1.Wiadomości ogólne

1.1 Położenie i podział administracyjny gminy Sanok.

Gmina Sanok leży w południowo- wschodniej części województwa podkarpackiego, wokół gminy miejskiej Sanok, nad rzekami: San, Saneczek, Pijawka i Tyrawka. Jest jedną ze 160 gmin województwa podkarpackiego.

Graniczy z miastem Sanok i gminami:

-od północy z: Gminą Dynia, Gminą Brzozów, Gminą Bircza,

-od wschodu z: Gminą Tyrawa Wołoska, Gminą Miejską Sanok, Gminą Zagórz,

-od południa z: Gminą Zagórz, Gminą Bukowsko

-od zchodu z: Gminą Zarszyn.

Obszar gminy Sanok (źródło: Strategia gminy)

Teren gminy Sanok jest wysokościowo zróżnicowany od około 265,0 m n.p.m. na północy do około 530 m n.p.m. na południu.

Przez gminę Sanok przebiegają dwie drogi krajowe: międzyregionalna Wadowice- Przemyśl i regionalna Czerteż - Grabownica Starzeńska oraz linia kolejowa normalnotorowa Krosno- Zagórz i Zagórz- Przemyśl.

Ryc. 1

1.2 Powierzchnia, gęstość zaludnienia

Obszar gminy zamieszkały jest przez 16 362 osoby i jest podzielony na 32 jednostki pomocnicze- sołectwa. Gmina ma charakter rolniczy i jest silnie zalesiona.

Powierzchnia wynosi 23 299,20ha.

Największą gęstość zaludnienia mają wsie Zabłotce- 1,68 os/km2, Pisarowce 1,50 os/km2 i Czerteż- 1,33 os/km2.

Ryc. 2

Odsetek poszczególnych gmin powiatu sanockiego

Ryc. 3

Odsetek ludności w poszczególnych gminach powiatu sanockiego

2. Wiadomości demograficzne.

W oparciu o prognozę demograficzną można określić generalne tendencje kształtowania się czynnika ludzkiego w perspektywie do 2020 roku.

Najistotniejsze z nich to:

• Słabsze tempo rozwoju ludności w latach 1996-2020

/0,15% średniorocznie/ w relacji do całego województwa

/0,58% średniorocznie/.

• Prognoza zakłada, że przyrost ludności w latach 1996-2020 wyniesie 3,27% tj. o 588 osób. W okresie 1996- 2010 liczba ludności wzrośnie o 643 osoby /0,27% średniorocznie/. Natomiast w dalszym okresie 2010-2020 liczba mieszkańców zmniejszy się o 55osób.

• Zmniejszenie liczy dzieci i młodzieży w wieku 0-17 lat z 4563 w roku 1995 do 3776 w doku 2020., których udział w ogólnej liczne ludności zmniejszy się odpowiednio z 29,27% do 23,34%.

Tabela nr 1

GRUPA WIEKU	2000	%	2005	%	2010	%	2015	%	2020	%
Przedprodukcyjny 0-17 lat	4202	26,61	4000	25,00	3882	23,92	2909	24,00	3776	23,34
Produkcyjny 18-59 lat kobiety 18-64 lat mężczyźni	9187	58,19	9615	60,09	9956	61,33	9851	60,48	9655	59,68
Poprodukcyjny 60 lat i więcej kobiety 65 lat i więcej mężczyźni	2400	15,20	2385	14,91	2394	14,75	2529	15,52	2746	16,98
LUDNOŚĆ OGÓŁEM	15789	100	16000	100	16232	100	16289	100	16177	100
Obciążenie ekonomiczne /na 100 osób/	71,9	-	66,6	-	63,0	-	65,4	-	67.6	-

Źródło: Strategia gminy

Przedstawione zmiany w strukturze wiekowej wpływać będą na kształtowanie się obciążeń ekonomicznych ludności w wieku produkcyjnym. Maleć bowiem będzie liczba osób w wieku nieprodukcyjnym przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym.

W skali gminy zmniejszy się on z 71,9 osób w 2000 r. do 67,6 osób w 2020 roku.

Jednym z najważniejszych problemów wynikających z przedstawionej struktury będzie zagospodarowanie przyrostu ludności w wieku produkcyjnym w ilości 917 osób,. Wagę problemu dodatkowo potęguje fakt występującego bezrobocia. Postępujące zubożenie ludności, spowodowane całkowitą lub częściową źródeł dochodu, przyczynia się do stałego obniżania stopy życiowej.

Tabela nr 2

Ryc. nr 4

2.1 Ruch naturalny

Na terenie gminy od wielu lat notuje się duży dodatni przyrost naturalny.

W 2000 roku wyniósł on 60 osób i po gminie miejskiej Sanok był największy w powiecie.

Tabela nr 3

2.2 Migracje

Migracja, będąca jednym z istotnych czynników wpływających na liczbę ludności, wpływa tez na możliwości rozwojowe danego obszaru. Niestety, podobnie jak w całym województwie, również na terenie powiatu sanockiego oraz gminy wiejskiej Sanok notuje się od lat ujemne saldo migracji. Jest to zjawisko tym bardziej niekorzystne, że gminę opuszczają głównie ludzie młodzi, często najaktywniejsze jednostki w swoich społecznościach.

Ujemne saldo migracji w Gminie Sanok należy do najniższych w powiecie.

W 1998 roku wyniosło - 11, co daje wskaźnik - 0,7 na 1000 ludności. Gmina plasuje się pod tym względem na 3 miejscu w powiecie, za miastem Zagórz i Gminą Zarszyn, w których odnotowano ( jako w jedynych w powiecie) dodatnie saldo migracji.

Tabela nr 4

Rozmiary ujemnej migracji w gminie są stosunkowo niewielkie. Uzyskanie dodatniego wskaźnika migracji będzie zależało w dużej mierze od rozwoju miasta, będącego głównym ośrodkiem handlowo - usługowym i miejscem pracy dla wielu mieszkańców gminy.

Obecnie migracje są stosunkowo większe, ze względu na otwarte granice z resztą Europu i możliwość „łatwego” zarobku poza granicami Polski.

2.3. Rynek pracy i bezrobocie

Pasywne narzędzia polityki przeciwdziałające bezrobociu mają istotne znaczenie dla redukcji bezrobocia, szczególnie w krótszym okresie. Trzeba jednak podkreślić, że nie mogą one mieć zbyt dużego zasięgu ze względu ma duże obciążenie finansowe gospodarki. Dlatego należy stwierdzić, że w ostatnim okresie kładzie się większy nacisk na rozwiązania aktywne jak: roboty publiczne, prace interwencyjne czy pożyczki na założenie firmy.

Tabela nr 5

3. Walory przyrodnicze

3.1. Walory krajobrazowe

Teren gminy to malowniczy obszar o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, obejmujący: Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu, Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego oraz Park Krajobrazowy Gór Słonnych ( charakteryzujący się pełną gamą wspaniałych krajobrazów i widoków ). Dominujące nad całym obszarem pasma górskie o zboczach porosłych wysokopiennym lasem mieszanym, podzielone barwnymi łąkami i polami uprawnymi, tworzą niepowtarzalne obrazy ładu i harmonii natury. Wzdłuż rzeki San istnieją dogodne miejsca dla turystów. Są tam trasy z wieloma atrakcyjnymi widokami. Położenie gminy predysponuje ją wiec do rozwoju turystyki i agroturystyki.

3.2. Morfologia terenu

Pod względem morfologicznym Gmina Sanok zajmuje od zachodu fragment tak zwanych Dołów Jasielsko - Sanockich, w części środkowej fragment Gór Słonnych, w części północno - wschodniej wkracza na Pogórze Synowskie i w Góry Sanocko -Turczańskie, a w części południowej na Pogórze Bukowskie.

3.2.1. Budowa geologiczna

Piaskowce

Na terenie gminy istnieje 5 złóż piaskowca. Nie są one jednak perspektywiczne i nie ma większych szans na ich zagospodarowanie. Skały krzemionkowe Na obszarze gminy istnieje 10 złóż skał krzemionkowych: ,,Łodzina", ,,Łodzina - Dobra", ,,Mrzygłód - Dobra", ,,Mrzygłód", ,,Bykowce", ,,Załuż", ,,Ulucz" i ,,Dębna". Pokłady tego surowca są znaczne, ale dotychczas nie w pełni wykorzystane. Na 8 odkrytych złóż eksploatowanych jest 5.

Iły

Aktualnie istnieją 4 złoża iłów : wyczerpane złoże „Międzybrodzie” oraz 3 złoża perspektywiczne: ,„Zabłotce”, „Trepcza”, „Sanoczek - Pobiedno”

3.3. Klimat

Według klasyfikacji klimatycznej Romera na obszarze Gminy Sanok panuje klimat „górski i podgórski typu zaciszy śródgórskich krainy samborsko - sadeckiej". Wiosny charakteryzują się dużym zróżnicowaniem temperatur, lata są upalne, jesienie długie i dość ciepłe, a zimy surowe i śnieżne. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec ze średnią temperatura, powyżej 17°C, a najchłodniejszym styczeń ( średnia temperatura około - 4°C ). Średnia temperatura roczna wynosi 7,7°C. Suma rocznych opadów waha się pomiędzy 737 a 912 mm. Najwięcej w czerwcu, lipcu i sierpniu - między 76 a 155 mm, najmniej w lutym - 23 - 36 mm. Charakterystyczną cechą lokalnego klimatu jest duża zmienność warunków atmosferycznych, wynikająca ze ścierania się oceanicznych i kontynentalnych mas powietrza. Okres wegetacyjny roślin wynosi około 209 dni.

3.4. Zasoby naturalne

Obszar gminy jest stosunkowo zasobny w bogactwa naturalne. Występują na nim: gaz ziemny i ropa naftowa, piaskowce gazowe, skały krzemionkowe i iły. Ropa naftowa i gaz ziemny . Najwartościowszymi surowcami występującymi na terenie Gminy Sanok są: ropa naftowa i gaz ziemny. Występują one w 7 tak zwanych obszarach górniczych: ,,Hłomcza", ..Strachocina", ,,Grabownica Wieś 1", ,,Jurowice - Srogów", ,,Sanok -Zabłotce", ,,Tyrawa Solna" oraz ,,Grabownica".

W gminie dzialają 3 kopalnie gazu ziemnego i ropy: ,,Strachocin", ,,Tyrawa Solna" i ,,Grabownica".

3.5. Sieć hydrograficzna

3.5.1. Wody powierzchniowe

Teren gminy jest odwadniany przez rzekę San oraz jej dopływy, m.in. Osławę, Sanoczek, Pijawkę i Tyrawkę i całą sieć pomniejszonych cieków. Na obszarze gminy rzeka utrzymuje się w III klasie czystości. Na wysokości Sanoka w wodzie znacznie wzrasta poziom zawiesiny ogólnej oraz rośnie stężenie fosforanów. Poniżej miasta rzeka powraca do III klasy czystości. W okresie normalnych wysokich stanów wody nie występują poza obręb koryta.

Fotografia nr 1, Jezioro w gminie Sanok

Źródło: Strategia gminy

3.5.2. Wody gruntowe

Zasoby wód gruntowych znajdują się w 5 głównych otworach o wydajności od 0,5 do 8 m3/h, zlokalizowanych na terenie gminy. Zwierciadło wód gruntowych stabilizuje się na poziomie 0,8 - 3,5 m3/m od p.t. Szacuje się, że duże zasoby wody znajdują się w pokładach trzeciorzędowych, poniżej 30 m od p.t. Zbiornik wód wgłębnych należy do największych zasobów wysokiej jakości wód pitnych i wymaga on wzmożonej ochrony ze względu na ekologiczną budowę podłoża ( porowate ) i możliwość łatwego skażenia tych wód. W związku z powyższym utworzono obszary najwyższej i wysokiej ochrony tych zasobów. Na terenie gminy istnieje strefa wzmożonego nadzoru sanitarnego wód głębinowych z rygorami dotyczącymi gospodarki wodno - ściekowej i odprowadzania do wód i gruntu nie oczyszczonych ścieków.

3.6. Lasy

Grunty klasyfikowane jako lasy zajmują ok. 34% powierzchni gminy Lasami administrują nadleśnictwa Brzozów i Lesko. Na przeważającym obszarze lasów występuje siedlisko lasu wyżynnego świeżego. Można też natrafić na siedlisko lasu górskiego. Inne siedliska występują na minimalnych powierzchniach nieprzekraczających pow. Oddziału i związane są z nadmiernym uwilgotnieniem podłoża. Na przebieg granic w/w siedlik wpływa zmienność wysokości nad poziom morza i ukształtowanie terenu. Jednakże na ogół gleby tutejszych lasów charakteryzują głębokie poziomy zbrunatnienia lub zbielicowania są zasobne w próchnicę i mineralne składniki pokarmowe. Na poziomie optymalnym kształtują się czynniki klimatyczne: wilgotność, temperatury i usłonecznienia co zapewnia dobre warunki do uprawy najbardziej wymagających gatunków drzew/ dających największe przyrosty wartościowego surowca drzewnego.

3.6.1. Skład gatunkowy.

W lasach o charakterze naturalnym dominuje buk, którego powierzchnia zajmuje ok. 40% powierzchni zalesionej. Na około 20% powierzchni zalesionej dominuje jodła- najcenniejszych gatunek karpackich lasów. Na około 15% powierzchni leśnej z naturalnie odnawiającymi się drzewostanami występuje różnorodność gatunkowa, gdzie na obszarze kilkunastu oddziałów dominują świerki, brzozy, gat. olszy, grabu, jawora, dębu i jesiona.

Około 25% powierzchni porastają drzewostany pochodzące ze sztucznych nasadzeń sosny i modrzewia prowadzone przeważnie jaki plantacje monogatunkowe.

4. Walory kulturowe

4.1. Historia Gminy

Według badań archeologicznych przeprowadzonych na naszym terenie, została potwierdzona hipoteza, że ziemie te zamieszkane były już w epoce kamienia. Świadczą o tym liczne znaleziska takie jak: kamienne motyki z Bykowiec i toporek z Prusieka. Inne znaleziska pochodzą z epoki neolitu i wczesnego brązu. Natomiast monety rzymskie i celtyckie wskazują na późniejsze kontakty handlowe z Cesarstwem Rzymskim i plemionami celtyckimi.

       Pierwsza wzmianka o ziemi sanockiej w czasach nowożytnych pochodzi z XII - wiecznego ruskiego “Latopisu hipackiego”. Wtedy to tereny te będące we władaniu książąt ruskich, zostały zdobyte przez księcia węgierskiego Gejzę II.

       W XIV w tereny Rusi Halickiej wraz z ziemią sanocką zostały przyłączone do Polski przez Kazimierza Wielkiego, który rozpoczął na nich akcję kolonizacyjną. W XIV i XV w powstaje na tych terenach wiele nowych osad, m.in.: Trepcza, Czerteż, Prusiek, Nowotaniec, Kostarowce, Tyrawa Solna, Stróże Wielkie i Małe, Hłomcza, Płowce, Sanoczek, Międzybroch. Osady te były własnością rodów szlacheckich i rycerskich. Znaczne dobra skupili w swych rękach władający na zamku Sobień - Kmitowie. Obok nich liczącymi się wtedy rodami byli także: Oleśniccy, Matiaszowie, Tarnawscy i Czeszykowie. Wiek XVI przynosi nasilenie konfliktów powodowanych pogorszeniem sytuacji na wsi. Powstają zbory ariańskie i kalwińskie (Nowotaniec) głoszące hasła reformacji. Dochodzi do buntów chłopstwa przeciw pańszczyźnie. Cały wiek XVII pogrążony był w ogniu wojen i najazdów, które dodatkowo pogorszyły sytuację gospodarczą. Szczególnie dotkliwy był najazd tatarski w 1624 roku. Spowodował on spustoszenie ziemi sanockiej, wiele miast i wsi uległo spaleniu, a ich mieszkańcy dostali się w jasyr. Kiedy ocalała ludność częściowo odbudowała swoje domostwa i życie zaczęło powracać do normy, wkrótce na nasz region miały spaść następne nieszczęścia. Najpierw potop szwedzki, potem wyniszczające wojny z Rosją i Turcją, wreszcie samowola szlachecka.

       W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Ziemia sanocka znalazła się w zaborze austriackim. Zaborca zlikwidował dotychczasowy podział administracyjny przyporządkowując tereny naszej gminy do cyrkułu leskiego.

       Koniec XVIII wieku przynosi znaczne ożywienie gospodarcze. Pomimo niewoli rozwija się rzemiosło. Szczególny rozkwit przeżywa kołodziejstwo, bednarstwo, stolarstwo i kamieniarstwo. Powstają cegielnie (Mrzygłód, Nowotaniec), młyny i browary (Markowce, Jurowce i Sanoczek). Rok 1848 przynosi zniesienie pańszczyzny. Poprawia się sytuacja ludności wiejskiej, następuje wzrost produkcji rolnej i postęp techniczny. Wprowadza się nowe technologie, we wsiach zakładane są warsztaty tkackie, olejarnie i tartaki napędzane siłą wody.

       Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój przemysłu naftowego. Złoża ropy zostają odkryte m.in. w Tyrawie Solnej. Kolejny potężny bodziec do rozwoju gospodarczego dała zbudowana w 1872 r linia kolejowa Przemyśl - Łupków i Zagórz - Sanok - Jasło oddana w 1884 roku.

       W końcu XIX wieku zaczyna rozwijać się ruch spółdzielczy. Powstają kasy gminne, służące pomocą mieszkańcom wsi. Rozwój gospodarczy zostaje nagle zahamowany przez wybuch pierwszej wojny światowej. Nie ominęła ona również powiatu sanockiego. Zacięte boje toczyły się na linii Wisłoka. W ich wyniku bardzo ucierpiały m. in. Zarszyn, Bukowsko, Długie, Sanoczek. Jesienią 1918 roku przed ziemią sanocką otwierają się nowe perspektywy. Po wieloletniej niewoli tak jak cały kraj odzyskuje wolność. Jednak dopiero lata trzydzieste przynoszą znaczne ożywienie gospodarcze regionu. Następuje poprawa ekonomiczna wsi, maleje liczba analfabetów, powstają uniwersytety wiejskie np. w Dobrej Szlacheckiej. Rok 1939 przynosi wybuch II wojny światowej. Rozpoczyna się terror i bezwzględna systematyczna gospodarka rabunkowa ziem okupowanych. Okupacja zbiera okrutne żniwo, śmierć poniosło 10 tys. Polaków i 8 tys. Żydów. Pozostały po niej zdewastowane zakłady przemysłowe i ogromne zniszczenia materialne. Jednak koniec wojny nie przyniósł spokoju mieszkańcom tych terenów. Po wycofaniu się Niemców uaktywnia się Ukraińska Powstańcza Armia. Jej sotnie terroryzują ludność polską, niszczą posterunki wojska i milicji. Walka z nimi trwa do 1947 roku, kiedy to w wyniku “Akcji Wisła” ludność ukraińska została wysiedlona na ziemie zachodnie. Wtedy powrócił na te ziemie względny spokój. Jednak akcja ta ma także swoje drugie przerażające oblicze. Do dziś na miejscu niektórych wsi pozostały tylko zgliszcza. Ze 120 wsi powiatu sanockiego los taki spotkał aż 60.

4.3. Obiekty kultury sakralnej

Na terenie gminy Sanok są 24 kościoły i 1 kaplica wyznania rzymsko- katolickiego oraz 2 cerkwie obrządku Bizantyjsko- Ukraińskiego. W Strachocinie jest klasztor Makymilianek i Sanktuarium św. Andrzeja Boboli. Ponadto w miejscowości Wujskie znajduje się murowana cerkiew Świętych Kosmy i Damiana z 1804 roku. W Międzybrodziu murowana cerkiew greckokatolicka p.w. Trójcy Świętej zbudowana na planie greckiego krzyża i zwieńczona cebulastą kopułą. Kolejna cerkiew p.w. Św. Jana Chrzciciela z 1837 roku znajduje się tym razem w Tyrawie Solnej. W Łodzinie znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka p.w. Narodzenia N.M.P.1743 roku.

4.4. Obiekty kultury świeckiej

W Tyrawie Solnej dawniej znaną z żup solnych, obecnie warto odwiedzić ze względu na resztki średniowiecznego grodziska na Czarciej Górze. W miejscowości Dobra Szlachecka warto obejrzeć obronną bramę dzwonią z XVII wieku oraz pas muru z dzikiego kamienia otaczający dawny cmentarz przycerkiewny. We wsiach Kostarowce i Surowce ze śladami czasów PRL-u znajdują się dwory i zabudowania gospodarcze- dawniej własność rodziny Słonneckich. Podobny dwór znajduje się w Falejówce. W Pakoszówce znajduje się XIX wieczna zrębowa karczma drewniana.W Strachocinach mieszkańcy mają swoją Regionalną Izbę Pamięci, gdzie zebrali eksponaty, dokumenty i fotografie obrazujące wiejskie życie ich przodków.

Dwory znajdują się także w Bykowcach, Pisarowcach, Makowcach. W Sanoczku warto zobaczyć dawny budynek administracyjny pobliskiej gorzelni z czworoboczną wieżyczką.

W Załużu znajdziemy pomnik porucznika Mariana Zręby, a także pozostałości po bunkrze z II wojny światowej.

Na terenie gminy Sanok działalność prowadzą 24 wiejskie domy kultury. Na jeden dom kultury przypada około 670 mieszkańców. Liczną grupę wśród instytucji kultury tworzą biblioteki. Na terenie gminy jest ich 11 w tym 10 filli bibliotecznych zatrudniających 12 osób. W bibliotekach gminy Sanok zarejestrowanych jest 2537 czytelników, wielkość księgozbioru- 100 021. Na jednego czytelnika w ciągu roku przypada 17,1 wypożyczonych książek, a w województwie na wsiach 18,7. Natomiast na 10 tys. mieszkańców przypada 6473 książek., gdy na wsiach w skali województwa tylko 3699. Czytelnicy w stosunku do mieszkańców gminy Sanok stanowią około 16%, na wsiach w skali województwa 15%.

Na terenie gminy Sanok brak kina. Najbliższe znajduje się w mieście Sanoku o liczbie miejsc 170.

5. Zagospodarowanie turystyczne

5.1. Dostępność komunikacyjna

Szlaki piesze:

1. Niebieski - z Sanoka (PKP dw. główny) przez Pohary i Suliłę na Chryszczatą.
2. Czerwony - Sanoka (PKP dw. główny) przez Góry Słonne i Pogórze Przemyskie do Przemyśla.
3. Żółty (łącznikowy) - z Sanoka (PKP dw. główny) do krzyżówki ze szlakiem czerwonym na Orli Kamień.
4. Szlak zielony - Liszna (przełęcz) - Przełęcz nad Wujskiem - Granicka - Duży Kamień - Bykowce (PKS)
5. Szlak czarny (łącznikowy) - Bykowce - Duży Kamień.
6. „Szlak Ikon” (znaki niebieskie) - dydaktyczny, znakowany kolorem niebieskim - z Sanoka (Muzeum Ikon) do jednej z najstarszych cerkwi w Polsce (Ulucz) poprzez liczne obiekty architektury cerkiewnej wiedzie doliną Sanu oraz Górami Słonnymi. (łączna długość 70 km.)
7. „Szlak Szwejka” (znaki czarne na żóltym podkładzie) -dydaktyczny, znakowany kolorem czarnym, na żółtym podkałdzie; przełęcz nad Radoszycami (684 m npm) przejście graniczne ze Słowacją - Komańcza - Kamień 717 m npm - Szczawne - Dział (803 m npm) - Morochów - Strózowskie Łazy (502 m npm) - Sanok - Orli Kamień (517 m npm) - Słonny Wierch (668 m npm) - Tyrawa Wołoska - Ropienka - Chwaniów ( m npm) - Liskowate - Krościenko (przejście graniczne z Ukrainą) Z Chwaniowa łącznik do Przemyśla i dalej do przejścia granicznego w Medyce.
8. Ścieżka dydaktyczna „Polanki”, znakowany kolorem czerwonym- krótki szlak spacerowy w Bykowcach.
9. Ścieżka dydaktyczna, znakowana kolorem żółtym : Bykowce - Góra Wołoski - Góra Bukowina - Bykowce.

Szlaki rowerowe:

10. „Szlak Ikon” - (główna nitka znaki czerwone, odnogi regionalne - znaki niebieskie, lokalne - żółte) Wiedzie od przejścia granicznego ze Słowacją w Radoszycach, do przejścia granicznego z Ukrainą w Krościenku, poprzez najciekawsze obiekty cerkiewne w regionie bieszczadzkim.
11. „Szlak Szwejka” - znaki zielone R -63, wiedzie śladami przygód dobrego wojaka Szwejka w Galicji
12. „Szlak nadsańskich umocnień” - przebiega wzdłuż Sanu, umożliwiając zwiedzenie umocnień tzw. „Linii Mołotowa” oraz niemieckich umocnień granicznych „Galicja”, z lat 1939-41.

Szlaki samochodowe:

1. „Szlak architektury drewnianej”
2. „Szlak naftowy”
3. „Szlak Krasickich”
4. „Szlak Aleksandra Fredry”

Szlaki wodne:

1. „Błękitny San” - od Zwierzynia, przez Lesko, Sanok, Dynów, Przemyśl, Jarosław, Ulanów aż do ujścia rzeki do Wisły.

5.2. Baza noclegowa

Czerteż

• 
  Apartament w Sanoku
  Czerteż 134
  Sanok 38-500
  tel. [phone] lub 0604 700 485
  
  Posiada 4 miejsca noclegowe.
  Kompleks apartamentu:
  sypialnia, salon, kuchnia w pełni wyposażona, łazienka wyposażona również w pralkę
  Apartament posiada 2 toalety
  Możliwość przygotowania posiłków we własnym zakresie lub możliwość zamówienia na miejscu:
        kuchnia grecka, włoska (wieloletnie doświadczenie zdobyte m.in. za granicą)
        pizza, pasticio, suflaki, itp.
        Możliwość grillowania w ogrodzie.
  
  

• Mrzygłód

Agroturystyka „Umilenie”
Adres:     ul. Mrzygłód 80, 38-503 Mrzygłód
Telefon:     [phone]
Fax:     [phone]
Strona www:     http://www.bieszczady.pl/umilenie
Najniższa cena:     20 zł
Najwyższa cena:     30 zł

Udogodnienia
- pokoje z łazienkami
- ogólnodostępna kuchnia
- możliwość zabrania zwierząt
- dostęp do TV
- wędkowanie
- miejsca na ognisko, grill
- parking
- wypożyczalnia sprzętu pływającego
- wypożyczalnia rowerów
wyciąg narciarski w okolicy

Dom wypoczynkowy w Mrzygłodzie „U Hanki”
    
Mrzygłód 89
38-503 Mrzygłód
tel. [phone] lub 696224852

Dojazd: samochodem, bądź autobusem, ew. pociągiem (do Sanoka)

• Tyrawa Solna

Ośrodek Wypoczynkowy "Nad Sanem"
Łukasz Dawidowski
Tyrawa Solna 1
38-503 Mrzygłód
e-mail: [e-mail]
tel.: [phone]
tel. kom.: 0691 825 138

Oferujemy pobyt w domkach:

    * domki campingowe typu BRDA - 5 osobowe.
          o na piętrze dwa pokoje (4 łóżka, szafa)
          o na parterze pokój (kanapa, fotele, szafa, ława)
          o kompletna kuchnia (stół, krzesła, lodówka, kuchenka, garnki, talerze, sztućce itp.)
          o łazienka z wc (kabina natryskowa lub wanna, umywalka)
          o taras wejściowy i wyjściowy (stolik turystyczny, siedziska)
          o dodatkowe wyposażenie (radio, zestaw do grilla)
          o komplet pościeli.
    * domki campingowe typu TURBACZ - 4 lub 5 osobowe
          o na piętrze jeden pokój (3 łóżka)
          o na parterze pokój (kanapa, fotele szafa, ława)
          o kompletna kuchnia (stół, taborety, lodówka,
Cennik:
    * Domek murowany z kominkiem czteroosobowy: 35zł/osoba/doba
    * Domek typu BRDA pięcioosobowy: 30 zł/osoba/doba.
    * Domek typu TURBACZ czteroosobowy: 20 zł/osoba/doba.

* Agroturystyka „Józefówka”
    * 0502 342057 (od 7.00 do 16.00); 0515 856188 (od 16.00 do 22.00)
Tyrawa Solna 112,
38-503 Mrzygłód

Do dyspozycji gości salon wypoczynkowy z kominkiem, jadalnia i aneks kuchenny, miejsce na ognisko i grill, rowery, parking.

Liczba miejsc: 12
Nocleg 20-30 PLN, możliwość dostawek.
Pokoje z łazienkami, w pokoju radio.
Możliwość wyżywienia.
Opis położenia obiektu:

Domek położony w paśmie Gór Słonnych i na Szlaku Ikon, otoczony lasami, w pobliżu szumiącego strumienia górskiego oraz pasących się nieopodal saren.


Dom wypoczynkowy w miejscowości Tyrawa Solna
    Tyrawa Solna
    38-503 Mrzygłód
Telefon: [phone]

    Komfortowy ( 3 kondygnacyjny ) samodzielny dom do dyspozycji gości:
- 8 miejsc noclegowych
 - 2 duże łazienki kuchnia w pełni wyposażona
- salon z kominkiem i balkonem
- 4 pokoje w tym 1 z balkonem
- taras
- telewizor, radio
- miejsce na grila, ognisko
- w odległości 30 m las
- w odległości 100 metrów rzeka Tyrawka a odległości 200 metrów San
- sklep spożywczy i pijalnia piwa 300 m
- możliwość jazdy bryczka konną


    Domek Nad Sanem w Tyrawie Solnej
    Tyrawa Solna
    38-503 Mrzygłód
    Tyrawa Solna 98
               013 4636054 lub 662 213 053

    

Oddzielny dom do dyspozycji gości

Noclegi ; 4 pokoje 2-3 osobowe ( 10 miejsc noclegowych ), łazienka
Kuchnia w pełni wyposażona
Salon z kominkiem, jadalnia
Dwa tarasy
Działka 0,5 ha ogrodzona w bezpośredniej bliskości lasu
100 metrów do rzeki San
Możliwość wypożyczenia 4 rowerów górskich
Możliwość ustawienia namiotów koło domu
Możliwość korzystania z ogródka warzywnego

Cena 18-20 zł osoby
Cena uzależniona jest od ilości osób

Przystanek PKS 200m
15 km do Sanoka

• Srogów Dolny

U Goców
ul. Srogów Dolny 31   
38-500 Sanok

tel.  [phone]    0698 618 505

• Lalin

Ośrodek Wypoczynkowo - Jeździecki LALIN
36-207 Grabownica
ul. Lalin 84
tel. [phone]

Łodzina

Dom " Pod Dębowym" w Łodzinie
38-550 Łodzina, Łodzina 5
tel. [phone]

Wujskie

Agroturystyka Pod Wyciągiem
ul. Wujskie 41   38-500 Sanok
tel.  [phone]

Ilość miejsc:    8
Cena za osobę od:    15 zł
Dostępność:    cały rok

Załuż

Gospodarstwo w Załużu
    Załuż 72
    38-500 Sanok
    Telefon:    [phone] lub 509 709 182

- 2 pokoje z łazienkami, (łącznie 4- 6 miejsc noclegowych
- kuchnia letnia pod dachem wyposażona + lodówka
- wyczerpująca informacja o atrakcjach okolicy na miejcu (pracownik regionalnego biura turystycznego)
- ognisko z rusztem na życzenie gości - grill
- rowery górskie
- znajomość języka angielskiego

Agroturystyka „Sianki”

Załuż 81
38-500 Sanok
tel. [phone]
Strona WWW: www.sianki.pl
e-mail: [e-mail]

Sanoczek

Gospodarstwo Agroturystyczne
''Pod Lipami''
Danuta i Kazimierz Szwarc
Sanoczek 103
38-500 SANOK
tel. [phone]

Gospodarswo sklasyfikowane przez Polską Federację Turystyki Wiejskiej.
Nadana Kategoria - ''STANDARD''
Cennik:

    * dzienne zakwaterowanie 1 osoby - 25 zł
    * śniadanie - 8 zł
    * obiad - 15 zł
    * kolacja - 8 zł


Gospodarstwo Agroturystyczne „ARKADIA” - Ewa Bujas
Sanoczek 40; 38-500 Sanok
tel. [phone]

Bykowce

Grażyna i Leszek Petryk
38-500 Sanok, Bykowce ul. Zaremby 3
tel. [phone]
http://www.agro-bykowce.prv.pl/

Gospodarstwo Agroturystyczne - Antoni Pelc
ul. Sanowa 15, Bykowce; 38-512 Sanok
tel. [phone]

6. Baza towarzysząca

6.1. Sport, rekreacja.

Do bazy sportowo- rekreacyjnej na terenie gminy Sanok należy zaliczyć 10 boisk do gier wielkich cztery do gier zespołowych. Działalność sportową prowadzą: Ludowe Zespoły Sportowe (10), Uczniowskie Kluby Sportowe(1) i 3 kluby TKKF.

Reasumując- na terenie gminy odczuwa się brak co najmniej jednego obiektu audio- wizualnego, godzącego w sobie funkcje kina, teatru, Sali konferencyjno- szkoleniowej.

Również ilość urządzeń sportowych a przede wszystkim boisk sportowych jest za mała.

Ponadto poszczególne gospodarstwa agroturystyczne prowadzą działalność rekreacyjną oraz turystyczną.

Na terenie agroturystycznym „Umilenie”w Mrzygłódzie odbywają się "Spływy Doliną Sanu", przejażdżki konne po Skansenie, spływy kajakowe, rowery, biesiady, kuligi, wyjazdy na narty. Dla gosci dostepny jest stół bilardowy, ogród z mjejscem do grilowania oraz zabawy dla dzieci. Gospodarstwo posiada stawy rybne, a rzeka San stanowi magnes dla miłośników wędkarstwa, okoliczne lasy często stanowią cel wypraw na grzybobrania. Przez mjejscowośc przebiega szlak rowerowy, oraz szlak archtektury drewnianej.

Agroturystyka Józefówka

Na terenie agroturystycznym „Józefówka” znajduje się trasa rowerowa biegnie przez malowniczy las mieszany, odpowiednie warunki do organizowania spływów kajakowych, kuligów, istnieje możliwość udziału w paintball`u, wycieczkach do Lwowa, jeździe konnej, obserwacji dzikiej zwierzyny, zwiedzaniu cerkwi drewnianych, wycieczkach na punkt widokowy..

Główną atrakcją gospodarstwa „U Goców” jest 15 koni do jazdy
wierzchem. Gospodarze umożliwiają naukę jazdy konnej pod
okiem instruktora oraz jazdy w pięknym dziewiczym terenie.

Na terenie agroturystycznym „Pod Wyciągiem” w sezonie zimowym do dyspozycji jest orczykowy, oświetlony wyciąg narciarski, trasa 700 m. Znajdujący się zaledwie 100 m od miejsca noclegu. Organizacja kuligów i ognisk.

Możliwość wędkowania w prywatnym stawie. Na przełomie maja i czerwca każdego roku odbywają się na serpętynach górskie rajdy samochodowe stanowiące kolejne rundy eliminacji di Mistrzostw Polski.

6.2. Cykliczne imprezy kulturalne i sportowe w gminie:

• Konkurs Wielkanocny na Pisanki, Kraszanki, Palmy Wielkanocne i Pieczywo Obrzędowe- kwiecień

• Przegląd Piosenki Dziecięcej- maj

• Jarmarki Folklorystyczne- czerwiec, lipiec

• Festyny Sportowo- Rekreacyjne- lipiec, sierpień

• Turniej Piłkarski o Puchar Wójta Gminy- lipiec

• Konkurs Wieńca Dożynkowego- sierpień

• Spotkania z Piosenką religijną- ostatnia niedziele sierpnia

• Pokazy Rękodzieła Artystycznego- październik

7. Baza paraturystyczna

7.1. Oświata

Na terenie Gminy Sanok funkcjonują 23 szkoły podstawowe, 4 gimnazja, 2 przedszkola.

Na terenie gminy nie funkcjonują żadne szkoły średnie, publiczne szkoły wyższe.

7.1.1. Szkoły podstawowe

Na terenie Gminy Sanok funkcjonują 23 szkoły podstawowe. 11 z nich obejmuje klasy od I do III, a 12 kolejnych od I do VI. Dwie szkoły podstawowe: 14 w Dobrej i w Strachocinie, są stopniowo likwidowane, a w ich miejsce utworzono gimnazja. W okresie przejściowym, to jest do czasu całkowitej likwidacji szkół podstawowych, w ich budynkach funkcjonują Zespoły Szkół. W roku szkolnym 1999/2000 do szkół podstawowych uczęszczało łącznie 1486 uczniów nauczanych przez 209 nauczycieli mających do dyspozycji 158 sal lekcyjnych.

Fotografia nr 2

Szkoła podstawowa w Prusieku

7.1.2. Gimnazja

Oprócz dwóch gimnazjów funkcjonujących we wspomnianych Zespołach Szkół na terenie gminy działają dwa gimnazja samodzielne w Niebieszczanach i Trepczy. Oba Zespoły Szkół w najbliższych latach zostaną przekształcone samodzielne gimnazja. W roku szkolnym 1999/2000 do gimnazjów uczęszczało 117 uczniów. W szkołach podstawowych, Zespołach Szkół i gimnazjach pracuje 268 nauczycieli i 40 pracowników obsługi.

7.1.3. Szkolnictwo ponadpodstawowe

Na terenie gminy nie funkcjonują żadne szkoły średnie. Potrzeby lokalnej młodzieży są całkowicie pokrywane. przez szkoły ponadpodstawowe z terenu Sanoka. Po ukończeniu szkół podstawowych i gimnazjów dzieci z terenu gminy kształcą się głównie na terenie miasta. Tylko niewielki procent wybiera szkoły poza 15 powiatem sanockim.

W Sanoku funkcjonują 3 licea ogólnokształcące, 13 średnich szkół technicznych i zawodowych, 5 zasadniczych szkół zawodowych i 6 szkół policealnych. Istniejące w mieście szkolnictwo ponadpodstawowe całkowicie zabezpiecza potrzeby młodzieży z terenu gminy.

7.1.4. Szkolnictwo wyższe

W powiecie sanockim nie funkcjonują publiczne szkoły wyższe. Najbliższe ośrodki akademickie to: Rzeszów, Lublin i Kraków. W Sanoku działa punkt konsultacyjny Akademii Ekonomicznej z Krakowa.

7.1.5. Przedszkola

Na terenie gminy funkcjonują 2 samodzielne przedszkola i 21 oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych. W roku szkolnym 1999/2000 uczęszczało do nich łącznie 305 dzieci będących pod opieką 22 nauczycieli

7.2. Ochrona zdrowia

Na terenie gminy funkcjonuje tylko podstawowa ochrona zdrowia. Rozwijanie jej na szerszą skalę byłoby niecelowe z uwagi na bliskość miasta posiadającego potrzebną bazę. Ze względu na duży obszar gminy na jej obszarze działają aż 4 ośrodki zdrowia ( najwięcej z gmin wiejskich powiatu ) i 1 apteka.

Tabela nr 6

Ze względu na istnienie aż 4 ośrodków zdrowia gmina posiada najliczniejszy w powiecie personel medyczny. W gminie pracuje 7 lekarzy, w tym 2 dentystów i 28 pielęgniarek. Pod względem wskaźników liczby personelu medycznego na 10 tyś. mieszkańców gmina zajmuje czołowe miejsce w powiecie. Pod względem ilości lekarzy 8 miejsce, pod względem liczby dentystów też 8, przedostatnie.

Tabela nr 7

Na terenie gminy świadczone są tylko podstawowe usługi medyczne. Usługi specjalistyczne są dostępne w pobliskim Sanoku. W mieście działa szpital powiatowy dysponujący 449 łóżkami oraz 13 przychodni i 12 aptek.

Pozostałe elementy bazy paraturystycznej znajdują się w pobliskim Sanoku.

8. Analiza SWOT

Silne strony:

1. Dobre położenie geograficzne,

2. Dobry stan dróg; niezagospodarowane przemysłowo tereny,

3. Łatwe dofinansowania z Unii Europejskiej,

4. Zachowana kultura regionu,

5. Atrakcyjne tereny: dolina Sanu i Góry Słonne,

6. sprzyjające warunki do kąpieli rzecznej, wędrówek pieszych i rowerowych, wędkowania czy grzybobrania,

7. Rzeka San stwarza warunki dla spływu kajakowego,

8. Obecność wód mineralnych i siarkowych w Lisznej i Falejówce umożliwia budowę uzdrowisk.

Szanse:

1. Pozyskanie inwestora krajowego i zagranicznego w celu zwiększenia miejsc pracy i zmniejszenia bezrobocia,

2. Rozwój bazy wypoczynkowej, uzdrowisk,

3. Sąsiedztwo miasta Sanoka i innych miejscowości turystycznych,

4. Pozyskanie środków pomocowych na rozwój oświaty, inwestycji komunalnych,

Słabe strony:

1. Słaba komunikacja,

2. Niewielka liczba inwestycji,

3. Brak powszechnie stosowanych nowoczesnych rozwiązań technologicznych,

4. Brak uczelni wyższych,

5. Brak perspektyw dla młodych,

6. Niewystarczające środki finansowe,

7. Niska świadomość ekologiczna- słaba gospodarka odpadami/recykling,

8. Niewystarczająca ilość miejsc pracy,

Zagrożenia:

1. Zanieczyszczenie i degradacja środowiska;

2. Patologie społeczne,

3. Konkurencja innych gmin w obrębie Bieszczad (walory krajobrazowe, przyrodnicze, infrastruktura turystyczna)

Gmina Sanok posiada bogate walory przyrodnicze i kulturowe, co sprzyja rozwojowy turystyki. Zachowana kultura regionu i obecność wód mineralnych jest szansą na rozwój ośrodków uzdrowiskowych. Duża ilość niezagospodarowanych terenów sprzyja rozwojowi inwestycji. Bliskość miasta Sanok w znacznym stopniu może pomóc w rozwoju gminie wiejskiej Sanok. Gmina wiejska mogłaby stać się centrum sportów wszelkiego rodzaju. Od turystyki pieszej, po specjalistyczną w tym sporty ekstremalne zyskujące na popularności w Polsce.

9. Produkt turystyczny.

Centrum sportów ekstremalnych.

Ze względu na uwarunkowania przyrodnicze, ukształtowanie terenu i położenie doskonałym pomysłem byłoby Centrum sportów ekstremalnych. Skupiałoby miłośników Airsoftu, Paintballa, wspinaczki oraz jazdy terenowej 4x4. Ośrodek oferowałby noclegi, wyżywienie, całe programy imprez. Obsługiwał imprezy integracyjne, stanowił ciekawą ofertę ogólnopolskich zlotów ASG oraz zloty miłośników jazdy 4x4. Duża lesistość oraz ukształtowanie terenu sprzyja tworzeniu torów, przeszkód i innych atrakcji.

Centrum sportów stworzyłoby wiele miejsc pracy zarówno przy budowie, jak i dalszym prowadzeniu ośrodka.

W ofercie obok standardowych imprez znalazłaby się oferta dla najbardziej wymagających, razem z wypożyczalnią sprzętu, serwisami oraz instruktorami.

Centrum sportów ekstremalnych wypełniłoby lukę na rynku tego typu imprez.

Spis tabel:

Tabela nr 1- Prognozy zatrudnienia z uwzględnieniem wieku…….………………………… 3

Tabela nr 2- Struktura wiekowa ludności gminy…………………………………………….. 3

Tabela nr 3- Ruch naturalny ludności gminy………………………………………………….4

Tabela nr 4- Migracje ludności w Gminie Sanok……………………………………………...5

Tabela nr 5- Podstawowe informacje o bezrobotnych zarejestrowanych w 2006 roku……….5

Tabela nr 6- Ośrodki zdrowia, apteki, punkty apteczne………………………………………19

Tabela nr7- Pracownicy medyczni służby zdrowia na tle innych gmin powiatu sanockiego...20

Spis rycin:

Rycina nr 1- Struktura planistyczna terenów gminy…………………………………………. 1

Rycina nr 2- Powierzchnia poszczególnych gmin powiatu sanockiego……………………… 2

Rycina nr 3- Liczba ludności w poszczególnych gminach powiatu sanockiego……………... 2

Rycina nr 4- Struktura wiekowa ludności gminy……………………………………………... 4

Fotografie:

Fotografia nr 1- Jezioro na terenie gminy Sanok…………………………………………........7

Fotografia nr 2- Szkoła podstawowa w Prusieku................................……………………..…18

Bibliografia:

Portal http://gmina.sanok.com.pl

Portal http://www.gminasanok.pl/

Strategia rozwoju Gminy Sanok;

Wojewódzkie biuro planowania przestrzennego w Krośnie;

„Aneks do studium zagospodarowania przestrzennego Gminy Sanok”,

„Demografia, rynek pracy infrastruktura społeczna- uwarunkowania i rozwój”.

Krosno, styczeń 1998r.

Wojewódzkie biuro planowania przestrzennego w Krośnie;

„Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Sanok”,

„Diagnoza stanu istniejącego i uwarunkowania”; Krosno 1998r.

Wojewódzkie biuro planowania przestrzennego w Krośnie;

„Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Sanok”,

„Rolnicza przestrzeń produkcyjna oraz lasy”; Krosno 1998r.

22

---