podróżowania w społeczeństwach ubogich,

• wpływ wielu innych czynników na koszty podróży i na skłonność do odwiedzania niektórych miejsc

PAŃSTWOWY MONITORING ŚRODOWISKA. EFEKT EKOLOGICZNY I EMISJA RÓWNOWAŻNA

Istotnym czynnikiem niszczącym przyrodę w ubiegłym stuleciu był wysoki poziom zanieczyszczeń powietrza, gleby i wody. W XX wieku szczególnie szkodliwa byłą emisja ogromnej ilości gazów wchodzących w skład kwaśnych deszczy, zwłaszcza dwutlenku siarki i tlenku azotu, chociaż także siarkowodoru i chlorowodoru. Obliczono, że wskutek spalania kopalin oraz produkcji przemysłowej w ostatnich kilkudziesięciu latach emitowano do atmosfery 50-70 mln ton siarki rocznie. W tym samym czasie przenikało do niej także około 20 mln ton tlenku azotu wytwarzanego głównie w spalinach silników samochodowych.

Kwaśnie deszcze spowodowały pogorszenie stanu lasów, gleb, jezior i cieków wodnych na różnych kontynentach, szczególnie w uprzemysłowionej Europie i Ameryce Północnej.

Szczególnie groźne są zanieczyszczenia powietrza metalami ciężkimi przede wszystkim ołowiem, rtęcią i berylem, ze względu na ich toksyczne działanie na żywe organizmy.

Głównym źródłem chemicznych zanieczyszczeń powietrza jest transport samochodowy, przemysł górniczy, hutniczy, metalurgiczny, spalarnie odpadów i garbarnie.

Zanieczyszczenia pyłowe (PM10 ≤10 μm(mikrometr), PM2,5 ≤ 2,5 μm).

PM10 powoduje zwiększenie zachorowalności na choroby układu oddechowego.

PM2,5 zagraża zdrowiu przyczyniając się do wzrostu zgonów w wyniku chorób serca, naczyń krwionośnych, dróg oddechowych oraz raka płuc.

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) - grupa organicznych związków chemicznych. Za reprezentanta tej grupy uważa się benzo[a]piren (BaP) - związek o najwyższej sile działania rakotwórczego.

Głównymi źródłami wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w powietrzu są:

produkty niepełnego spalania paliw kopalnych (węgiel, ropa naftowa) oraz drewna, używane do ogrzewania domów, stosowane w przemyśle i do napędzania pojazdów, lotne pyły i popioły powstające ze spalania paliw lub utylizacji śmieci, działalności przemysłu ciężkiego związanego z przetwarzaniem węgla i ropy naftowej (koksownie, rafinerie, huty żelaza, aluminium i miedzi), a także podczas produkcji i wykorzystania smoły i kreozotu,

produkcji węgla drzewnego i spalania odpadów.

Występowanie WWA we wszystkich elementach środowiska człowieka: w powietrzu, w wodzie, w glebie oraz żywności powoduje, że narażenie na ich działanie ma charakter powszechny. Dostają się do organizmu ludzkiego różnymi drogami: podczas spożywania pokarmów, drogą inhalacyjną oraz przez skórę.

Emisja zanieczyszczeń, to ilość (np. masa) zanieczyszczeń pyłowych lub gazowych wprowadzana do powietrza atmosferycznego w jednostce czasu.

Rodzaje emisji zanieczyszczeń:

• pochodzące ze źródeł naturalnych (np. erupcje wulkanów)

• pochodzenia antropogenicznego,

• pochodzące ze źródeł punktowych (np. z kominów),

• pochodzące ze źródeł liniowych - trudniejsze do kontroli (np. autostrad) lub powierzchniowych (np. składowisk odpadów),trudniejszą do kontroli

Imisja zanieczyszczeń jest miarą stopnia jego zanieczyszczenia, definiowaną jako stężenie zanieczyszczeń w powietrzu (wyrażane w jednostkach masy danego zanieczyszczenia, np. ditlenku siarki, na jednostkę objętości powietrza lub w ppm, ppb) oraz jako depozycja zanieczyszczeń — ilość danego zanieczyszczenia osiadającego na powierzchni ziemi.

Wielkość emisji z poszczególnych źródeł i rodzajów zanieczyszczeń (określonych prawnie) może być ustalona albo na drodze pomiarów, albo na drodze obliczeń z bilansu surowcowo-paliwowego w oparciu o charakterystyczne wskaźniki emisji zanieczyszczeń dla procesów technologicznych. Statystyka wykorzystuje oba źródła danych.

PAŃSTWOWY MONITORING ŚRODOWISKA

Państwowy monitoring środowiska (PMŚ), według art. 25 ust. 2 ustawy Prawo ochrony środowiska, jest systemem:

• pomiarów,

• ocen i prognoz stanu środowiska,

• gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku.

Cele PMŚ osiągane są poprzez realizację następujących zadań cząstkowych:

• wykonywanie badań wskaźników charakteryzujących poszczególne elementy środowiska,

• prowadzenie obserwacji elementów przyrodniczych,

• gromadzenie i analizę wyników badań i obserwacji,

• ocenę stanu i trendów zmian jakości poszczególnych elementów środowiska w oparciu o ustalone kryteria,

• identyfikację obszarów przekroczeń standardów jakości środowiska,

• analizy przyczynowo-skutkowe,

• opracowywanie zestawień, raportów, komunikatów i ich udostępnianie w formie drukowanej lub zapisu elektronicznego, w tym za pomocą internetu.

W odniesieniu do wszystkich rodzajów zadań cząstkowych w PMŚ obowiązuje zasada cykliczności oraz zasada jednolitości metod (art. 26, ust. 2 ustawy - Prawo ochrony środowiska).

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA

Główny Inspektor Ochrony Środowiska, kierujący działalnością Inspekcji Ochrony Środowiska jest centralnym organem administracji rządowej - powoływanym i odwoływanym przez Prezesa Rady Ministrów.

Główny Inspektor Ochrony Środowiska przy pomocy Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska oraz wojewodowie przy pomocy wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska, jako kierowników wojewódzkich inspekcji ochrony środowiska, wchodzących w skład zespolonej administracji wojewódzkiej, wykonują zadania Inspekcji.

Podstawowe zadania Inspekcji Ochrony Środowiska to:

• kontrola przestrzegania przepisów prawa o ochronie środowiska,

• badanie stanu środowiska, w ramach programu Państwowego Monitoringu Środowiska,

• oraz przeciwdziałanie poważnym awariom.

Ich realizacja odbywa się, między innymi, poprzez:

• kontrolę przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody,

• kontrolę przestrzegania decyzji ustalających warunki użytkowania środowiska,

• udział w postępowaniu dotyczącym lokalizacji inwestycji,

• udział w przekazywaniu do eksploatacji obiektów, które mogą pogorszyć stan środowiska, oraz urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem,

• kontrolę eksploatacji urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem,

• podejmowanie decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem wymagań związanych z ochroną środowiska, lub naruszaniem warunków korzystania ze środowiska,

• współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji publicznej, obrony cywilnej, a także organizacjami społecznymi,

• organizowanie i koordynowanie Państwowego Monitoringu Środowiska,

• prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzących w nim zmian,

• opracowywanie i wdrażanie metod analityczno-badawczych i kontrolno-pomiarowych,

• inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków i przywracania środowiska do stanu właściwego,

• uzgadnianie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi.

Państwowy monitoring środowiska obejmuje, uzyskiwane na podstawie badań monitoringowych, informacje w zakresie:

• jakości powietrza,

• jakości wód śródlądowych powierzchniowych, i podziemnych oraz morskich wód wewnętrznych i wód morza terytorialnego,

• jakości gleby i ziemi,

• hałasu,

• promieniowania jonizującego i pól elektromagnetycznych,

• stanu zasobów środowiska, w tym lasów,

• rodzajów i ilości substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wód, gleby i ziemi,

• wytwarzania i gospodarowania odpadami.

Zgodnie z art. 89 ustawy - Prawo ochrony środowiska, z 27 kwietnia 2001 r. z późniejszymi zmianami, wojewódzki inspektor ochrony środowiska każdego roku dokonuje oceny poziomów substancji w powietrzu w danej strefie za rok poprzedni, a następnie dla każdej substancji odrębnie dokonuje klasyfikacji stref, według określonych kryteriów (poziom dopuszczalny substancji, poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji, poziom docelowy, poziom celu długoterminowego).

Ocena ta jest dokonywana z uwzględnieniem kryteriów odniesionych do ochrony zdrowia dla jedenastu zanieczyszczeń i do ochrony roślin dla trzech substancji, w aktualnie obowiązującym układzie stref zanieczyszczeń.

Ochrona zdrowia: dwutlenek siarki SO2, dwutlenek azotu NO2, tlenek węgla CO, benzen C6H6, ozon O3, pył PM10 oraz ołów Pb, arsen As, kadm Cd, nikiel Ni i benzo(α)piren B(a)P w pyle PM10

Ochrona roślin: dwutlenek siarki SO2 , tlenki azotu NOx, oraz ozon O3

Kryteria oceny (dopuszczalne stężenia) są określone przez Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu.

EKONOMIA EKOLOGICZNA

Ekonomia ekologiczna pojawiła się dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XX w. wyrosła na gruncie krytyki ekonomii neoklasycznej i rozwijała się jako immanentna część ogólnej teorii ekonomii. U podstaw tej nauki znajduje się koncepcja filozofii ekologicznej oraz krytyka niedoskonałości rozwiązań proponowanych przez ekonomię środowiska.

Przedmiotem krytyki są:

• ahistoryczność ujmowania problemów problemów środowiskowych w analizach ekonomicznych i nie uwzględnianie skutków niepewności i nieodwracalności procesów przyrodniczych, przerwanych lub zakłóconych pod wpływem antropogennego obciążenia środowiska,

• ignorowanie granic wzrostu gospodarczego,

• założenie możliwości substytucji kapitału środowiskowego wiedzą i innymi formami kapitału,

• wybiórczość analizy przyczyn i skutków zanieczyszczenia środowiska, ignorowanie skutków pośrednich, które przejawiają się w miejscu i czasie różnym od miejsca i czasu powstania skutków bezpośrednich,

• absolutyzacja suwerenności konsumentów i indywidualnej własności, w tym szczególnie indywidualnej własności dóbr środowiskowych,

• ignorowanie społecznych, ekologicznych i psychologicznych uwarunkowań funkcjonowania procesów działalności gospodarczej,

• niedoskonałość metod i ograniczoność informacji wykorzystywanych przy interpretacji kosztów zewnętrznych działalności gospodarczej.

Ekonomia ekologiczna jest nauką analizującą i opisującą procesy gospodarcze, społeczne i ekologiczne będące podstawą realizacji zrównoważonego rozwoju. Odwołuje się do ekologicznego paradygmatu ekonomii i stoi w opozycji do ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, opierającej się na paradygmacie ekonomizacji środowiska.

Ekonomia ekologiczna jako wielodyscyplinarna dziedzina nauki czerpie m.in. z takich dziedzin jak ekonomia, ekologia, urbanistyka, demografia, planowanie przestrzenne.

Ekonomia ekologiczna posługuje się kategorią kapitału naturalnego. Pojęcie to jest odnoszone do zasobów naturalnych, walorów i pojemności utylizacyjnej środowiska jako elementów ekosystemu. Korzystając z tych zasobów łatwo naruszyć ekosystem w układzie lokalnym, regionalnym i globalnym. Każdy ekosystem lokalny zawsze jest częścią większego ekosystemu (krajobrazu) i częścią systemu globalnego (biosfery). Stąd założenia że:

• kapitał naturalny jest ograniczonym, stałym czynnikiem rozwoju, przez co skala działalności człowieka powinna być dostosowana do jego zasobów,

• różnorodność, dynamizm i stabilność ekosystemów powinny być przedmiotem badań i analiz ekologiczno-społeczno-ekonomicznych.

Podstawowymi kategoriami ekonomii ekologicznej są:

• kapitał naturalny (przyrodniczy),

• sprawiedliwość wewnątrzpokoleniowa, międzypokoleniowa i międzygatunkowa trwałość (samopodtrzymywanie się, ang. sustainablity),

• efekty zewnętrzne.

Ekonomia ekologiczna dopuszcza ekonomiczne i poazaekonomiczne regulacje użytkowania, ochrony i kształtowania ochrony środowiska. Szczególną uwagę zwraca się na instrumenty regulacji bezpośredniej (nakazy, zakazy, ograniczenia) oraz motywacje moralne.

Wiele wskazań ekonomii ekologicznej może być traktowanych jako wskazania dla przyszłych i odległych w czasie badań, ale nie może być wdrożone w warunkach obecnej (najbliższej) rzeczywistości. Stąd intensywnie rozwija się ekonomia środowiska, która podejmuje próbę rozwiązania następujących problemów:

• ekologiczne uporządkowanie strumienia przepływu materii w procesach działalności gospodarczej,

• maksymalizowanie okresu (długotrwałość) wykorzystania zasobu od pobrania ze środowiska do momentu zwrotu (niezależnie w jakiej postaci),

• maksymalizowanie wydajności w wykorzystaniu energii,

• przeorientowanie gospodarki z marketingu na funkcje i procesy,

• prymat prewencji w użytkowaniu środowiska.

Wymienione wskazania są także przedmiotem zainteresowania nauki o zarządzaniu środowiskiem.

GENERALNY DYREKTOR OCHRONY ŚRODOWISKA I REGIONALNI DYREKTORZY OCHRONYŚRODOWISKA

Generalny dyrektor ochrony środowiska Jest centralnym organem administracji rządowej, powołanym do realizacji zadań:

- wsółudziału

0

K

MSY

XMSY

∆X

X

---