Podstawy ekologii, TiR, sem. I

Ćwiczenie 5

Temat: Turystyka i jej wpływ na środowisko przyrodnicze i społeczno-kulturowe - 2 godz.

opracował: dr Krzysztof Stepaniuk

1. Definicje

Turystyka - zgodnie z definicją Światowej Organizacji Turystyki (World Tourist Organization WTO) - ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów w których głównym celem jest aktywność zarobkowa.

Podział turystyki ze względu na motywy działania człowieka:
- wypoczynkowa,
- krajoznawcza,
- sportowa,
- biznesowa,
- religijno-pielgrzymkowa,
- kwalifikowana (kajakowa, żeglarska, narciarska, motorowa, rowerowa).

Turystyka kwalifikowana to najwyższa forma specjalizacji turystycznej. Uprawianie jej wymaga specjalnego przygotowania psychofizycznego, zahartowania na trudy, umiejętności zachowania się w środowisku naturalnym i w obiektach turystycznych, a w niektórych przypadkach potwierdzonej przez właściwe organizacje umiejętności posługiwania się sprzętem turystycznym, głównie lokomocyjnym (rowerem, żaglówką, nartami, sprzętem do nurkowania itp.) Turystykę kwalifikowaną uprawiać można indywidualnie i zespołowo, w grupach nieformalnych i zorganizowanych, niekiedy w połączeniu z elementami współzawodnictwa. Turystyka kwalifikowana wywodzi się od:

- kwalifikacji osobowych, jakie posiąść musi turysta kwalifikowany

- kwalifikowania osiągnięć turystycznych dla uzyskania coraz wyższych stopni odznak turystycznych;

- wyczynu turystycznego - jest porównywana do sportu kwalifikowanego, w którym wyczyn stanowi istotę działalności sportowców wyczynowych.

Ekoturystyka - turystyka w ekologicznie i kulturowo wrażliwych obszarach oddaje integralność środowiska narodowego i społeczno-kulturalnego; powinna przyczyniać się do ochrony środowiska naturalnego i oprócz zapewnienia turystom głębokich przeżyć równocześnie winna zapewniać rozwój społeczności lokalnej.

„Turystyka miękka” nastawiona jest na nowe doznania i doświadczenia oraz wysiłek fizyczny podczas zwiedzania.

„Turystyka twarda” nastawiona na luksus, wygody, szybkie tempo zwiedzania.
Środowisko. Na środowisko składają się:

- podmiot, czyli istota żywa, obiekt lub proces będący punktem odniesienia na który skupia się nasza główna uwaga;

- przedmiot, czyli zestaw czynników oddziałujących na podmiot, a także między sobą (elementy przyrodnicze, techniczne, społeczno-ekonomiczne);

- proces, czyli oddziaływanie tychże czynników na podmiot i kształtowanie przez nie stanu podmiotu. W przypadku ś. geograficznego podmiotem jest człowiek, natomiast nie można powiedzieć tego samego jeśli chodzi o ekosystem, które wyróżniamy ze względu na funkcjonalną całość połączonych ze sobą różnych elementów.

Środowisko (w odniesieniu do człowieka jako podmiotu) - ogół elementów ożywionych i nieożywionych, naturalnych jak i powstałych w wyniku działalności człowieka, występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności. Tak więc środowisko = biologiczne i fizyczne otoczenie człowieka.

Środowisko geograficzne = ś. przyrodnicze + ś. antropogeniczne + ś. sztuczne

Środowisko przyrodnicze (środowisko naturalne) - zespół czynników (ożywionych i nieożywionych) otaczających organizmy żywe. W jego ramach można wyróżnić następujące elementy:

- budowę geologiczną,

- rzeźbę terenu,

- klimat,

- stosunki wodne,

- glebę,

- organizmy żywe.

Środowisko przyrodnicze obejmuje następujące sfery: litosferę (budowę geologiczną i ukształtowanie terenu), hydrosferę (zasoby wodne) i atmosferę (powłokę gazową Ziemi) oraz występującą w obrębie pozostałych -biosferę, syn. ekosfera (organizmy żywe).

Ryc. 1. Biosfera

Środowisko antropogeniczne - elementy przyrodnicze zostały zaplanowane przez człowieka, posiada ograniczoną zdolność do samoregulacji (zdolności do utrzymywania wewnętrznej stabilności).

Środowisko sztuczne (kulturowe) obejmuje różnego rodzaju wytwory ludzkie, zarówno materialne (architektura, przemysł, komunikacja), jak i niematerialne ( sztuka, muzyka, plastyka) oraz tradycje regionalną, rodzinną, narodową .

Pojemność środowiska - zdolność środowiska do absorbowania i tolerowania obciążeń antropologicznych. Z ekologicznego punktu widzenia - ilość organizmów żywych jaka może występować w danym środowisku bez uszczerbku dla niego samego.

Zasoby środowiska (z punktu widzenia całego ekosystemu) - wszystko to co organizm (populacja) zużywa i wyczerpuje; zasobem jest pokarm dla zwierząt, związki nieorganiczne w glebie dla roślin, promieniowanie słoneczne dla roślin zielonych (ale warunkiem środowiska dla owadów), dziuple i kryjówki dla zwierząt, woda dla wszystkich organizmów itp.. Zasoby naturalne, z perspektywy człowieka, dzielą się na materię żywą, materię nieożywioną, oraz energię:

Krajobraz kulturowy - fizyczne, obserwowalne wzrokowo wyrażenie kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, łączące elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego. Jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i nakładania elementów kulturowych różnego wieku.

Krajobraz ekologiczny - wyodrębniający się obszar o charakterystycznej fizjonomii (wyglądzie, cechach charakterystycznych), zbudowany z powiązanych ze sobą ekosystemów, np. krajobraz wiejski, krajobraz zurbanizowany, krajobraz pojezierny.

2. Turystyka jest uzależniona od atrakcyjności, jaką oferują główne atrybuty miejsca stanowiącego cel podróży. Mogą to być:

- zasoby naturalne (klimat, krajobrazy, a więc mozaika ekosystemów);

- zasoby kulturowe (zabytkowa architektura, sztuka, walory archeologiczne miejsca, tradycje, potencjał naukowy, rękodzieło ludowe, subkultury);

- zasoby społeczne (osoby, które mogą rozwijać turystykę w zależności od sytuacji społeczno-demograficznej, posiadanych możliwości, kapitału finansowego, wiedzy, systemu bezpieczeństwa w zakresie zdrowia, środowiska i własności, interesów społeczności lokalnych itp.).

Do zasobów turystycznych zaliczamy także zasoby dodatkowe (baza podstawowa i towarzysząca). Są to:

- sektor zakwaterowania (hotele, motele, campingi, pokoje gościnne itd.)

- sektor wyżywienia (kawiarnie, restauracje itd.);

- sektor organizacji podróży (agencje, biura podróży itd.);

- sektor transportu (linie lotnicze, statki, pociągi, autobusy itd.);

- sektor rozrywki (gry hazardowe, dyskoteki itd.);

- sektor handlu i usług;

- sektor informacji (sieć punktów informacji turystycznej);

- usługi uzupełniające, infrastruktura usługowa.

Nie ma form aktywności i działalności turystycznej, które w jakiś sposób nie wykorzystują zasobów środowiska. Zasoby środowiska niezbędne są do:

- zaopatrzenia turystów w ciepło, energię elektryczną, żywność, urządzenia sanitarne i wodę pitną.

Jednocześnie środowisko musi „zaabsorbować” (tj. przyjąć i/lub zneutralizować) wytworzone przez turystów odpady. W przypadku działalności turystycznej często zaniedbuje tę zależność pomiędzy dostępnymi zasobami a powstającymi odpadami (Dlaczego?). To z kolei może sprawiać, że obciążenia wynikające z turystyki mogą być na tyle istotne, że doprowadzą do naruszenia równowagi biocenotycznej ekosystemów, a w dłuższym okresie czasu do zmniejszania się dostępności zasobów (Jakie mogą być tego skutki?).

Turystyka może być silnie skoncentrowana w jednym miejscu, ale jej skutki i wpływy mogą sięgać daleko poza ten obszar (dotyczy szczególnie wybrzeży - wyjaśnij mechanizm). Wynika stąd m.in. konieczność wprowadzenie pojęcia pojemności środowiska turystycznego TCC (ang. Tourism Carrying Capacity). Jest to poziom działalności człowieka, do jakiego dany obszar może się dostosować bez widocznej degradacji miejsca, niepożądanych wpływów na zamieszkującą tam społeczność albo obniżenia się jakości przeżyć i doświadczeń odwiedzających. Z kolei WTO definiuje ją jako maksymalną liczbę osób, które mogą odwiedzić dane miejsce turystyczne jednocześnie, bez powodowania szkód fizycznych, gospodarczych, społeczno-kulturalnych w środowisku oraz niemożliwego do zaakceptowania obniżenia poziomu zadowolenia gości.

Na pojemność środowiska turystycznego składają się:

- Komponent fizyczno-ekologiczny:

1. zatłoczenie lub gęstość zabudowy

2. strata zasobów naturalnych (tj. wody lub ziemi) bez znaczącej degradacji funkcji ekosystemu lub różnorodności biologicznej

3. poziom zanieczyszczenia powietrza i wody oraz zagrożenie hałasem, wynikające ze stopnia tolerancji lub zdolności asymilacyjnych lokalnych ekosystemów

4. stopień wykorzystania infrastruktury transportowej, obiektów i usług

5. stopień wykorzystania i częstość powstawania zatorów w obiektach użytkowych i systemach zaopatrywania w wodę, energię elektryczną, gospodarki ściekami, gromadzenia, oczyszczania i odprowadzania odpadów trwałych oraz systemie telekomunikacji

6. dostępność innych obiektów i usług lokalnych związanych ze zdrowiem i bezpieczeństwem publicznym, mieszkaniami, pracą na rzecz społeczności lokalnej itd.

- Komponent społeczno-demograficzny:

1. liczba turystów i typy działalności turystycznej / rekreacyjnej, które mogą być zaabsorbowane bez wpływu na poczucie tożsamości, styl życia, wzorce społeczne i działania społeczności gospodarzy

2. rodzaj turystyki, który nie zmienia znacząco lokalnej kultury w bezpośredni lub pośredni sposób jeśli chodzi o sztukę, rzemiosło, religię, obrzędy, zwyczaje i tradycje

3. poziom turystyki, który nie powoduje niechęci lokalnej społeczności lub nie uniemożliwia jej korzystania z lokalnej sieci usług

4. liczba turystów bez niemożliwego do zaakceptowania obniżenia jakości doświadczeń gości

- Komponent polityczno-gospodarczy:

1. zmiany w strukturze zatrudnienia tj. utrata pracy przez ludzi w innych sektorach z powodu atrakcyjności turystyki

2. dochody z dystrybucji turystyki wydawane na poziomie lokalnym

3. poziom zatrudnienia w turystyce w stosunku do lokalnych zasobów ludzkich

Uwzględnienie TCC jako ważnego elementu w rozwoju turystyki sprawia, że istnieje potrzeba wypracowania zasad tzw. turystyki zrównoważonej, związanej z:

- odpowiedzialnością społeczną za stan i funkcjonowanie środowiska naturalnego;

- integracją lokalnych społeczeństw wokół przedsięwzięć związanych z rozwojem lub podejmowaniem jakiejkolwiek działalności turystycznej.

Turystyka zrównoważona (odpowiedzialna turystyka, turystyka minimalnego wpływu, turystyka alternatywna) spełnia potrzeby współczesnych turystów i regionów pełniących rolę gospodarza, jednocześnie chroniąc i rozszerzając możliwości na przyszłość. W założeniu prowadzi on do zarządzania wszystkimi zasobami w taki sposób, aby zaspokajane były potrzeby ekonomiczne, społeczne i estetyczne, przy równoczesnym utrzymaniu integralności kulturowej, istotnych procesów ekologicznych, zróżnicowania biologicznego i systemów ochrony życia. Produkty turystyki zrównoważonej są produktami, które egzystują w harmonii z lokalnym środowiskiem, społecznością i kulturą, w wyniku czego te ostatnie stają się beneficjentami, a nie ofiarami rozwoju turystyki.

Czynniki sprzyjające rozwojowi turystyki zrównoważonej:

- wzrost presji ze strony przepisów;

- rosnąca świadomość potrzeby obniżania kosztów poprzez rozsądną konsumpcję zasobów;

- działający w branży turystycznej zdają sobie sprawę, że jakość środowiska jest niezbędna dla konkurencyjności produktu;

- świadomość wśród rządów i operatorów turystycznych, że wzrost turystyki może mieć negatywny wpływ na środowisko;

- wzrastająca świadomość lokalnych społeczności co do ich potencjalnego wpływu na politykę turystyczną.

3. Wpływ turystyki na stan ekosystemów naturalnych

Dotyczy trzech podstawowych dziedzin:

a. zasobów naturalnych (głównie: wody pitnej, paliw kopalnych, minerałów, gleb, lasów, mokradeł, krajobrazów - np. poprzez projektowanie obiektów turystycznych odbiegających charakterem od tradycji lokalnej ).

b. skażenia środowiska (powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych, gleb, zaśmiecania obszarów przyrodniczo cennych, wprowadzaniu gatunków obcych, zwiększeniu natężenia hałasu wywołanego przez transport),

c. fizycznego wpływu na stan ekosystemów naturalnych (budowa obiektów bazy turystycznej, infrastruktury, itp).

W szerszym aspekcie niekorzystne zmiany w funkcjonowaniu ekosystemów spowodowane rozwojem turystyki są skutkiem:

- intensywnego zużycia wody i ziemi przez bazę turystyczno-rekreacyjną;

- dostarczania i zużycia energii;

- zmian w krajobrazie wynikających z budowy infrastruktury, wznoszenia budynków i obiektów;

- zanieczyszczania powietrza i zaśmiecania;

- zagęszczania i uszczelniania gruntów (zaburzania i niszczenia wegetacji);

- zakłócenia spokoju zwierząt (np. przez hałas).

Negatywny wpływ turystyki na bioróżnorodność może się przejawiać w:

- podziale siedlisk;
- niszczeniu i degradacji siedlisk;
- konkurencji o zasoby środowiska (turyści vs. fauna i flora)

- introdukcji niepożądanych gatunków roślin i zwierząt;
- zadeptywaniu muraw;

- wywoływaniu stresu u zwierząt.

Następstwa turystyki w układach przyrodniczych:

- niszczenie szaty roślinnej;

- niszczenie pokrywy glebowej - zaburzenia struktury i funkcji gleby;

- pojawienie się procesów erozyjnych - w przypadku turystyki rowerowej w górach główne zagrożenia związane są z agresywnością opon rowerowych, które uszkadzają szatę roślinną. Powodują powstawanie wyrw w darni. Zdzieranie górnej części profilu glebowego powoduje uruchamianie procesów erozyjnych. Za obciążenie niszczące dla warunków przyrodniczych średnio przyjmujemy w przypadku pokonywania drogi:

• prostej - 175 przejazdów na rowerze*

• zakręt - 13 przejazdów na rowerze*

• 45 przejazdów dla tras pokonywanych konno *

Za moment całkowitego zniszczenia pokrywy leśnej średnio przyjmujemy podczas pokonywania drogi:

• prosta - 656 przejazdów na rowerze *

• zakręt - 175 przejazdów na rowerze*

• trasa pokonywana konno - 280 przejazdów*

*Trasy pokonywano w odstępach czasowych krótszych niż 12 dni wiosną i wczesnym latem oraz 16 dni późnym latem i jesienią.

Tabela 1. Wpływ ruchu turystycznego na szatę roślinną i jakość gleb

Wpływ zadeptywania na jakość roślin	Wpływ zadeptywania na jakość gleb
Złamania i zniszczenie pędów	Utrata materii organicznej
Obniżenie żywotności roślin	Redukcja porowatości gleb
Obniżenie możliwości regeneracji roślin	Spadek przepuszczalności gleb dla wody I powietrza
Częściowa utrata pokrycia roślinnego gleb	Przyspieszony spływ powierzchniowy
Zmiany składu gatunkowego flory	Przyspieszona erozja

źródło: http://www.uneptie.org/pc/tourism/sust-tourism/env-3main.htm

- zmiany w rzeźbie terenu:

- pojawienie się obszarów silnie przekształconych przez turystykę, czyli tzw. urbanizacja turystyczna związana z powstawaniem bazy i infrastruktury turystycznej.

4. Polecenia

1. Przeanalizuj część teoretyczną konspektu, swoją dotychczasową wiedzę ekologiczną oraz dane zamieszczone w Tabeli 1. Dla każdego z wymienionych Parków wskaż rodzaje turystyki możliwe do uprawiania na ich obszarze. Dla każdego z przypadków wskaż potencjalne zagrożenia związane z rozwojem turystyki. Wskaż na mapie miejsca o szczególnie wysokim natężeniu ruchu turystycznego. W analizach uwzględnij komponent fizyczno-ekologiczny TCC.

Tabela 2. Parki narodowe w Polsce oraz ich zasoby występujące na ich obszarze

Białowieski PN	Największe na Ziemi zasoby niżowych naturalnych lasów liściastych i mieszanych charakterystycznych dla klimatu umiarkowanego.
Biebrzański PN	Zespoły unikatowych i zróżnicowanych środowisk wodnych, bagiennych, łąkowych i leśnych o wysokim stopieniu naturalności. Bogata fauna (szczególnie awifauna) i flora.
Narwiański PN	Bagienna dolina Górnej Narwi, tworzącej system rzek anastomozujących, które rozdzielając się i łącząc tworzą nieregularną, skomplikowaną sieć. Wielkim bogactwem Parku i skraju doliny jest awifauna.
Wigierski PN	Liczne rodzaje środowisk wodnych (jeziora, rzeczki, źródliska, stawy naturalne, siedliska wodno-błotne), zbiorowiska leśne subborealnych borów mieszanych, olsów porzeczkowych, łęgów jesionowo-olszowych, subkontynentalnego boru świeżego z bogatą fauną.

źródło: opracowanie własne na podstawie oficjalnych serwisów internetowych podlaskich parków narodowych

2. Odpowiedz również na następujące pytania:

- Co jest podstawą rozwoju turystycznego wymienionych obszarów?

- Czy na wymienionych obszarach obserwuje się negatywne skutki turystyki?

- Czy dynamiczny rozwój turystyki na obszarze BPN (Białowieskiego PN) nie zagraża podstawom swojej egzystencji?

- Czy w polskich realiach możliwy jest zrównoważony rozwój turystyki?

- Czy na wymienionych obszarach istnieje konflikt pomiędzy turystyką a środowiskiem?

3. Na podstawie lektury artykułu „Plan dla Panamy…” wyjaśnij czym polega „turystyka dziedzictwa”?

4. Turystyka zrównoważona a turystyka konwencjonalna. Scharakteryzuj i porównaj oba rodzaje turystyki we wskazanych kategoriach

	Turystyka konwencjonalna	Turystyka zrównoważona
Liczba turystów
Świadomość ekologiczna społeczności lokalnej
Świadomość ekologiczna turystów
Oferta produktów i usług turystycznych
Architektura budynków
Zagospodarowanie przestrzenne i infrastruktura turystyczna
Wykorzystanie zasobów turystycznych
Zużycie zasobów
Zagospodarowanie odpadów

5. Zaproponuj charakterystykę szkód spowodowanych intensywnym rozwojem turystyki w środowisku społeczno kulturowym

Rodzaj szkody	Skutki w środowisku społeczno-kulturowym
Akulturacja (w wyniku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu dwóch grup kulturowych)
Komercjalizacja kultury regionalnej
Zanik autentyczności krajobrazu kulturowego i architektury
Niszczenie struktur społecznych i wspólnot lokalnych
Wzrost postaw konsumpcyjnych ludności
Pogorszenie jakości życia lokalnych mieszkańców; wzrost patologii
Szkody w materialnych dobrach kultury
Inne

Na podst. Zaręba D. Ekoturystyka. PWN Warszawa 2006, s. 26.

5. Literatura

1. Mannion A. Zmiany środowiska Ziemi. historia środowiska przyrodniczego i kulturowego. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2001 s. 339-345*.

2. Goodwin, H. 1996. In pursuit of ecotourism. Biodiversity and Conservation 5, 277-291.

3. Nemecek S. Plan dla Panamy. Jak wykorzystać strefę kanału do turystyki. Świat Nauki Luty 2000 s. 7*.

* literatura obowiązkowa

Goodwin, H. 1996. In pursuit of ecotourism. Biodiversity and Conservation 5, 277-291.

http://www.iop.krakow.pl/pckz/default.asp?nazwa=slow&je=pl

http://pl.wikipedia.org/wiki/Zasoby_naturalne

Zasoby turystyki [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: www.sus.univ.szczecin.pl/WNP/ZTIKM/coastlearn/website/tourism/con_resources.htm [Data odwiedzin: 19.03.2006]

www.sus.univ.szczecin.pl/WNP/ZTIKM/coastlearn/website/tourism/tools_acc.htm

Wpływ na środowisko [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: www.sus.univ.szczecin.pl/WNP/ZTIKM/coastlearn/website/tourism/why_problems.htm [Data odwiedzin: 10.03.2006]

Wpływ turystki na przyrodę [Dokument elektroniczny] Tryb dostepu: http://www.wtnp.webpark.pl/ [Data odwiedzin: 20.03.2006]

tamże.

1

---