DOBROSTAN ZWIERZĄT GOSPODARSKICH

Prof. dr hab. Roman Kołacz

Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

I. DOBROSTAN ZWIERZĄT I KRYTERIA JEGO OCENY

W ostatnich latach pojawiło się w polskiej terminologii hodowlanej pojęcie `dobrostan' będące odpowiednikiem angielskiego określenia `welfare'. Termin ten odzwierciedla światowe trendy w kształtowaniu warunków życia zwierząt gospodarskich, domowych i laboratoryjnych, a także odnosi się do norm postępowania w stosunku do zwierząt dzikich, bytujących w otoczeniu człowieka (ogrody zoologiczne, ekosystemy zurbanizowane).

Problem dobrostanu zwierząt gospodarskich jest tym bardziej aktualny, iż dotyczy zmian w technologiach produkcji, do jakich już są, lub wkrótce będą zobowiązani hodowcy krajów Unii Europejskiej w związku z wejściem w życie aktów prawnych wydanych przez odpowiednie instytucje UE i RE (the Council of the European Communities, the Council of Europe's Standing Committee for Farm Animal Welfare), jak również lokalne organy ustawodawcze wielu krajów europejskich (37). Główne założenia dobrostanu, zawarte w dokumencie `Codes for the Welfare of Livestock' (Kodeks Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich), opracowanym przez angielskich specjalistów z Rady Dobrostanu Zwierząt (the Farm Animals Welfare Council), można sprowadzić do 5 punktów (tabela 1).

Tabela1. Warunki niezbędne do zabezpieczenia dobrostanu zwierząt gospodarskich (wg 32)

Wymogi dobrostanu	Warunki niezbędne do spełnienia wymogów dobrostanu
WOLNE OD GŁODU I PRAGNIENIA	przez zapewnienie świeżej wody i paszy pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, zdrowotności i żywotności
WOLNE OD DYSKOMFORTU	przez zabezpieczenie wygodnej powierzchni wypoczynku, możliwości schronienia oraz optymalnych warunków środowiska
WOLNE OD BÓLU, URAZÓW I CHORÓB	przez zapewnienie prewencji, profilaktyki, szybkiej diagnostyki i skutecznego leczenia
WOLNE OD STRACHU I STRESU	przez eliminację czynników stresogennych
ZDOLNE DO WYRAŻANIA NORMALNEGO BEHAWIORU	przez zapewnienie odpowiedniej przestrzeni życiowej i składu socjalnego w grupie

Jak widać z tabeli 1, określone w Kodeksie wymogi dobrostanu stanowią w swojej istocie zbiór najbardziej podstawowych zasad odnośnie postępowania ze zwierzętami. Zasady te w cywilizowanych społeczeństwach nie powinny podlegać dyskusji, a jeżeli już zachodzi taka potrzeba, powinien to być temat co najmniej wstydliwy. Konieczność ochrony zwierząt gospodarskich przed głodem, bólem i strachem - i to na poziomie ustawodawczym - ujawnia, jak odległe są współczesne metody chowu od metod uwzględniających poszanowanie każdej formy życia, i jak pilna jest w związku z tym potrzeba jakościowych przemian w organizacji środowiska hodowlanego.

Metody produkcji z zachowaniem reguł dobrostanu tym się różnią od obecnie stosowanych, iż silnie eksponują `samopoczucie' zwierząt w ich środowisku będące wyrazem tolerancji stosowanych rozwiązań technologicznych. Celem wielorakich działań badawczych i praktycznych podejmowanych w ramach `welfare' jest wypracowanie alternatywnych systemów chowu, w których maksymalizacja zysku z tytułu produkcji jest wynikiem spełnienia potrzeb biologicznych zwierząt, a nie bezwzględnej ich eksploatacji.

Definicje pojęcia `dobrostan'

Dyskusja nad dobrostanem zwierząt trwa na forum międzynarodowym już blisko 30 lat angażując specjalistów z takich dziedzin, jak etologia, fizjologia, hodowla, weterynaria, ekonomika produkcji zwierzęcej, a także etyka i prawo. Fox (20) stwierdza, że problem dobrostanu zwierząt wymaga podejścia holistycznego.

Pojęcie `dobrostan' nie jest łatwe do zdefiniowania. Termin ten wyrasta z takich jakości biologicznych jak stres, tolerancja, adaptacja, kondycja i homeostaza. Już to samo wskazuje, że `stan dobra' dotyczy organizmu jako całości i ogarnia wszystkie jego funkcje, od reakcji psychicznych (emocje, odczucia) do zjawisk zachodzących na poziomie komórkowym. Interakcje między różnymi poziomami dobrostanu a równowagą biologiczną ustroju dotyczą całego okresu życia (począwszy od ontogenezy) i podlegają modyfikacjom wynikającym ze zmiennych środowiska zewnętrznego i wewnętrznego (6,7,41).

Znaczenie pojęcia dobrostan przybliżają interpretacje proponowane przez niektórych autorów. Hughes (33) określa dobrostan jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiągany w warunkach pełnej harmonii ustroju w jego środowisku. Według Sainsbury (41), `welfare' stanowi zespół warunków pokrywających potrzeby biologiczne i behawioralne organizmu, co umożliwia objawianie pełni jego możliwości genetycznych. Broom (8) stwierdza, że dobrostan jest takim stanem ustroju, w którym zwierzę potrafi `dawać sobie radę' lub `uporać się' (coping) z okolicznościami występującymi w otoczeniu. Zdolność `coping' związana jest z funkcjami struktur korowych mózgu, które synchronizują informacje pochodzące ze środowiska zewnętrznego z aktywnością metaboliczną ustroju. Zachwianie dobrostanu następuje wówczas, gdy ustrój nie jest w stanie prawidłowo ocenić sytuacji, a następnie aktywnie przeciwdziałać niekorzystnym zmianom w otoczeniu, lub gdy zmiany są dla zwierzęcia nieprzewidywalne. Stąd też wynika, iż `dobrostan' znaczy więcej niż komfort fizyczny lub biologiczny, gdyż dodatkowo uwzględnia równowagę emocjonalną zależną od możliwości wypełniania gatunkowych i osobniczych norm behawioralnych.

Metody oceny dobrostanu zwierząt

Złożoność pojęcia dobrostan stwarza problem ustalenia obiektywnych kryteriów jego oceny. Stauffacher (42) podaje, że metody oceny stanu dobra zwierząt powinny opierać się o kryteria obiektywne (diagnostyka kliniczna, laboratoryjna, analizy statystyczne, badania etologiczne) oraz kryteria subiektywne (prowadzone na bieżąco obserwacje zachowania zwierząt, indywidualne odczucie stanu środowiska). Gonyou (26) zwraca uwagę, iż wiodąca w badaniach dobrostanu zwierząt gospodarskich jest stosowana etologia, ukierunkowana nie tylko na ekonomicznie wymierne reakcje pokarmowe i reprodukcyjne zwierząt, ale również na ich reakcje psychiczne jak emocje, motywacje i zdolności pojęciowe. W kształtowaniu dobrostanu niezbędne jest uwzględnienie szerokiego tła środowiskowego, co - łącznie ze znajomością wzorców behawioralnych - daje podstawę do tworzenia alternatywnych systemów chowu. Odendaal (40) wyróżnia etologię weterynaryjną jako odrębny dział nauk medycznych. Autor ten twierdzi, że parametry etologiczne są w ocenie dobrostanu zwierząt najbardziej adekwatne, a nadto służą do dokonywania właściwych korekt w środowisku. Odniesienie człowieka do zwierząt kształtowane na gruncie etologii pozwala uniknąć takich skrajności jak relacja przedmio-towa (mechanistyczna) lub nadmiernie emocjonalna, obciążona błędem antropomorfizacji.

W piśmiennictwie dominuje obecnie podział wskaźników dobrostanu na fizjologiczne, behawioralne, zdrowotne i produkcyjne, a metody badawcze przyjęte w tych dziedzinach są przyjęte jako miarodajne w szacowaniu `welfare' (4,6,9,35,39,44). Trzeba nadmienić, że podział ten jest umowny, i przyjęty głównie z uwagi na możliwości warsztatowe i interpretacyjne: W rzeczywistości parametry fizjologiczne i behawioralne opisują ten sam stan ustroju, a wykładnią stanu dobra organizmu jest poziom produkcji i zdrowie. Do wskaźników dobrostanu należą też tzw. wskaźniki uzupełniające, którymi mogą być np. parametry techniczno-technologiczne budynku inwentarskiego, jak wartości ciepłochronne przegród konstrukcyjnych, rodzaj materiałów użytych do konstrukcji urządzeń, sprawność systemów wentylacyjnych i ogrzewczych, sposób ograniczania swobody zwierząt i in. W ten sposób do kształtowania dobrostanu włączone są służby inżynieryjno-budowlane, których roli i znaczenia nie sposób przecenić. Urazogenność i awaryjność urządzeń, stosowanie materiałów nieobojętnych dla zdrowia lub nawet toksycznych, jak również wadliwe rozwiązania funkcjonalne stanowią poważne zagrożenie dobrostanu.

W szacowaniu dobrostanu ważne jest kryterium etyczne, związane ze zmianą punktu odniesienia do zwierząt, które z przedmiotu produkcji stają się podmiotem zdolnym do odczuwania cierpienia. Broom (10), biorąc pod uwagę wszystkie wymienione wyżej kryteria proponuje klasyfikację dobrostanu w kilkustopniowej skali, od dobrostanu złego (poor welfare) do bardzo dobrego (very good welfare). Empel (18) odnosząc się do tej nomenklatury słusznie zauważa, że w języku polskim określenia `dobry dobrostan', `zły dobrostan' itd. są wysoce niezręczne i należy je zastąpić pojęciami: wysoki, obniżony i niski poziom dobrostanu. Tabela 2 przedstawia wybrane wskaźniki dwóch przeciwstawnych stanów dobra, a to wysokiego i niskiego poziomu dobrostanu.

Tabela 2. Wskaźniki poziomu dobrostanu (wg 10)

Niski poziom dobrostanu	Wysoki poziom dobrostanu
obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych ograniczenia w przejawianiu naturalnych reakcji behawioralnych patologie behawioralne (stereotypie) autonarkotyzm obniżona zdolność wzrostu i rozrodu uszkodzenia ciała (urazogenność środowiska) immunosupresja choroby	przejawianie różnorodnych form normalnego zachowania utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych utrzymanie w normie wzorców behawioralnych

Fizjologiczne aspekty oceny dobrostanu

Z definicji dobrostanu wynika, że stan ten jest przeciwstawny stresowi. Rozwój reakcji stresowych - będących następstwem oddziaływania czynników środowiska na organizm w skali przekraczającej możliwość kontroli funkcjonowania systemów fizjologicznych (10), lub w wyniku ograniczonej zdolności sterowania tymi systemami w odpowiedzi na zmieniające się warunki zewnętrzne i wewnętrzne (4) - w sposób jednoznaczny kojarzy się z obniżonym lub niskim poziomem dobrostanu.

Okazuje się, że wyznaczenie wyraźnej granicy między stresem i dobrostanem nie jest tak łatwe, jak wynikałoby to z samych tylko definicji (4,10). Symptomy stresu ostrego (stwierdzane na podstawie stężenia kostykosterydów) nie muszą świadczyć o obniżonym dobrostanie, a raczej stanowią u zwierząt prawidłową reakcję adaptacyjną. W tych też przypadkach dobrostan może być szacowany jako zły a jednak takim nie jest - gdyż osobnik potrafi poprzez mechanizm `copingu' utrzymać równowagę systemów biologicznych. Przy obciążeniach o małej intensywności poziom dobrostanu może być szacowany jako wysoki, i dopiero zmiany w stężeniu substratów gospodarki energetycznej i białkowej, immuno-supresja oraz pogorszenie parametrów potencjału biotycznego ujawniają rzeczywisty koszt ponoszony przez zwierzęta na skutek bytowania w warunkach nieadekwatnych do ich potrzeb.

Barnet i Hemsworth (4) dobrze ilustrują trudność w prawidłowym oszacowaniu dobrostanu. Autorzy ci na przykładzie reakcji zwierząt na obecność człowieka, i na inne czynniki będące źródłem stresu emocjonalnego podają, że zmiany w stężeniu kortyko-sterydów mogą wahać się w zakresie od -4 do + 64%, przy czym działanie niszczące struktury komórkowe następuje dopiero po przekroczeniu stężeń tych hormonów w porównaniu do normy o 40%.

Ograniczone reakcje hormonalne w odpowiedzi na obciążenia emocjonalne nie stanowią dowodu, iż spełnione są kryteria dobrostanu. Odbiór negatywnych bodźców ze środowiska może mieć miejsce, jednak wyrzut hormonów do krążącej krwi jest hamowany. Stanowi to pewnego rodzaju mechanizm osłonowy, chroniący błony komórkowe przed destabilizacją; w przeciwnym razie, każdorazowe, mocne lub przedłużone pobudzenie stanowiłoby dla ustroju realne zagrożenie. Nadto, zdolność uczenia się i rozwój umiejętności unikania sytuacji nieprzyjaznych wpływa na modyfikacje reakcji behawioralnych i fizjologicznych zwierząt. Cytowani autorzy nie odpowiadają w sposób jednoznaczny na pytanie, czy procentowe odchylenie w stężeniu hormonów kortyko-tropowych wykazane w stanach stresowych jako krytyczne dla trwałości struktur komórkowych, może jednocześnie stanowić wartość progową dobrostanu, a zatem wyznaczać poziom ryzyka zdrowotnego i produkcyjnego.

Behawioralne aspekty oceny dobrostanu

Przedstawiona w tabeli 1 propozycja oceny dobrostanu zawiera mocno rozbudowane kryteria behawioralne. Również inni autorzy (2,3,12,15,19,30,44,45) nadają tym kryteriom szczególne znaczenie, podkreślając, że zachowanie zwierząt stanowi najbardziej miarodajne źródło informacji o stopniu tolerancji warunków bytowych. Ilościowa i jakościowa ocena odchyleń reakcji behawioralnych od normy stanowi ważne wskazanie co do konieczności modyfikacji systemu technologicznego. Im więcej osobników przejawia zaawansowane stany patoetologiczne, tym pilniejsze jest dokonanie określonych zmian w środowisku zwierząt.

U zwierząt wyższych reakcje behawioralne przebiegają z włączeniem sfery psychicznej i są wysoce skorelowane z funkcjami systemów fizjologicznych (10). Jeżeli obciążenia środowiskowe powodują odmienne zachowanie osobnika w porównaniu do gatunkowego wzorca, wówczas można przewidywać, że przyczyną są zmiany w aktywności chemicznej i elektrycznej mózgu oraz zaburzenia w neurotransmisji i neuro-modulacji. Zmiany czynnościowe ośrodków nerwowych rzutują na funkcje mózgu oraz autonomicznego układu nerwowego, co z kolei prowadzi do dewiacji behawioralnych, zmian patomorfologicznych w obrębie narządów, zmian metabolizmu, supresji immunologicznej i obniżenia zdolności rozrodczej. W ten sposób rozwija się spirala przyczynowo-skutkowa: niedostateczny dobrostan - anomalie behawioralne - pogorszony stan zdrowia - obniżona produkcja, a w sytuacjach ekstremalnych - śmierć osobnika.

McBride (38) wyróżnia u zwierząt dwa poziomy reakcji stanowiących wyraz adaptacji do warunków środowiska. Poziom pierwszy odnosi się do reakcji behawioralnych (predominantly behavioural response) i uwzględnia takie zachowania, jak np. unikanie zagrożenia na bazie nabytych doświadczeń (`wycofywanie się'), czy też grupowanie (`tulenie'), typowe w warunkach niskiej temperatury otoczenia. Towarzyszą temu krótkotrwałe (współwystępujące) reakcje fizjologiczne (wzrost częstotliwości oddechów i akcji serca, drżenie mięśni), które jednak nie muszą powodować skutków w postaci obniżenia potencjału biotycznego. Jeżeli poziom pierwszy nie kompensuje obciążeń, wówczas reakcje zachodzą na poziomie drugim, gdzie dominująca jest odpowiedź fizjologiczna (predominantly physiological response), zachodząca z udziałem systemu neuro-endokrynalnego i autonomicznego systemu nerwowego, a odpowiedź behawioralna jest odpowiedzią współwystępującą. Koszt reakcji drugiego poziomu jest dla organizmu znacznie wyższy, co przejawia się w obniżeniu wskaźników wzrostu i płodności, a także pogorszeniu stanu zdrowia zwierząt.

Klasyfikacja reakcji adaprtacyjnych zaroponowana przez cytowanego wyżej autora (38) nie uwzględnia innej możliwości, jaką jest złożona odpowiedź behawioralno-fizjologiczna przejawiana w postaci stereotypii i autonarkotyzmu. Oba zjawiska, będące świadectwem dramatycznego przeżywania obciążeń mogą występować w zarówno w sytuacjach skrajnych, jak również być wynikiem interakcji o trudno uchwytnej etiologii.

Stereotypie są to zachowania odbiegające od przyjętego dla gatunku wzorca (4,12,37,45). Występują one w różnej formie i nasileniu, stąd też określane są jako stereotypie stałe lub nawracające. W postaci zaawansowanej stereotypie nabierają cech zachowań bez-sensownych (np. chodzenie w kółko), działań przeorientowanych (redirection activity), ukierunkowanych na obiekty nie będące w normalnych warunkach przedmiotem zainteresowania (np. obsysanie uszu u cieląt), lub też działań autodestrukcyjnych (wygryzanie sierści przez psy). Autonarkotyzm jest rodzajem uzależnienia od uwalnianej przez mózg beta-endorfiny. Rozwija się u zwierząt w warunkach braku stymulacji środowiskowej, ograniczenia wolności lub też towarzyszy nadreaktywności manifestowanej w sytuacjach chronicznych lub powtarzających się napięć. (4,10,45).

Częstotliwość występowania stereotypii jest wysoce skorelowana ze stopniem industrializacji środowiska. Cronin (12) stwierdza, że w intensywnych systemach chowu stereotypie są zjawiskiem nagminnym, obejmującym od 20 do 100% stawki zwierząt, a czas spędzany na ich przejawianiu wynosi od 7 do 75% okresu obserwacji. Źródłem rozlicznych stereotypii może być nieprawidłowy poziom żywienia, skład dawki lub wadliwie rozwiązana funkcja zadawania paszy (4). U loch wiązanych zaobserwowano stereotypie oralne, które jednak zanikały po zaopatrzeniu kojców w ściółkę, co wskazuje że mogą być one niezależne od czynnika żywieniowego i stanowić przejaw braku w środowisku innych elementów niezbędnych do wypełnienia potrzeb behawioralnych (22). Inne prace nawiązują do skutków wczesnego odsadzania, stosowania uwięzi, przegęszczenia, nudy, frustracji, strachu i innych czynników trudnych do sprecyzowania (2,34,41,45).

Tabela 3. Stereotypie a obciążenia produkcji (wg 19)

Poziomy reakcji behawioralnych o znamionach stereotypii

Zaawansowane patoetologie prowadzące do uszkodzeń ciała, poważnie obciążające produkcję (kanibalizm, obgryzanie, ogonów, uszu, wygryzanie boków, strefy genitalnej) Nikłe patoetologie, o mniejszym wymiarze ekonomicznym (pozorowanie żucia, potrząsanie uwięzią, chodzenie w kółko) Odchylenia od naturalnych wzorców nie obciążające produkcji, które są uchwytne tylko przy wnikliwych, systematycznych obserwacjach

Stereotypie i autonarkotyzm są to zjawiska ściśle ze sobą związane, o nie wyjaśnionej do końca etiologii. Fraser (21) określa anomalie behawioralne jako zespoły zachowań wynikające z niemożności adaptacji, tak wiec - zgodnie z tą definicją - są one wyrazem niezdolności `copingu' (utrzymania homeostazy). Istnieje jednak zasadniczo odmienna, mocno ugruntowana hipoteza wskazująca, iż stereotypie i autonarkotyzm stanowią mechanizm adaptacyjny chroniący przed powstawaniem schorzeń psychosomatycznych (4,46). U zwierząt przejawiających anomalie behawioralne stwierdza się aktywizację opioidów w mózgu, łagodzących stan napięcia w układzie neuro-endokrymalnym. Istnienie tego mechanizmu nie stanowi jednak podstawy do utrzymywania zwierząt w warunkach, w których muszą one demonstrować tak radykalne reakcje adaptacyjne, tam bardziej, iż stanowią one czynnik obciążający produkcje (tabela 3).

Zdrowotne kryteria oceny dobrostanu

Zdrowie oznacza brak specyficznych reakcji systemów fizjologicznych na obecność czynnika patogennego lub innych czynników uszkadzających, całkowicie mieści się w pojęciu dobrostanu, stanowi jedno z jego kryteriów, i podlega podobnej jak dobrostan skali oceny, tj. od zdrowia bardzo dobrego do bardzo złego (10). Zły stan zdrowia zawsze oznacza niedostateczny dobrostan, natomiast dobremu zdrowiu może towarzyszyć obniżony poziom dobrostanu, co - jak należy się spodziewać - wcześniej lub później spowoduje pogorszenie stanu zdrowia.

Konsekwencje pogorszonego dobrostanu występują zarówno na poziomie osobniczym jak i populacyjnym. Poziom osobniczy dotyczy pojedynczych sztuk w stadzie lub mało liczebnych grup, bez skutków o charakterze masowym. Gonyou (24) skupia uwagę na okaleczeniach zwierząt w wyniku `agresji' fizycznych czynników środowiska lub kontaktu z innymi osobnikami. Aby uniknąć urazów zwierzęta uciekają się do zmian wzorców zachowania, co pociąga za sobą zmiany w reakcjach fizjologicznych. Stehpan (43) stwierdza, że pryncypia weterynaryjne w systemach `welfare' dotyczą ochrony zwierząt przed bólem i urazami ciała. W tych przypadkach postępowanie wynikać powinno z obserwacji etologicznych, pozwalających dostrzec, a następnie skorygować technologiczne źródła nieadekwatnych zachowań.

Poważnym następstwem pogorszonego dobrostanu na poziomie populacji jest immunosupresja, stanowiąca zagrożenie występowania schorzeń infekcyjnych o cechach epizoocji (4,25). Garbuliński (23) prezentując możliwości farmakologicznej osłony odporności przed agresją środowiska stwierdza, że skuteczność leków immuno-modulujących i stymulujących zależy od warunków życia zwierząt. W warunkach dobrych (wysoki poziom dobrostanu), podawanie tych preparatów jest niecelowe z uwagi na brak przyczyn wywołujących zaburzenia immunohomeostazy i wysoki w związku z tym poziom odporności osobników. Również mało skuteczne jest działanie tych leków w środowisku skrajnie złym (niski poziom dobrostanu), gdyż słaba kondycja zwierząt uniemożliwia właściwe reagowanie na leki. Najlepszy efekt osłonowy uzyskuje się w warunkach pogorszonych, gdzie profilaktyczne dawki tych specyfików działają bodźcowo na elementy układu immunologicznego, a nadto wywołują efekt ogólnoustrojowy, m.in. poprzez wpływ na mechanizm hormonalnej regulacji homeostazy. Widać stąd, że usunięcie ze środowiska czynników agresji (poprawa dobrostanu) eliminuje konieczność podejmowania interwencji immunoosłonowej i znacznie obniża ryzyko produkcyjne.

Przykładem ilustrującym relacje między niskim poziomem dobrostanu i pogorszonym stanem zdrowia zwierząt jest nasilenie schorzeń w warunkach ferm przemysłowych. Jak wiadomo, technologie te indukują obciążenia na tle polietiologicznym (stres masowego chowu), wynikające z nakładania się czynników fizycznych, fizjologicznych i psychicznych o natężeniu pozaoptymalnym lub ekstremalnym. Takie warunki tworzy przegęszczenie obsady, stosowanie uwięzi, utrzymanie bezokienne, bez-ściołowe i bezwybiegowe, ciągłe manipulacje na osobnikach i grupach (odłączanie, ważenie, przepędzanie, przemieszczanie, wyłapywanie, tatuowanie, nacinanie uszu, obcinanie kiełków i ogonków, szczepienia, kastracja), praca urządzeń mechanicznych, czy też niewłaściwy stosunek człowieka do zwierząt.

Wyrazem rozkojarzenia procesów endogennych u zwierząt w tych warunkach jest wysoka frekwencja schorzeń zwanych technopatiami, z rzadka tylko występujących poza tymi systemami (schorzenia lokomocyjne, kardiologiczne, metaboliczne), a także schorzeń infekcyjnych (mykoplazmowe zapalenie płuc, biegunki typu coli, MMA). W przemysłowych fermach chowu świń stres masowego chowu z jego implikacjami zdrowotnymi jest do tego stopnia wpisany w rzeczywistość, że straty z nim związane są często wcześniej przewidywane i wkalkulowane w rachunek ekonomiczny (36) Według Bernera (5) skuteczność zapobiegania tym schorzeniom zależy od właściwie prowadzonego monito-ringu zdrowotności stada, działań profilaktycznych wynikających z uzyskanych danych monitoringowych, oraz stałej kontroli technicznej urządzeń. Duże znaczenie ma ukierunko-wana na dobrostan opieka nad zwierzętami, aczkolwiek wymagająca dodatkowych nakładów pracy, jednak w ostatecznym rachunku - przynajmniej w Niemczech - wysoce opłacalna.

Komentując zdrowotne aspekty dobrostanu można zacytować zdanie Broom'a (8), który stwierdza, że obecnie świat oczekuje udziału weterynarii w praktyce hodowlanej nie tylko w dziedzinie patologii, ale również na innych polach, jak diagnostyka środowiska, a następnie weryfikacja systemów utrzymania pod kątem wypełnienia behawioralnych i fizjologicznych potrzeb zwierząt. Algers (1) widzi konieczność głębszego poznania udziału genetyki w wypełnianiu wzorców behawioralnych, szczególnie w zakresie zdolności rozrodczej, jak również znajomości uwarunkowań uzdalniających do funkcjonalnej tolerancji (`coping') środowiska oferowanego zwierzętom przez człowieka. Tak więc widać, że w systemach alternatywnych istnieje w odniesieniu do służb weterynaryjnych tendencja do przesunięcia punktu ciężkości z działalności stricte leczniczej na działalność prewencyjno-profilaktyczą, opartą o szeroką znajomość interakcji organizm-środowisko-zdrowie-produkcja-wartość biologiczna produktu. To z kolei wymaga pogłębiania wiedzy w przedmiotach ujętych w problematykę dobrostanu (zoopsychologia, nauki o środowisku, ekonomika dobrostanu, biotechnologia, psychologia pracy). Takie też kursy na różnych poziomach kształcenia są obligatoryjne w większości krajów UE.

Etyczne aspekty dobrostanu

W dyskusji nad dobrostanem zwierząt mocnemu uwypukleniu ulega aspekt etyczny, co związane jest ze wzrastającą wrażliwością społeczeństw na ból i cierpienie, jakich doświadczają zwierzęta poddawane eksperymentom medycznym, w niewoli lub też w warunkach ograniczeń produkcyjnych. Nieprzekraczalną granicą dobrostanu jest taki stopień obciążeń, do których zwierzęta mogą adaptować się bez cierpienia (10).

Broom i Johnson (9) ugruntowali w piśmiennictwie pojęcie odczuć zwierząt (feelings). W warunkach niedostatecznego dobrostanu odczucia zwierząt są zawsze złe (bad feelings) i mogą ulegać spotęgowaniu aż do cierpienia (suffering). Odczucia mogą być mierzalne metodami przyjętymi w diagnostyce medycznej (rejestracja potencjałów mózgowych, szybkość przepływu krwi, akcja serca, stopień rozwarcia źrenic), a także na podstawie obserwacji zachowania zwierząt (apatia, brak apetytu, zaniechanie zabiegów higienicznych, nadpobudliwość, agresja), a także częstości schorzeń, oraz potencjału biotycznego (rozrodczość, dynamika wzrostu, przeżywalność). Cierpienie zwierząt wyrasta przynajmniej z trzech źródeł, z których każde może być przyczyną równie intensywnego przeżywania (17).

Źródłem cierpienia somatycznego są ból, głód, pragnienie, zimno, gorąco i inne obciążenia wywołujące reakcje z odbiorem bodźców za pomocą wrażeń zmysłowych, wchodzących w zakres pojęć fizjologicznych. Inne źródło odnosi się do sfery emocjonalnej, której obecnie nadaje się szczególne znaczenie. Gradacja stanów lękowych, od zaniepokojenia po paniczny strach, wynika z sytuacji nieprzyjaznych lub niebezpiecznych, a także zdarzeń dla zwierzęcia nieprzewidywalnych, których osobnik (osobniki) nie może lub nie potrafi uniknąć. Narastanie panicznego strachu można obserwować w grupach aktualnie nie niepokojonych świń, wyłącznie na skutek odbioru informacji o bólu i zagrożeniu jakich doświadczają inne zwierzęta, np. podczas kastracji i uboju. Przyczyną strachu może być przemieszczenie zwierzęcia do nieznanego mu miejsca lub obcej grupy, izolacja, agresja zwierząt dominujących oraz urazogenne urządzenia.

Trzecim, jak dotąd rzadko uwzględnianym, a obecnie coraz częściej sygnalizowanym źródłem cierpienia zwierząt hodowlanych jest niemożność przejawiania, a następnie zaspokajania silnych, wrodzonych, gatunkowo swoistych popędów i instynktów (17). Tego typu ograniczenia są typowe dla ferm przemysłowych, projektowanych z pominięciem najbardziej podstawowych potrzeb behawioralnych zwierząt. Ograniczenia w przejawianiu instynktów wyzwalają u zwierząt stany silnej frustracji, prowadzące do poważnych zaburzeń somatycznych i stereotypii, aż do samookaleczeń i kanibalizmu. Systemy alternatywne, poprzez wprowadzanie do otoczenia zwierząt elementów przynajmniej po części zaspokajających te potrzeby (ściółka, przestrzeń życiowa, zwiększony udział włókna w paszy), ewoluują w kierunku środowiska ekstensywnego (semi-natural habitat), co nie oznacza środowiska prymitywnego.

Dobrostan a interakcje `człowiek-zwierzę'

W piśmiennictwie polskim niewiele jest pozycji poświęconych reakcji zwierząt hodowlanych na obecność człowieka, szczególnie gatunków użytkowanych w kierunku mięsnym. Okazuje się, że sposób postępowania obsługi wobec zwierząt może mieć tak znaczący wpływ na wskaźniki wzrostu i reprodukcji, jak inne czynniki produkcyjne (pasza, mikroklimat). Z badań prowadzonych w australijskich fermach trzody chlewnej (27,28,30) wynika, że w sektorze rozrodu interakcja człowiek-zwierzę ma poważniejsze implikacje niż w innych sektorach produkcyjnych. Wskazuje to na uwrażliwienie zwierząt na obecność człowieka, częstszą i bardziej interwencyjną w porodówkach niż w halach tuczu. Szacuje się, że lęk wynikający z interakcji człowiek-zwierzę determinuje wskaźniki reprodukcyjne loch w 20%.

Wielu autorów (9,13,29,46) uważa, że zwierzęta utrzymywane w systemach wielkostadnych doświadczają w kontaktach z obsługującymi je ludźmi chronicznego lęku, na który okresowo nakłada się lęk ostry. Lęk u zwierząt występuje nie tylko w odpowiedzi na zachowania drastyczne (bicie, kopanie), czy też działania z konieczności silnie obciążające (bolesne zabiegi), ale również w sytuacjach, które z punktu widzenia człowieka nie powinny powodować ujemnych reakcji. Osoby zajmujące się obsługą nie muszą przejawiać drastycznych zachowań aby wywoływać stany lęku u zwierząt. Podobnie silny strach budzą osoby nie przejawiające agresji, a tylko postępujące rutynowo lub `średnio nieprzyjaźnie'. Nawet nie ujawniana przez człowieka niechęć, często nie uświadomiona, jest przez zwierzęta odczuwana i wywołuje bardzo wysoki poziom lęku, zwłaszcza jeżeli zwierzę kojarzy osobę z uprzednio doznanym przykrym doświadczeniem. Samo pojawianie się obsługi w bliskości kojców czy stanowisk może wzniecać niepokój i powodować próby unikania, ucieczki lub chowania się, które jako nieskuteczne, wywołują reakcje o znamionach stereotypii. Empel (17) podaje, że człowiek może być przyczyną panicznego strachu zwierząt, szczególnie jeżeli nabyły one już negatywnych doświadczeń. Co więcej, lęk w stosunku do jednej osoby, na zasadzie generalizacji doznanych przeżyć, przenoszony jest na innych ludzi i pozostaje na stałe wpisany w świadomość zwierzęcia (29).

Trudno jest zidentyfikować czynniki lęku przed człowiekiem oraz określić zdolność tolerancji stanów lękowych, łatwiej jest natomiast ustalić mechanizm, przez który lęk wpływa na procesy życiowe zwierząt. W testach przeprowadzonych na świniach (29), gdzie określano natężenie lęku w odpowiedzi na zróżnicowane zachowania człowieka (tabela 4), a to przyjazne (klepanie, przywoływanie, głaskanie), nieprzyjazne (szturchanie, przepędzanie) i szokujące (stymulacja stanów lękowych z użyciem elektrycznego tresera), na zachowania przyjazne zwierzęta reagowały krótkim czasem interakcji, niskim stężeniem hormonów stresowych i istotnie wyższym poziomem produkcji. Nasilonym stanom lękowym odpowiadał odpowiednio dłuższy czas interakcji, wyższy poziom hormonów stresowych oraz obniżony potencjał biotyczny, szczególnie w zakresie parametrów reprodukcyjnych. Co więcej, u zwierząt niepokojonych podwyższony poziom kortykosterydów występował nie tylko w czasie niepokojenia, ale również w okresach braku negatywnych bodźców, co wskazuje na chroniczną postać stresu. Inne czynniki produkcyjno-technologiczne, jak wielkość i skład socjalny grupy oraz przestrzeń życiowa, mogą stan lęku nasilać lub osłabiać.

Ponieważ interakcje człowiek - zwierzę mają daleko idące konsekwencje produkcyjne, nie jest to obojętne, jakiego typu cechy osobowości prezentują osoby zatrudnione bezpośrednio przy obsłudze zwierząt. Algers (1) stwierdza, że w istocie, to w rękach farmera - poprzez sposób sprawowania opieki - spoczywa dobrostan zwierząt. Według Hemwortha (29), osoby zatrudnione przy obsłudze zwierząt powinny przejawiać w stosunku do nich wypływającą z przekonania życzliwość, która pozwala zwierzętom zaakceptować człowieka jako `element' ich siedliska. Jest to podstawowy warunek minimalizacji lęku przed człowiekiem, a przez to kształtowania produkcyjności stada.

Tabela 4. Wpływ intensywności lęku u świń na wyniki produkcyjne (wg 29)

Parametry	Stosunek do zwierząt
	Przyjazny	Nieprzyjazny
Czas interakcji zwierzę eksperymentator (sek)	10	160
Przyrost dzienny w wieku 7-13 tyg. (g)	455	404
Stężenie kortykosterydów (ng/ml)	1.6	2.5
Czas interakcji j.w. (sek)	119	157
Przyrost dzienny w wieku 11-22 tyg. (g)	709	669
Stężenie kortykosterydów (ng/ml)	2.1	3.1
Czas interakcji j.w. (sek)	48	120
Wskaźnik zapłodnień u loszek (%)	88	33
Osiągnięcie dojrzałości płciowej (dni)	161	193
Stężenie kortykosterydów (ng/ml)	1.7	2.4

Ekonomiczne kryteria oceny dobrostanu

W kryteriach oceny dobrostanu nie może zabraknąć parametrów ekonomicznych, ujmujących zależności między dobrostanem a efektywnością produkcji (tabela 5). Ekonomika dobrostanu stanowi nową, dynamicznie rozwijającą się dziedzinę, która wykorzystuje procedury i modele matematyczne do gromadzenia i przetwarzania rozlicznych danych hodowlanych, weterynaryjnych, klimatycznych, ustawodawczych i rynkowych, a następnie do prognozowania, symulacji i optymalizacji procesów decyzyjnych (16). Otwiera ona zupełnie nowe możliwości, pozwalające na podstawie multianaliz (analizy na bazie informacji ze źródeł odległych tematycznie, przestrzennie i czasowo) przewidywać występowanie epizoocji w perspektywie lat, programować działania profilaktyczne, symulować skuteczność leczenia, uwzględniać zmiany potencjału genetycznego zwierząt, organizować bazę paszową, kierunkować produkcję pod kątem zmian demograficznych i socjalnych., a przede wszystkim wyznaczać dla tych wszystkich działań stopień ryzyka i bilans zysków (1).

Tabela 5. Podstawowe wyznaczniki w ekonomice dobrostanu (wg 16)

Etapy weryfikacji systemów chowu pod kątem dobrostanu

Kwalifikacja strat zdrowotnych i produkcyjnych wynikających z pogorszonego dobrostanu Wybór strategii prowadzącej do minimalizacji strat Bilans nakładów finansowych na polepszenie dobrostanu Bilans zysków wynikających z polepszenia dobrostanu

Dobrą ilustracją implikacji ekonomicznych na tle obniżonego poziomu dobrostanu jest sektor rozrodu w fermach trzody chlewnej, gdzie - jak wynika z powszechnie dostępnych danych - 60-80% loch nie przeżywa do 3 oproszenia, przy optymalnej liczbie miotów uzyskanych od lochy w ciągu jej życia nie mniejszej niż 7. Eliminacji ulegają głównie pierwiastki, co oznacza, że do każdej wybrakowanej loszki dopłaca się kwotę wynikającą z kosztu jej odchowu oraz następną sumę pochodzącą z niewypełnienia przez nią programu hodowlanego. Wysoki udział pierwiastek w strukturze stada negatywnie rzutuje na liczebność miotów, przeżywalność i masę ciała odsadzanych prosiąt, co z kolei wpływa na przedłużenie czasu tuczu, zwiększone zużycie pasz i energii, a także zwiększa koszty robocizny. Tak więc problemy `na wejściu' (zły stan zdrowia loszek w następstwie nieadekwatnych warunków w sektorze krycia i ciąży) mają swój wymierny efekt `na wyjściu', którym straty produkcyjne w skali cyklu lub roku finansowego. Z dalszych etapów analizy ekonomicznej wyniknie, jakiego rzędu nakłady poniesione na poprawę dobrostanu loszek zaowocują zyskiem finalnym.

Niektórzy europejscy hodowcy kwestionują założenia dobrostanu twierdząc, że istnieje konflikt między wymogami `welfare', a dochodowością z tytułu produkcji. Algers (1) argumentuje, że eliminacja stereotypii i schorzeń o środowiskowej etiologii (MMA, syndrom zimno-głód, biegunki okresu ssania, bronchopneumonie, mykoplazmozy, kulawizny, obniżona rozrodczość) w ostatecznym rozrachunku bilansuje straty wynikające z rozgęszczenia obsady, instalacji nowych urządzeń itp. Obniżony stopień ekspozycji zwierząt na czynniki zakaźne i nie infekcyjne, i związany z tym spadek zachorowalności oraz wzrost przyrostów masy ciała, powodują możliwość częściowej lub całkowitej eliminacji promotorów wzrostu pochodzenia syntetycznego i antybiotyków paszowych, co - przy światowych cenach farmaceutyków - znacznie obniża koszty produkcji i zwiększa biologiczną wartość produktu. Nadto, fermy dobrostanu należą do obiektów o niskim współczynniku inwestycji (low investment systems), co wynika z udziału w tych systemach elementów ekstensywnego utrzymania (szłasowe, pastwiskowe, pastwiskowo-alkierzowe). Z danych szwedzkich wiadomo (1), że inwestycje w fermach dobrostanu dla trzody chlewnej wynoszą około 70% wartości tych inwestycji w fermach typowych.

Systemy alternatywne mogą sprzyjać zyskom nie tylko z uwagi na ilościowy wzrost produkcji uzyskany na drodze wykorzystania pełni potencjału biotycznego zwierząt, ale również z tytułu cen produktów wytworzonych w fermach dobrostanu. W krajach zachodnich ceny te są o około 30% wyższe, w porównaniu cen uzyskiwanych za produkty z ferm przemysłowych. Produkty z ferm dobrostanu (`free food'), cechują się polepszonymi parametrami technologicznymi i trwałością, co pozwala ograniczać stosowanie środków konserwujących, a nadto posiadają walory dietetyczne i smakowe, zwiększające ich przydatność przetwórczą.

PIŚMIENNICTWO(u autora)

II. Etyczne i prawne aspekty dobrostanu zwierząt

Ochrona zdrowia zwierząt utrzymywanych w warunkach masowego chowu jest ważnym elementem ochrony zdrowia publicznego. Nowoczesne systemy kontroli bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego wnikają w każde ogniwo łańcucha jej produkcji, począwszy od monitoringu zdrowotności stada, przez strategię ochrony dobrostanu, bioasekurację, interwencyjne programy profilaktyczno-lecznicze do kontroli jakości produktu finalnego.

Pojęcie dobrostan - jeszcze kilka lat temu w Polsce bliżej nie znane znalazło już swoje miejsce w nomenklaturze hodowlanej. Dobrostan określa stan równowagi między środowiskiem wewnętrznym i zewnętrznym ustroju warunkujący zdrowie osobnika. Inna definicja, określa dobrostan jako zdolność organizmu do utrzymania homeostazy w warunkach nieustannej fluktuacji czynników endo- i egzogennych. Jeszcze inna definicja określa dobrostan jako stan zdrowia fizycznego i psychicznego osiągany w równowadze ze środowiskiem.

Zachwianie dobrostanu następuje wówczas, gdy natężenie bodźców działających na systemy fizjologiczne wykracza poza zdolność utrzymania równowagi w tych systemach. Należy tu wyraźnie odróżnić reakcje adaptacyjne o symptomach stresu, od reakcji progowych dobrostanu

Pojęcie dobrostanu zwierząt wyrasta z takich jakości jak stres, tolerancja, adaptacja, kondycja , homeostaza i etyka. Już to samo wskazuje, że dobrostan dotyczy organizmu jako całości i ogarnia wszystkie jego funkcje, od psychicznych (emocje, odczucia), do reakcji na poziomie ultrastruktur komórkowych.

Implikacje etyczne dobrostanu

Od wieków toczy się filozoficzna dyskusja, czy zwierzę jest podmiotem, czy tylko przedmiotem moralności. Znany etolog Jerzy Chmurzyński i niektórzy moraliści i etycy , opierając się na właściwej sobie koncepcji człowieka odrzucają poglądy skrajne, opowiadające się za zoologiczną koncepcją człowieka i antropologiczną wizją zwierzęcia i twierdzą, że tylko człowiek jest rzeczywistym podmiotem moralności. Wzywają równocześnie , by w stanowieniu prawa uwzględniać dobrostan zwierząt i homeostazę środowiska naturalnego. Inni natomiast domagają się zdecydowanej postawy w obronie zwierząt i przyznania im podmiotowości moralnej, podkreślając rabunkową gospodarkę człowieka, jego zdziczenie, odejście od dekalogu wartości chrześcijańskich, akcentują tragizm zwierząt w wyniku rozwijającego się przemysłu spożywczego i rozrywkowego.

Zasługującym na uwagę może być propozycja etyki ekologicznej Konrada Lorenza ,który domagał się , z punktu widzenia etologii, poszanowania dla zwierząt, zbliżenia się do natury, przyznania zwierzętom praw, ale prawa etyczne widział jako konsekwencję pojawienia się ludzkiego świata wartości, ludzkiej kultury. Chociaż zwierzętom przynależą prawa zgodnie z ich naturą, to jednak zwierzę nie jest podmiotem prawa. Chociaż człowiek jest podmiotem prawa, to jednak ludzkie prawa muszą uwzględnić interes zwierząt. Zwierzęta nie są rzeczą i domagają się sobie właściwego miejsca w prawodawstwie ludzkim.

Dyskusje zdają się toczyć nie wokół przedmiotowego czy podmiotowego traktowania zwierząt, ale wokół tego, przyznać czy tez nie przyznać zwierzętom podmiotowość moralną. Nie przyznanie im podmiotowości moralnej nie oznacza zarazem ich uprzedmiotowienia. W tym kontekście wyłoniły się dwie grupy filozofów i etyków . Pierwsi twierdzą, że zwierzęta są rzeczywistym podmiotem moralności i na tej podstawie przysługują im określone prawa (J. J. Rousseau, A. Schopenhauer, H. Spencer. Drudzy natomiast opowiadają się za tym, że zwierzętom nie przysługuje podmiotowość moralna, tylko człowiek jest źródłem moralności i jego obowiązkiem jest stanowienie takich praw, które chroniłyby nie tylko zwierzęta, ale i całe środowisko naturalne (I. Kant, św. Tomasz z Akwinu, filozofowie chrześcijańscy).

Problem podmiotowości i przedmiotowości moralnej wobec zwierząt wynika, jak się wydaje, z prawa rzymskiego, w którym wyróżniano świat osób i rzeczy. Konsekwencje tego dualizmu pojawiają się, bardziej w sferze: praktyka -teoria niż etycznych sporów. Ten dualizm prawny jest jasno widoczny już w artykule 1 Ustawy o Ochronie Zwierząt. I tak w ustepie 1.art.1 czytamy” Zwierzę,j ako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą , człowiek zaś jest zwierzęciu winien poszanowanie, ochronę i opiekę. Ale już w ustępie 2 tego artykułu ustawodawca stwierdza, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie, do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy.

Dobrostan a ból i cierpienie zwierząt

Omawiając zdrowotność zwierząt w kontekście dobrostanu nie sposób pominąć tych sytuacji, w których zwierzęta są narażone na silny ból i cierpienie. Podstawowe znaczenie dla naszego postępowania ze zwierzętami zarówno w aspekcie moralnym jak i prawnym ,ma cierpienie zwierząt. Cierpienie stanowi bowiem granice, której nie wolno przekraczać w relacjach ze zwierzętami. Źródła cierpienia pochodzenia somatycznego (ból, głód, pragnienie, dyskomfort) są nam dobrze znane, dlatego ograniczę się do kilku ogólnych refleksji na temat bólu. Cierpienie kojarzy się przede wszystkim z bólem, co więcej - bywa często z nim utożsamiane. Przyczyna tego stało się być może nadużywanie wywodzącego się z literatury pięknej terminu „ból duchowy”, „ból psychiczny”, czy „ból moralny”. Tymczasem są to pojęcia dające się wyraźnie rozdzielić. Cierpienie określa stan osobnika odnoszący się do jego emocji (uczuć), ból natomiast jest wyrażeniem zmysłowym wchodzącym w zakres pojęć fizjologicznych. Nie oznacza to oczywiście braku związku między tymi zjawiskami. Wręcz przeciwnie - ból jest ważną, lecz nie jedyną przyczyną cierpienia.

Z punktu widzenia Komitetu Taksonomii Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu jest on definiowany jako nieprzyjemne, zmysłowe i nieprzewidywalne odczucie powstające wskutek uszkodzenia tkanki lub też towarzyszące bodźcom aktualnie, bądź potencjalnie uszkadzającym. Idąc w ślad za tą definicją, ból to zjawisko psychiczne, subiektywne i emocjonalne, związane nie jedynie z wywołującym go bodźcem, ale także z pamięcią uprzednich doświadczeń.

Mimo, że różne gatunki zwierząt reagują różnie na bodźce bólowe, nie ma podstaw do twierdzenia, że ból odczuwany przez wyżej uorganizowane zwierzęta jest czymś w istocie swojej odmiennym niż ból odczuwanym przez człowieka. Twierdzenie, że zwierzęta jako istoty pozbawione zdolności do abstrakcyjnego myślenia znoszą ból lepiej, wydaje mi się wątpliwe. Nie rozumieją one sensu bólu i odczuwają prawdopodobnie większy przed nim lęk. W moim przekonaniu ból u zwierząt jest przyczyną większego cierpienia niż u dorosłego człowieka i może być raczej porównywany z cierpieniem dziecka. O ile ból, jako objaw choroby przystosowujący zachowanie się organizmu do zmienionej sytuacji, ma swoje uzasadnienie, o tyle zadawanie bólu z jakiegokolwiek względu jest bezsensownym skazywaniem istoty czującej na cierpienie.

W warunkach niedostatecznego dobrostanu odczucia zwierząt są zawsze złe i mogą ulegać spotęgowaniu aż do cierpienia. Ból i cierpienie zwierząt mogą być mierzalne i potwierdzane metodami przyjętymi w diagnostyce medycznej (rejestracja potencjałów mózgowych, szybkości przepływu krwi, akcji serca, stopnia rozwarcia źrenic), oraz na podstawie obserwacji zachowania się zwierząt (osowiałość, brak apetytu, zaniechanie zabiegów higienicznych, nadpobudliwość, agresja , stękanie, beczenie, ryczenie, oddawanie kału lub moczu) oraz klinicznych objawów schorzeń.

Wśród schorzeń wywołujących silny ból i cierpienie spotykamy schorzenia nazywane technopatiami, które wywoływane są przez niektóre elementy technologii chowu. W tej grupie chorób czołowe miejsce zajmują schorzenia lokomocyjne u bydła, drobiu i świń a powstające przy utrzymaniu ich na bezściołowych i nieergonomicznych podłogach, powodujących także inne liczne urazy i kulawizny kończyn ,okaleczenia ciała oraz schorzenia wymion .

W warunkach ograniczenia ruchu, nadmiernego stłoczenia, tłumienia instynktów czy nie zaspakajania innych potrzeb zwierząt obserwowane są u nich takie zaburzenia behawioralne jak nadmierna agresja, kanibalizm, pterofagia .Te anomalie behawioralne są przyczyną bólu, cierpienia i strachu zwierząt , szczególnie tych, które są ofiarami tych agresji

Reasumując należy stwierdzić, że w ocenie i kształtowaniu poziomu dobrostanu zwierząt najważniejszą rolę odgrywa człowiek, jego świadomość, kultura i wrażliwość . Stanowią one najważniejszy element w ograniczaniu presji środowiska i utrzymaniu wysokiego poziomu dobrostanu zwierząt. Są jednak sytuacje, w których hodowca nie zawsze jest w stanie ocenić stan środowiska bytowania zwierząt, ale również względy ekonomiczne przeważają czasem nad moralnymi, będąc wtedy jedynym kryterium decyzyjnym przy wyborze systemu utrzymania czy optymalizacji środowiska. Dlatego, aby uchronić zwierzęta przed zbędnym bólem, cierpieniem i dyskomfortem inaczej mówiąc, aby zapewnić im wysoki poziom dobrostanu przyjęto w świecie wiele aktów prawnych biorących w ochronę wszystkie zwierzęta w tym również gospodarskie.

Konieczność ochrony zwierząt gospodarskich przed głodem, bólem i strachem - i to na poziomie ustawodawczym - ujawnia, jak odległe są współczesne metody chowu od metod uwzględniających poszanowanie każdej formy życia, i jak pilna jest w związku z tym potrzeba jakościowych przemian w organizacji środowiska hodowlanego.

Dobrostan a prawo

Określone w aktach prawnych wymogi dobrostanu stanowią w swojej istocie zbiór najbardziej podstawowych zasad odnośnie postępowania ze zwierzętami. Zasady te w cywilizowanych społeczeństwach nie powinny podlegać dyskusji, a jeżeli już zachodzi taka potrzeba, powinien to być temat co najmniej wstydliwy. Aby jednak chronić zwierzęta przed zbędnym bólem, cierpieniem a często bezsensowną i okrutną śmiercią przyjęto w świecie wiele aktów prawnych . Ważnym wydarzeniem w tym zakresie było uchwalenie 15 października 1975 roku pod patronatem UNESCO Deklaracji Praw Zwierzęcia, gdzie w preambule czytamy ważny zapis, że „każde zwierzę jako istota żywa ma prawa w sferze moralnej i że nieznajomość i nie zauważanie tych praw prowadziły człowieka i prowadzą go nadal na drogę przestępstw przeciwko naturze i zwierzętom, że człowiek nie może rościć sobie prawa do niehumanitarnego wykorzystywania swojej przewagi, wprost przeciwnie, każde zwierzę ma prawo oczekiwać od człowieka poszanowania, opieki i ochrony”.

W ślad za przyjętą Deklaracją UNESCO pod wpływem presji opinii publicznej społeczeństw Europy uchwalono przez Radę Europy w Strasbourgu szereg Konwencji dotyczących ochrony zwierząt. Są to konwencje:

1. Europejska konwencja ochrony zwierząt utrzymywanych dla celów hodowlanych z 10.03.1976

2. Europejska konwencja o ochronie zwierząt domowych z 13.11.1987

3. Europejska konwencja o ochronie zwierząt rzeźnych z 10.05.1979

4. Europejska konwencja dotycząca ochrony zwierząt kręgowych przeznaczonych do celów doświadczalnych i naukowych z 18.03.1986

5. Europejska konwencja dotycząca transportu międzynarodowego zwierząt z 13.12.1986.

W praktyce hodowlanej ważne znaczenie ma konwencja wymieniona w punkcie 1. Konwencja ta zawiera szereg zaleceń (recomendation) dotyczących warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt. Zalecenia te opracowane były przez Stały Komitet przy Radzie Europy, którego celem jest ciągłe uzupełnianie konwencji o nowe zdobycze wiedzy w zakresie fizjologicznych i behawioralnych potrzeb zwierząt, a także nowych metod utrzymania.

Opracowano m. innymi następujące zalecenia dotyczące zwierząt gospodarskich:

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania świń z 21.11.1986

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania drobiu z 21.11.1986

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania zwierząt futerkowych z 19.10.1990

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania kóz z 06.11.1992

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania owiec z 06.11.1992

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania bydła z 21.10.1988

W UE przepisy dotyczące ochrony zwierząt gospodarskich regulowane są przez następujące akty prawne:

1. Dyrektywa Rady 98/58/WE z 20 lipca 1998 dotycząca ochrony zwierząt hodowanych dla celów rolniczych.

2. Dyrektywa Rady 1999/74/EC z 19 lipca 1999 ustanawiająca minimalne normy ochrony kur niosek.

3. Dyrektywa Rady 91/629/EEC z 19 listopada1991 ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt.

4. Dyrektywa Rady 97/2/EC z 2 stycznia 1997 ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt.

5. Decyzja Komisji 97/182/EC z 24 lutego 1997 uzupełniająca aneks do Dyrektywy 91/629.

6. Dyrektywa Rady 91/630/EEC z 19 listopada 1991 określająca minimalne normy ochrony świń.

7. Dyrektywa Rady 2001/88 uzupełniająca dyrektywę 91/630

9. Dyrektywa Rady 2001/93 zmieniająca załącznik do dyrektywy 91/630.

10. Dyrektywa Rady 2007/43/WE z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie ustanowienia minimalnych zasad dotyczących ochrony kurcząt utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa

11. Rozporządzenie Rady (EC) NR 1/2005z dnia 22 grudnia 2004 r.w sprawie ochrony

zwierząt podczas transportu i związanych z tym działań oraz zmieniające dyrektywy

64/432/EWG i 93/119/WE oraz rozporządzenie (WE) nr 1255/97.

12. Rozporządzenie Rady (EC) nr 1255/97 z dnia 25 czerwca 1997 roku dotyczące kryteriów Wspólnoty dla punktów postoju i uzupełniające plan podróży określony w aneksie do dyrektywy 91/628/EEC.

13. Dyrektywa Rady 93/119/EC z dnia 22grudnia 1993 w sprawie ochrony zwierząt w czasie uboju i uśmiercania.

14,Dyrektywa Rady 1992/22 EC. 29 marca 1999 r.dotycząca utrzymania zwierząt w ogrodach zoologicznych.

15.Dyrektywa Rady .86/609 EEC z 24 listopada 1986r. dotycząca ochrony zwierząt używanych do celów doświadczalnych i innych celów naukowych.

16.Decyzja Komisji.2000/50 z 17 grudnia 1999r dotycząca minimum wymagań wobec kontroli warunków utrzymania zwierząt gospodarskich.

W Polsce w ramach przystosowania prawa weterynaryjnego w zakresie dobrostanu zwierząt do przepisów UE znowelizowano w 2002 roku Ustawę o Ochronie Zwierząt z 1997r(Dz.U.02.135.1143) oraz w roku 2006 (USTAWA dnia 8 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o ochronie zwierząt i ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt) a także wydano szereg przepisów wykonawczych do ustawy . Powyższe akty prawne w pełni implementują przepisy UE a niejednokrotnie są bardziej od nich restrykcyjne. Istotnym zastrzeżeniem do polskiego prawa jest brak precyzyjnych sformułowań co daje możliwość różnej ich interpretacji i co z pewnością utrudnia kontrolną rolę nad dobrostanem zwierząt dla inspekcji weterynaryjnej.

III. Standardy UE w zakresie warunków utrzymania świń

Unia Europejska oprócz wymienionej wyżej Dyr.98/58 wprowadziła do swojego ustawodawstwa bardziej szczegółowe wymogi, ustanawiające minimalne standardy utrzymania świń, są to:

1. Dyrektywa Rady 91/630/EEC z 19 listopada 1991 określająca minimalne normy ochrony świń.

2. Dyrektywa Rady 2001/88 uzupełniająca dyrektywę 91/630

3. Dyrektywa Rady 2001/93 zmieniająca załącznik do dyrektywy 91/630

Wymienione wyżej przepisy są już całkowicie przetransponowane do polskiego ustawodawstwa i znajdują swoje odbicie w Ustawie o Ochronie Zwierz z dnia 21 sierpnia 1997r. (Dz.U.97.11.724)

znowelizowanej Ustawą o Ochronie Zwierząt 6 czerwca 2002r(Dz.U.02.135.1143). oraz w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629) uzupełnionym Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 marca 2004 r. (Dz. U. Nr 47, poz. 456).

Wymienione przepisy zabraniają utrzymywania loch na uwięzi. I tak, w budynkach nowych i modernizowanych zasada ta obowiązuje od 1.01.1996 roku. W budynkach w których uwięź zainstalowana była przed 31.12.1995 eliminacja tego systemu utrzymania musi nastąpić do 31grudnia 2005 roku.

Minimalną powierzchnię podłogi przypadającą na 1 świnię w zależności od masy ciała co przedstawia poniższe zestawienie.

masa ciała w kg	Powierzchnia podłogi m^2/zwierzę
do 10 kg 10 - 20 20 - 30 30 - 50 50 - 85 85 - 110 powyżej 110	0.15 0.20 0.30 0.40 0.55 0.65 1 .0

Ponadto określono także minimalną ogólną powierzchnię podłogi dla loch i loszek utrzymywanych w kojcach grupowych, która dla tych zwierząt powinna wynosić : 2,25 m²/SF dla loch i 1,64 m²/SF dla loszek , przy czym gdy obsada w kojcu jest mniejsza niż 6 świń, powierzchnia ta musi być zwiększona o 10% a gdy liczba zwierząt w kojcu jest większa niż 40 osobników dostępna powierzchnia kojca może być zmniejszona o 10%. Dla loch i loszek ciężarnych z ogólnej powierzchni podłogi, przynajmniej 0,95 m²/SF dla loszek i 1,3 m²/SF dla loch musi być podłogą pełną z której maksymalnie 15% powierzchni mogą stanowić szczeliny kanalizacyjne. Jeżeli świnie są utrzymywane na ruszcie betonowym to musi on odpowiadać następującym wymogom:

a) maksymalna szerokość szczeliny:

• 11 mm dla prosiąt

• 14 mm dla warchlaków

• 18 mm dla tuczników

• 20 mm dla loszek i loch

b) minimalna szerokość beleczki rusztu :

• 50 mm dla prosiąt i warchlaków

• 80 mm dla tuczników ,loszek i loch

Zabrania się utrzymywania loch i loszek w kojcach indywidualnych w okresie od 4-go tygodnia ciąży do 7-ego dnia przed spodziewanym porodem. W wyjątkowych przypadkach, kiedy lochy są atakowane przez inne lub są chore albo ranne, mogą czasowo być utrzymywane w kojcach indywidualnych. W kojcach indywidualnych można również utrzymywać lochy gdy w gospodarstwie jest mniej niż 10 loch. Kojce indywidualne powinny być jednak tak zbudowane aby loszka lub locha miała możliwość obrócenia się w kojcu.

W kojcach grupowych dla loch ciężarnych lub loszek powinna być wydzielona wspólna powierzchnia do leżenia i dodatkowa powierzchnia defekacyjna, jak również stanowiska lub boksy pokarmowe. Długość krótszego boku kojca grupowego dla loch nie może być mniejsza, niż 2,8 m, a jeżeli w kojcu tym jest utrzymywanych mniej niż 6 loch to długość tego kojca nie może być mniejsza niż 2,4m.

Wszystkie lochy powinny mieć możliwość stałego dostępu do gleby, umożliwiając im rycie albo ściółki lub innych materiałów dla zabawy lub zaspokojenia innych potrzeb behawioralnych.

Lochy w grupie muszą być żywione w taki sposób, który zabezpieczy je indywidualnie przed atakiem innych loch, konkurujących do paszy (takim systemem może być np. system stacji komputerowych, biofix lub kojce samoblokujące się),

Wszystkie lochy muszą otrzymywać paszę objętościową z wysoką zawartością włókna, a także wysokoenergetyczną dla zaspokojenia głodu oraz potrzeby żucia. Paszę wysokoenergetyczną można podawać raz dziennie, a ta z dużą zawartością włókna musi być dostępna przez dłuższy okres.

Wymienione wyżej propozycje obowiązują od 1 stycznia 2003 r. dla wszystkich nowobudowanych i modernizowanych budynków, natomiast będą obowiązujące od 1 stycznia 2013r. we wszystkich budynkach dla świń.

W nowelizacji dyrektywy wprowadzono również zapis, w którym czytamy, że każda osoba zajmująca się zwierzętami powinna być zaopatrzona w instrukcję wyjaśniającą nowelizację dyrektywy oraz, że państwa członkowskie zapewnią możliwość szkoleń w zakresie ochrony świń dla osób opiekujących się tymi zwierzętami, mówiąc inaczej każdy hodowca musi wykazać się, że został przeszkolony i posiada odpowiednią wiedzę i kwalifikacje w zakresie dobrostanu świń.

Inne wymogi :

1. Materiały użyte do konstrukcji pomieszczeń, zwłaszcza chlewni i tuczarni, i ich wyposażenia, z którymi stykają się świnie nie mogą być szkodliwe dla świń i muszą być łatwo dostępne do starannego czyszczenia i dezynfekcji.

1. Izolacja ścian, ogrzewanie i wentylacja budynku muszą zapewnić , aby ruch powietrza, zapylenie, zanieczyszczenia gazowe powietrza, temperatura i wilgotność względna powietrza były utrzymane w granicach, które nie są szkodliwe dla świń.

2. Wszystkie zautomatyzowane i mechaniczne urządzenia niezbędne w budynkach dla utrzymania zdrowia i komfortu świń muszą być sprawdzane co najmniej raz dziennie. Wykryte awarie muszą być natychmiast naprawione, a gdy nie jest to możliwe, muszą być podjęte odpowiednie kroki chroniące zdrowie i dobro świń, poprzez stosowanie alternatywnych metod karmienia i utrzymania optimum środowiska. Tam, gdzie używany jest mechaniczny system wentylacji, musi być stosowany system awaryjny gwarantujący dostateczną wymianę powietrza dla zachowania dobrego zdrowia i komfortu świń. System mechaniczny wentylacji musi być sprzężony z systemem alarmowym, aby osoba pilnująca została ostrzeżona o awarii. System alarmowy musi być systematycznie sprawdzany.

3. Natężenie hałasu nie może przekraczać 85 db.

4. Zabrania się, utrzymywania świń w ciemności. Oświetlenie sztuczne musi funkcjonować przez minimum 8 godzin dziennie ,o natężeniu min.40 lx . Dodatkowo musi być odpowiednie światło dostępne w każdej chwili (stałe lub przenośne), wystarczająco silne, aby można było sprawdzać świnie o dowolnej porze.

5. Pomieszczenie dla świń musi być tak skonstruowane, aby każda świnia mogła:

• położyć się, odpocząć i wstać bez przeszkód,

• leżeć na czystym i suchym legowisku,

• posiadać kontakt wzrokowy z innymi zwierzętami.

6. Wszystkim świniom należy dostarczyć paszę odpowiednią do ich wieku, wagi i behawioralnych i fizjologicznych potrzeb, aby zapewnić im dobry stan zdrowia i komfort.

7. Wszystkie świnie muszą być karmione przynajmniej raz dziennie. Tam, gdzie świnie są trzymane w grupach i nie są karmione ad libitum lub nie posiadają systemu karmienia z autokarmników, każda świnia musi mieć dostęp do jedzenia, w tym samym czasie co inne świnie w grupie.

8. Wszystkie prosięta powyżej drugiego tygodnia życia muszą mieć swobodny dostęp do właściwej jakości świeżej wody.

Sprzęt używany do karmienia i pojenia musi być tak zaprojektowany, skonstruowany, umiejscowiony i utrzymywany, aby zminimalizować zanieczyszczenie pokarmu i wody .

9. Wszystkie świnie utrzymywane w grupach lub kojcach muszą być kontrolowane przez właściciela lub osobę odpowiedzialną za zwierzęta przynajmniej raz dziennie. Każda świnia, która wydaje się być chora lub zraniona musi być niezwłocznie odpowiednio potraktowana. Powinna istnieć możliwość, aby chore lub zranione świnie były umieszczane w oddzielnych kojcach, z suchym i wygodnym legowiskiem. Świniom chorym musi być zapewniona jak najszybciej opieka weterynaryjna.

10. Jeżeli świnie trzymane są w grupach, muszą zostać podjęte odpowiednie środki zaradcze zapobiegające walkom wykraczającym poza normalne zachowanie. Świnie, które wykazują stałą agresję względem innych lub są ofiarami takiej agresji muszą być odizolowane od grupy.

11. Pomieszczenie, kojce, wyposażenie i narzędzia używane do obsługi świń muszą być odpowiednio czyszczone i dezynfekowane, aby zapobiec przenoszeniu się infekcji i narastaniu mikroorganizmów przenoszących choroby. Kał, mocz i nie zjedzona lub rozlana pasza muszą być usuwane jak najczęściej, aby zredukować zapach i uniknąć przyciągania much i gryzoni.

12. Podłogi muszą być gładkie, ale nie śliskie aby zapobiec zranieniu świń i tak zaprojektowane, aby nie powodowały zranienia lub cierpienia stojących lub leżących na nich świń. Muszą być dopasowane do wielkości i masy ciała świń, i tworzyć twardą, równą i stabilną powierzchnię. Powierzchnia, na której leżą świnie musi być wygodna, czysta i sucha i nie może niekorzystnie wpływać na świnie.

13. Aby zapobiec obgryzaniu ogonów lub innym zaburzeniom behawioralnym należy podjąć odpowiednie środki zaradcze uwzględniając warunki środowiskowe i zagęszczenie. Wszystkie świnie muszą mieć zapewnioną słomę ,trociny lub inne materiały jako posłanie.

14. Wszelkie zabiegi na zwierzętach nie służące celom diagnostycznym , terapeutycznym ,czy identyfikacyjnym są zakazane za wyjątkiem:

• skracania kiełków prosiąt wykonywanych nie później niż do 7 dnia życia,

• skracania kłów u knurów gdy jest to konieczne dla bezpieczeństwa innych zwierząt,

• obcinania lub skracania ogonków

• zakładania kółka nosowego przy utrzymaniu pastwiskowym.

Obcinanie ogonków lub skracanie kiełków nie może być jednak zabiegiem rutynowym a jedynie wykonywanym na fermie wtedy gdy widoczne są objawy obgryzania ogonków lub zranienia brodawek sutkowych. Zabiegi te powinny być wykonywane przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje lub lekarza weterynarii zgodnie z ustawodawstwem krajowym. W przypadku kastracji knurków powyżej 7 dnia życia zabieg ten powinien być wykonany przez lekarza weterynarii z zastosowaniem środków znieczulających o przedłużonym działaniu przeciwbólowym.

16.Kojce dla knurów muszą być umiejscowione i skonstruowane tak, aby knur mógł się w nich swobodnie obrócić, słyszeć i czuć inne świnie. Powierzchnia do leżenia musi być sucha i wygodna. Minimalny rozmiar kojca dla dorosłego knura wynosi 6 m². Większa powierzchnia minimum 10 m² musi być zapewniona, gdy kojce są używane do kopulacji.

LOSZKI I LOCHY

a) Lochy i loszki ciężarne jeśli jest to konieczne, muszą być leczone z zewnętrznych i wewnętrznych pasożytów. Przed umieszczeniem ich do kojców porodowych muszą być dokładnie umyte.

b) Kojce porodowe muszą być tak skonstruowane, aby umożliwiały bezpieczny poród, zabezpieczały prosięta przed przygniataniem, zapewniały prosiętom lite, suche i wygodne legowiska z dodatkowym źródłem ciepła oraz dostateczną powierzchnią do swobodnego ssania.

c) W kojcach porodowych dla macior lub loszek muszą znajdować się specjalne odbojniki, stwarzające dodatkową powierzchnię dla ułatwienia porodu.

d) W tygodniu poprzedzającym oproszenie, maciorom i loszkom należy udostępnić słomę do budowy „gniazda”, chyba że sposób utrzymania i usuwania odchodów wyklucza taką możliwość.

e) W kojcu porodowym musi być wydzielone miejsce, do którego łatwo jest dotrzeć obsłudze w razie naturalnego lub wspomaganego porodu.

f) Kojce dla macior karmiących, gdzie lochy są trzymane luzem, muszą mieć specjalne zabezpieczenia przed przygniataniem prosiąt.

PROSIĘTA WARCHLAKI

a) Część powierzchni podłogi kojca porodowego przeznaczona dla prosiąt musi być podłogą pełną lub przykrytą matą ,słomą albo innymi materiałami .

b)Prosięta nie mogą być odstawione od matki do 28 dnia życia chyba, że dobro albo zdrowie maciory lub prosiąt jest zagrożone. Dopuszcza się odsadzanie o 7 dni wcześniej jeżeli prosięta przemieszczane są do pomieszczeń odpowiednio oczyszczonych i wydezynfekowanych.

c)Warchlaki powinny być umieszczane w grupach tak szybko jak to tylko możliwe po odsadzeniu od matki. Należy unikać mieszania miotów po odsadzeniu. Zwierzęta powinny być utrzymywane w stałych grupach do końca tuczu.

Kontrole dobrostanu świń

Postanowienia dyrektyw 91/630 i 98/58 nakładają obowiązek na państwa członkowskie do przeprowadzania przez kompetentne władze kontroli w zakresie przestrzegania postanowień tych dyrektyw. W znowelizowanej Ustawie o Ochronie Zwierząt takie kompetencje przypisane zostały Inspekcji Weterynaryjnej. Kontrole te mogą być przeprowadzane przy okazji innych kontroli weterynaryjnych i powinny obejmować co roku statystycznie reprezentatywną próbę różnych systemów prowadzenia hodowli .W niektórych krajach UE kontrolowanych jest od 10-20% ferm trzody chlewnej . Wyniki kontroli powinny być przedstawiane Komisji Europejskiej co dwa lata podając liczbę przeprowadzonych kontroli w stosunku do liczby ferm. Dyrektywy te przewidują również kontrole inspektorów weterynaryjnych Komisji Europejskiej, którym należy udzielić wszelkiej pomocy przy prowadzeniu kontroli.

Warto także dodać, że zgodnie z art. 8 Dyr.91/630 zabrania się importu do państw członkowskich świń z krajów gdzie nie przestrzegane są przepisy postanowień zawartych w dyrektywach , co niesie istotne implikacje dla hodowców nie respektujących standardów unijnych w zakresie warunków utrzymania świń. Również polskie służby, granicznej inspekcji weterynaryjnej powinny kontrolować czy zwierzęta lub produkty pochodzenia zwierzęcego importowane do Polski posiadają certyfikaty o dobrostanie tzn. ,że pochodzą z ferm w których standardy utrzymania odpowiadają polskim wymogom(art. 12.ust .6 Ustawa o Ochronie Zwierząt).Unia Europejska skutecznie posługuje się tym instrumentem dla ochrony własnego rynku.

IV. Wymogi w zakresie standardów dobrostanu w fermach krów mlecznych i odchowie cieląt oraz higieny pozyskiwania mleka

Kontrola weterynaryjna produktów zwierzęcego pochodzenia w tym mleka w krajach Unii Europejskiej opiera się na zasadzie „from stable to table” czyli od „obory na stół” albo od producenta do konsumenta. Jakość higieniczna mleka i produktów mlecznych jest wypadkową nie tylko warunków higienicznych w zakładzie przetwórczym ale przede wszystkim zależy od warunków utrzymania-decydujących o dobrostanie zwierząt, żywienia, oraz warunków pozyskiwania i przechowywania mleka. Ten etap stanowiący tzw. „pre harvest food safety” w programie HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) jest w ustawodawstwie europejskim dotyczącym higieny mleka mocno akcentowany.

Polska jako eksporter mleka i produktów mlecznych do krajów Wspólnoty Europejskiej jest zobowiązana zgodnie z ustawodawstwem Unii przestrzegać wszystkich norm wynikających z dyrektyw UE.

Standardy w zakresie dobrostanu krów

Aktem obejmującym większość hodowanych zwierząt gospodarskich w tym bydła w zakresie prawnej ochrony jest Dyrektywa 98/58/EC. Dyrektywa ta nakłada obowiązek na wszystkie państwa członkowskie UE opracowanie przepisów zapewniających ochronę zwierząt przed niepożądanym bólem, cierpieniem i obrażeniami. Przepisy te powinny uwzględniać minimum wymogów zawartych w załączniku niniejszej dyrektywy, oraz potrzeby fizjologiczne i etologiczne zgodnie z uznanym doświadczeniem i wiedzą naukową.

Aktami prawnymi w zakresie dobrostanu bydła implementującymi dyrektywę UE są:

1.Ustawa o Ochronie Zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997r. (Dz.U.97.11.724)

znowelizowana Ustawą o Ochronie Zwierząt 6 czerwca 2002r (Dz.U.02.135.1143).

2.Rozporzadzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629) uzupełnione Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 marca 2004 r. (Dz. U. Nr 47, poz. 456).

Podstawowe wymogi w zakresie ochrony dobrostanu krów a wynikające z powyższych przepisów dotyczą następujących zagadnień :

Opieka nad zwierzętami

Wszystkie zwierzęta utrzymywane w budynkach inwentarskich muszą być doglądane przez obsługę co najmniej raz dziennie, natomiast utrzymywane w innych systemach (np. pastwiskowy) należy doglądać częściej, w zależności od warunków. Zwierzętami powinny zajmować się osoby posiadające odpowiednie predyspozycje, wiedzę i kompetencje.

Dla prawidłowej kontroli zwierząt należy zapewnić odpowiednie oświetlenie (stałe lub przenośne) możliwe do wykorzystania o każdej porze.

Każde zwierzę chore lub ranne musi być otoczone właściwą opieką, a w razie konieczności należy udzielić niezwłocznej pomocy weterynaryjnej. W szczególnych wypadkach, zwierzę chore lub ranne należy odizolować do oddzielnego boksu lub pomieszczenia wyłożonego suchą i wygodną ściółką.

Prowadzenie rejestrów

Właściciel lub hodowca zwierząt winien prowadzić rejestr wszystkich przypadków leczenia oraz notować liczbę przypadków śmiertelnych stwierdzonych podczas inspekcji. Rejestry te należy przechowywać przez okres co najmniej trzech lat i udostępniać właściwemu urzędowi podczas inspekcji lub na żądanie. Wzór książki leczenia zwierząt oraz sposób jej prowadzenia określa Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi

z dnia 9 października 2003 r. w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia dokumentacji

lekarsko-weterynaryjnej oraz sposobu prowadzenia książki leczenia zwierząt.

Lp.	Data wykonania czynności lekarsko- -weterynaryjnych	Opis leczonego zwierzęcia lub grupy zwierząt (rasa, wiek, płeć, nr kolczyka, ilość, grupa wiekowa, nr kojca)	Nazwa i ilość zastosowanych lub przepisanych na receptę produktów leczniczych oraz okres ich stosowania	Okres karencji dla produktów lub tkanek jadalnych pozyskiwanych od leczonego zwierzęcia	Podpis i pieczęć lekarza weterynarii
1	2	3	4	5	6

Swoboda ruchu

Zapewnienie zwierzętom swobody ruchu, w zależności od gatunku , potrzeb fizjologicznych i etologicznych jest jednym z podstawowych wymogów dobrostanu a jego ograniczenie może powodować cierpienie lub nawet obrażenia . Ten wymóg dotyczący swobody ruchu dla bydła jest wciąż wzbudzającym wiele kontrowersji. Udomowienie wielu gatunków zwierząt w tym bydła pozbawiło ich w naturalny sposób tej swobody ruchu jaką posiadają zwierzęta żyjące w stanie wolnym. Czy zatem całoroczne utrzymanie krów w oborze na uwięzi jarzmowej ograniczającej swobodę ruchu tylko do kładzenia się i wstawania zapewnia krowie behawioralną potrzebę ruchu , czy zgodnie z artykułem 6 ust.2.p. 14 Ustawy o Ochronie Zwierząt taki system utrzymania nosi znamiona znęcania się nad zwierzętami? Wymienione wcześniej Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi dopuszcza utrzymanie krów na uwięzi i precyzuje minimalne gabaryty stanowiska uwięzionego lub boksu legowiskowego i minimalną powierzchnię legowiska przy utrzymaniu bezuwięziowym (tab. 1) nie precyzując wymogów co do rodzaju uwięzi , poza tym że nie może ona ranić zwierząt.

Tab.1.Minimalne wymiary stanowisk i legowisk dla krów i jałówek

	Utrzymanie na uwięzi		Utrzymanie bez uwięzi z wydzielonymi stanowiskami		Utrzymanie bez uwięzi i bez wydzielonych stanowisk
		Długość [m]	Szerokość [m]	Długość [m]	Szerokość [m]	powierzchnia [m2 / szt. ]
Krowy i jałówki powyżej 7 miesiąca i masie poniżej 500 kg	1,6	1,1	2,1	1,1	4,5
Krowy i jałówki powyżej 7 miesiąca i masie powyżej 500 kg	1,65	1,15	2,2	1,15	5
Jałówki powyżej 19 miesiąca do 7 miesiąca ciąży	1,5	1	2	1	2,5
Jałówki powyżej 6 do 19 miesiąca	1,4	0,9	1,9	0,85	2

Budynki i pomieszczenia

Materiały używane do budowy pomieszczeń inwentarskich i kojców nie mogą być szkodliwe dla zwierząt, powinny być łatwe do mycia i dezynfekcji. Materiały z jakich są wykonane podłogi i ściany w oborach gdzie prowadzony jest dój muszą być nieprzepuszczalne i łatwo zmywalne oraz posiadać twardość uniemożliwiającą powstawanie podczas użytkowania dziur i szczelin, utrudniających czyszczenie i dokładną dezynfekcję. Nie dopuszcza się aby stanowiska do doju były usytuowane na głębokiej ściółce. Wtedy należy zorganizować w oborze lub w jej pobliżu odrębne miejsce do doju.

Pomieszczenia i ich wyposażenie powinny być tak zaprojektowane i wykończone aby nie powodowały urazów zwierząt.

W budynkach musi być zapewniona odpowiednia wentylacja dla zapewnienia optymalnych parametrów mikroklimatu w zakresie temperatury i wilgotności powietrza, zapylenia oraz stężenia szkodliwych domieszek gazowych.

Według Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi dopuszczalne stężenie:

a) dwutlenku węgla (CO₂) nie powinno przekraczać 3.000 ppm,

b) siarkowodoru (H₂S) nie powinno przekraczać 5 ppm;

c) amoniaku (NH₃) nie powinno przekraczać 20 ppm;

Zabrania się utrzymywania zwierząt w pomieszczeniach ciemnych, jak też przy stałym całodobowym sztucznym oświetleniu.

Tabela 2 Wymagane oświetlenie w budynkach dla bydła

Kategoria zwierząt lub rodzaj pomieszczeń	Oświetlenie dzienne (stosunek pow. okien do pow. podłogi)	Oświetlenie sztuczne (natężenie oświetlenia w lx)
1	2	3
Krowy, jałówki i cielęta powyżej 2 tygodni	1:18	20-30
Cielęta w profilaktorium	1:10	20-30 (50)^x
Pomieszczenie porodówki	1:15	20-30 (200)^x
Pomieszczenie przechowalni mleka	1:20	50 (200)^x
Hala udojowa	1:15	50 (100)^x
Stanowiska zabiegowe	1:18	20-30 (200)^x

( ) ^x - Natężenie doświetlenia okresowego lampami stałymi lub przenośnymi.

Jeżeli zwierzęta utrzymywane są poza budynkiem (okólnik, pastwisko) należy zapewnić im ochronę przed złymi warunkami atmosferycznymi, drapieżnikami lub innymi niebezpieczeństwami.

Urządzenia automatyczne i mechaniczne

Wszystkie urządzenia mechaniczne i automatyczne ważne z punktu widzenia zdrowia i dobra zwierząt muszą być przeglądane przynajmniej raz dziennie. W przypadku wykrycia usterek należy je natychmiast naprawić lub, jeśli to niemożliwe, należy podjąć właściwe środki zabezpieczające zdrowie i dobro zwierząt.

Jeśli w pomieszczeniach stosowany jest mechaniczny system wentylacji, należy przewidzieć alternatywny system gwarantujący wymianę powietrza w przypadku awarii systemu głównego. Należy przewidzieć również system alarmowy ostrzegający o awarii systemu głównego. System alternatywny musi być również systematycznie sprawdzany.

Żywienie i pojenie

Zwierzętom należy podawać zdrową paszę, dostosowaną do wieku i gatunku oraz w ilości wystarczającej, aby utrzymać je w dobrym zdrowiu i zaspokoić ich potrzeby odżywcze. Zarówno sposób żywienia jak i pasza nie mogą powodować cierpienia lub obrażeń. Wszystkie zwierzęta muszą mieć swobodny dostęp do paszy i wody w okresach zabezpieczających je przed głodem i pragnieniem.

Sprzęt przeznaczony do żywienia i pojenia musi być tak zaprojektowany, wykonany i umieszczony, by zminimalizować możliwość zanieczyszczenia i zakażenia paszy lub wody.

Wymogi dotyczące dobrostanu cieląt

Aktami prawnymi UE dotyczącymi dobrostanu cieląt są; omawiana wyżej Dyrektywa 98/58/EC , Dyrektywą 91/629, Dyrektywa 97/2 oraz Decyzja Komisji 97/182 EC z 24 lutego 1997 uzupełniająca aneks do Dyrektywy 91/629 . Polskim odpowiednikiem powyższych przepisów jest Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629) uzupełnionym Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 marca 2004 r. (Dz. U. Nr 47, poz. 456).

1. Minimalna powierzchnia dla cieląt utrzymywanych grupowo powinna wynosić:

masa ciała	powierzchnia m^2/cielę
do 150 kg 150 - 220 kg powyżej 220 kg	1,5 m^2 1,7 m^2 1,8 m^2

2. Minimalne gabaryty kojca indywidualnego dla cieląt:

a)szerokość - co najmniej wysokość cielęcia w kłębie,

b) długość - co najmniej 1,1 długości ciała cielęcia mierzonej od czubka nosa do

ogonowej krawędzi guza kulszowego;

3. Cielęta powyżej 8 tygodnia życia nie mogą być utrzymywane w pojedynczych kojcach (boksach) chyba, że zalecenia weterynaryjne wskazują na potrzebę utrzymania ich w izolacji ze względu na stan zdrowia i potrzebę leczenia lub zachowanie się cieląt.

3. Przegrody między kojcami powinny być perforowane, umożliwiające cielętom bezpośredni kontakt wzrokowy i dotykowy za wyjątkiem tych cieląt, które odizolowane zostały z powodu choroby.

Powyższe dane dotyczące powierzchni i systemów utrzymania nie mają obecnie zastosowania w stosunku do tych gospodarstw, gdzie utrzymywanych jest mniej niż 6 cieląt i tych, gdzie cielęta utrzymywane są wraz z matkami w celu karmienia. Natomiast od 31 grudnia 2006 roku tą dyrektywą objęte będą wszystkie gospodarstwa.

Materiały stosowane do budowy cielętników, a w szczególności boksów i sprzętu, z którymi cielęta mogą pozostawać w kontakcie, nie mogą być dla nich szkodliwe i muszą nadawać się do dokładnego mycia i dezynfekcji.

4. Cielętniki muszą być zbudowane z materiałów termoizolacyjnych, wyposażone w urządzenia wentylacyjne i jeżeli jest to konieczne w urządzenia grzewcze aby zapewnić optymalne parametry mikroklimatu. Jeżeli w cielętniku stosowana jest wentylacja mechaniczna należy przewidzieć system wentylacji alternatywnej, uruchamianej w przypadku awarii systemu głównego. Wentylacja winna być sprzężona z systemem alternatywnym, który musi być regularnie kontrolowany.

5. Podłoga w cielętnikach nie powinna być śliska lub zbyt szorstka, aby nie powodować uszkodzeń racic czy skóry. Powierzchnia powinna być płaska, stabilna, czysta, skanalizowana. Dla cieląt do 2 tygodnia życia musi być w kojcach zapewniona ściółka.

6. Wszelkie wyposażenie automatyczne lub mechaniczne, mające istotne znaczenie dla utrzymania zdrowia cieląt lub ich dobrostanu, musi być regularnie kontrolowane co najmniej raz dziennie, a wykryte usterki natychmiast usunięte. Jeżeli nie jest możliwe, to należy zastosować alternatywne systemy, które zabezpieczą cielęta przed chorobą, przegrzaniem lub pogorszeniem ich dobrostanu (np. alternatywne systemy pojenia, czy usuwania odchodów).

7. Wszystkie cielęta utrzymywane w cielętnikach powinny być doglądane co najmniej 2 razy dziennie, a zwierzęta trzymane poza budynkiem przynajmniej 1 raz dziennie. Cielętom chorym lub skaleczonym powinna być niezwłocznie udzielona pomoc weterynaryjna.

8. Kojce dla cieląt muszą być tak zaprojektowane i wykonane, by cielęta mogły się w nich swobodnie położyć, odpocząć, wstać i dać oporządzić przez obsługę. W kojcach cielęta nie powinny być wiązane, z wyjątkiem cieląt wiązanych na czas karmienia mlekiem lub preparatami mlekozastępczymi, nie dłużej jednak niż 1 godzinę. Uwięź powinna być tak założona, by wykluczyć ryzyko uduszenia się cielęcia, a także umożliwić mu swobodne położenie się i wstawanie.

9. Pomieszczenia i kojce dla cieląt muszą być czyszczone i dezynfekowane, by zapobiec rozwijaniu się mikroorganizmów chorobotwórczych. Odchody i mocz oraz nie zjedzone resztki paszy powinny być usuwane tak często, jak to jest możliwe dla zmniejszenia odoru i uniknięcia przyciągania much i gryzoni.

10. Cielęta powinny być karmione przynajmniej 2 razy dziennie. Jeśli cielęta utrzymywane w grupach nie są żywione „ad libitum” lub automatycznie, to każde cielę musi mieć taki dostęp do paszy, jak i pozostałe z grupy. Cielęta powyżej 2 tygodnia życia powinny mieć zapewniony swobodny dostęp do odpowiedniej ilości świeżej wody lub innych płynów. Dla cieląt chorych lub w przypadku wystąpienia wysokich temperatur powietrza dostęp do świeżej wody musi być zapewniony już w okresie wcześniejszym.

11. Cielęta powinny otrzymywać dietę właściwą dla ich wieku, masy ciała oraz potrzeb behawioralnych i fizjologicznych. Dawka pokarmowa musi zawierać dostateczną ilość żelaza, aby zapewnić cielętom średni poziom hemoglobiny we krwi na poziomie 4.5 mmol/l. Minimalna ilość włókna strawnego powinna być określona dla cieląt w zależności od wieku. Dla cieląt w wieku od 8 do 20 tygodnia życia minimalna ilość włókna powinna wzrastać od 50 -250 g na dzień na cielę. Cielęta po urodzeniu powinny otrzymywać siarę bydlęcą tak szybko, jak to możliwe, nie później jednak niż w ciągu 6 godzin po urodzeniu.

Standardy higieniczne w zakresie pozyskiwania mleka

Wśród wielu przepisów (dyrektywy, rozporządzenia, decyzje) do podstawowych mówiących o warunkach higienicznych pozyskiwania mleka w fermach należą:

• Dyrektywa 92/46 EEC dotycząca warunków sanitarnych w produkcji i wprowadzaniu na rynek mleka, surowego, pasteryzowanego oraz produktów mlecznych.

• Dyrektywa 89/362 EEC dotycząca ogólnych zasad warunków sanitarnych gospodarstw produkujących mleko.

• Dyrektywa 97/12 EC uzupełniająca 64/432 EEC i 85/397 z poprawkami uzupełniającymi przez Dyr. 89/165 dotyczącymi zagadnień zdrowotności zwierząt i handlem mlekiem wewnątrz wspólnoty.

Polskimi przepisami w zakresie standardów higienicznych przy pozyskiwaniu mleka są:

• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 lipca 2002 w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych wymaganych przy pozyskiwaniu ,przetwórsstwie, składowaniu i transporcie mleka oraz przetworów mlecznych (Dz.U.117,poz.1011)

• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 sierpnia 2004 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych dla mleka oraz produktów mlecznych (Dz. U. Nr 188, poz. 1946)

• Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 maja 2005 r.zmieniające rozporządzenie w sprawie wymagań weterynaryjnych dla mleka oraz produktów mlecznych

Zgodnie z powyższymi przepisami mleko musi pochodzić od zwierząt zdrowych, utrzymywanych w gospodarstwach zachowujących podstawowe zasady higieny i być pozyskiwane i przechowywane w pomieszczeniach o najwyższym standardzie higieny zgodnie z obowiązującymi procedurami.

Warunki zdrowotne krów

Mleko surowe może pochodzić tylko z gospodarstw, które zostały zarejestrowane oraz skontrolowane przez odpowiedzialne władze weterynaryjne w zakresie warunków higienicznych w oborze, warunków dobrostanu oraz zdrowotności zwierząt, warunków higienicznych doju, chłodzenia i przechowywania mleka. Mleko surowe powinno pochodzić od krów, które są wolne o gruźlicy, brucelozy lub innych chorób zakaźnych mogących przenosić się na człowieka za pośrednictwem mleka.Ponadto mleko surowe powinno pochodzić od krów:

• o dobrym stanie zdrowia, bez widocznych objawów chorobowych,

• bez wycieku z narządów rodnych,

• bez biegunki z gorączką i bez zapalenia wymienia,

• które nie wykazują uszkodzeń wymienia, wpływających na jakość mleka,

• których mleko posiada właściwe cechy organoleptyczne,

• które dają co najmniej 2 litry mleka dziennie,

• którym nie podawano substancji szkodliwych dla zdrowia ludzi, mogących przechodzić do mleka, lub u których minął okres karencji po podaniu takich substancji.

Mleko powinno być wolne od:

• obcych smaków

• nieprzyjemnych zapachów

• pozostałości antybiotyków i innych substancji hamujących

• wody

• oraz charakteryzować się niską zawartością bakterii i komórek somatycznych.

W 1 ml mleka liczba komórek somatycznych- nie powinna być większa niż 400tys., a

zawartość drobnoustrojów- nie większa niż 100tys.

Obory dla krów muszą być przez cały czas czyste, uprzątnięte i zapewniać krowom dobre warunki klimatyczne . Powinny być prawidłowo oświetlone i wentylowane z doprowadzoną wodą pitną dla potrzeb udoju i mycia, odpowiadającą wymogom zawartym w Dyrektywie 80/778 EEC.

Pomieszczenia do doju, przelewania, schładzania i przechowywania mleka lokalizuje się i wyposaża w sposób wykluczający zanieczyszczenie mleka. Pomieszczenia te powinny być łatwe do czyszczenia i dezynfekcji oraz posiadać:

  1)  ściany i podłogi łatwe do czyszczenia w miejscach, gdzie może dojść do zanieczyszczenia lub infekcji;

  2)  podłogi ułatwiające odpływ cieczy i usuwanie zanieczyszczeń;

  3)  wentylację i naturalne lub sztuczne oświetlenie;

  4)  wodę zdatną do spożycia przez ludzi w wystarczającej ilości, używaną przy doju i czyszczeniu urządzeń i sprzętu służącego przy produkcji;

  5)  zabezpieczenia przed kontaktem ze źródłami zanieczyszczeń, takimi jak toalety i składowiska.

obornika;

6. sprzęt i urządzenia do produkcji łatwe do mycia, czyszczenia i dezynfekcji.

 Pomieszczenia do przechowywania mleka oddziela się od pomieszczeń, w których przetrzymywane są zwierzęta oraz wyposaża się w:

  1)  urządzenia chłodnicze, jeżeli mleko nie jest odbierane w ciągu 2 godzin od zakończenia doju;

2. zabezpieczenia przed dostępem szkodników.

 W gospodarstwie produkcyjnym zapewnia się możliwość skutecznego oddzielenia od reszty stada zwierząt zakażonych lub podejrzanych o zakażenia. Zwierzęta wszystkich gatunków nie mogą mieć dostępu do pomieszczeń i miejsc, gdzie przechowuje się, przelewa lub schładza mleko.

Wymagania higieny doju

Dój przeprowadza się w warunkach higieny.

Osoby zajmujące się dojem i przelewaniem mleka surowego noszą czystą odzież roboczą i muszą myć ręce bezpośrednio przed rozpoczęciem dojenia i utrzymywać je w czystości przez cały czas trwania doju.W pobliżu miejsc doju powinno umieścić się urządzenia umożliwiające osobom zajmującym się dojem i przelewaniem mleka surowego umycie rąk.

Każda osoba zajmująca się dojem i przelewaniem mleka surowego ma obowiązek posiadać

odpowiednie dokumenty o braku przeciwwskazań zdrowotnych do wykonywania tych czynności

wydane na podstawie przepisów o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia. Wszelkie otwarte rany lub obrażenia na rękach powinny być zabezpieczone bandażem wodoodpornym.

Pracodawca jest odpowiedzialny za dopuszczenie do kontaktu z mlekiem surowym osób niepowodujących ryzyka jego zanieczyszczenia i nieposiadających przeciwwskazań do kontaktu z żywnością.

U krów zabrudzonych przed dojem wymiona oraz wewnętrzne powierzchnie ud zwierzęcia myje się i dezynfekuje przy użyciu środków dopuszczalnych do tego celu. Zabiegi te są wymagane przy mocnym zanieczyszczeniu. U krów nie zabrudzonych ,z czystymi wymionami wystarczy wymię przetrzeć wilgotną czystą ściereczką oddzielną dla każdej krowy z dodatkiem środka dezynfekcyjnego lub specjalnym, jednorazowym ręcznikiem (płyny takie produkowane są na bazie kwasów organicznych jak kwas mlekowy, octowy, a także preparaty jodowe itp.).

Przed rozpoczęciem dojenia indywidualnej krowy, dojarz musi skontrolować wygląd mleka. Jeśli stwierdzona zostanie jakakolwiek anormalność fizyczna, mleko od tej krowy musi być wycofane z dostawy Krowy z klinicznymi objawami chorób wymienia powinny być wydajane jako ostatnie ,lub oddzielną dojarką, lub ręcznie, a mleko zlane oddzielnie i wykluczone z dostaw.

Urządzenia i sprzęt używane do doju, przelewania lub transportu mleka surowego wykonuje się z materiału gładkiego, łatwego do mycia i dezynfekcji, odpornego na korozję i niewpływającego na skład mleka lub niepogarszającego jego właściwości organoleptycznych.

 Wyposażenie używane do doju, mechaniczne urządzenia do doju oraz pojemniki przeznaczone do kontaktu z mlekiem myje się i dezynfekuje po każdorazowym użyciu.

 Zbiorniki do transportu mleka surowego do punktu lub zakładu przetwórczego myje się i poddaje dezynfekcji po każdym wyjeździe lub serii wyjazdów, jeżeli czas między wyjazdami jest bardzo krótki oraz w każdym przypadku raz dziennie.

Warunki weterynaryjne wymagane przy przechowywaniu i transporcie mleka.
Przepisy wymagają, aby mleko surowe bezpośrednio po doju umieścić w czystym miejscu, odpowiednio wyposażonym, by nie uległo zanieczyszczeniu. Tam też powinno być poddane chłodzeniu. Mleko surowe po udoju należy schłodzić do temperatury:
8 stopni C lub niżej w przypadku codziennego odbioru,
6 stopni C lub niżej jeśli mleko nie jest odbierane codziennie. Mleko nie schłodzone po udoju może być odbierane w ciągu 2 godzin od doju, jeśli niezwłocznie po odbiorze zostanie schłodzone lub poddane obróbce cieplnej.

Pomieszczenia do przechowywania mleka powinny:
- mieć ściany i posadzki gładkie, łatwe do czyszczenia, mycia i dezynfekcji,
- być wyposażone w urządzenia do chłodzenia mleka,
- być zabezpieczone przed gryzoniami i owadami,
- być niedostępne dla zwierząt i oddzielone od pomieszczeń dla zwierząt,
- mieć uporządkowany i czysty teren wokół pomieszczeń na mleko.

Zbiorniki i pojemniki na mleko nie mogą być uszkodzone. Powinny być wykonane z materiału nierdzewnego o gładkiej powierzchni, łatwej do czyszczenia, mycia i dezynfekcji.

Pojazdy używane do transportu mleka nie mogą być uszkodzone i nie mogą być używane do przewożenia zwierząt, produktów lub rzeczy mogących zanieczyścić mleko.
Cysterny, zbiorniki, konwie i inne pojemniki używane do przewożenia mleka powinny być tak skonstruowane, aby mleko spływało z nich całkowicie, były łatwe do czyszczenia, mycia i dezynfekcji, hermetycznie zamknięte w czasie transportu i wyraźnie oznakowane.

Mycie zbiorników pojemników używanych do doju i przechowywania mleka musi być prowadzone wodą zdatną do picia oraz dezynfekowane środkami posiadającymi atesty PZH.

Miejsce do mycia i dezynfekcji może być zorganizowane w pomieszczeniu do przelewania mleka lub jego przechowywania. Nie dopuszcza się mycia w miejscach gdzie przebywają zwierzęta.
Temperatura przewożonego mleka nie może być wyższa niż 10 stopni C.

V. Prawne aspekty ochrony dobrostanu drobiu w UE i w Polsce

Przepisy prawa europejskiego i polskiego w zakresie ochrony dobrostanu drobiu dotyczą:

• warunków utrzymania

• warunków transportu

• warunków uboju i uśmiercania

W Europie prawo dotyczące dobrostanu zwierząt jest stanowione przez dwie instytucje: Radę Europy i Unię Europejską. Aktami prawnymi Rady Europy dotyczącymi warunków utrzymania drobiu jest Europejska Konwencja Rady Europy dotycząca Ochrony Zwierząt Gospodarskich z 1976 roku oraz zalecenia do tej konwencji:

• zalecenia dotyczące kur domowych z 1995

• zalecenia dotyczące strusi z 1997

• zalecenia dotyczące indyków z 2001

• zalecenia dotyczące kaczek i gęsi z 1999

W Unii Europejskiej prawo dotyczące utrzymania drobiu jest regulowane przez dwie dyrektywy:

1. Dyrektywa UE 1998/58 ustanawiająca minimalne standardy utrzymania zwierząt gospodarskich (tą dyrektywą objęty jest inny drób niż nioski).

2. Dyrektywa UE 1999/74 ustanawiająca podstawowe standardy utrzymania kur nieśnych, która zastąpiła obowiązującą do końca 2002 roku dyr.88/166.

Dyrektywa Rady 1999/74/EC nie obowiązuje w stosunku do ferm użytkujących do 350 kur niosek i ferm utrzymujących zarodowe stada nieśne. Jednakże, w stosunku do wspomnianych wyżej ferm będą obowiązywały odpowiednie przepisy Dyrektywy 98/58/EC.

W Polsce aktami prawnymi w zakresie dobrostanu drobiu implementującymi wyżej wymienione dyrektywy są: Ustawa o Ochronie Zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997r. (Dz.U.97.11.724) znowelizowana Ustawą o Ochronie Zwierząt 6 czerwca 2002r (Dz.U.02.135.1143) oraz Rozporzadzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 167, poz. 1629).

Zgodnie z obowiązującą obecnie Dyrektywą 1999/74/EC z 19 lipca 1999 roku, od 1.01.2012 roku niedozwolone będzie stosowanie obecnego typu klatek bateryjnych jak również od 1.01.2003 roku nie wolno budować nowych kurników ani wprowadzać starego typu klatek bateryjnych do budynków już istniejących dlatego na okres przejściowy wprowadza się tzw. klatki przejściowe, które również w Polsce będą obowiązywać od 1.05.2004 tj od dnia akcesji za wyjątkiem tych ferm ,które uzyskały wydłużone okresy dostosowawcze.

Klatki przejściowe

W okresie przejściowym tj. od 1.01.2003 do 30.12.2011 kury mogą być utrzymywane w obecnie stosowanych klatkach ale powierzchnia w klatce musi być zwiększona do 550 cm²/ kurę oraz klatka musi być wyposażona w urządzenia do ścierania pazurów. Ponadto w klatce muszą być przewidziane karmidła korytkowe ze swobodnym do nich dostępem a ich długość musi wynosić przynajmniej 10 cm na jedną kurę. Jeżeli do pojenia kur stosowane są poidła kropelkowe lub kubkowe to każda klatka musi mieć przynajmniej dwa kubki lub dwa smoczki, natomiast jeżeli stosuje się poidła rynienkowe ,to długość takiej rynienki powinna wynosić także min.10 cm na jedną kurę.

Klatki muszą mieć przynajmniej 40 cm wysokości, na co najmniej 65 % ich powierzchni i

nie mniej niż 35 cm w jakimkolwiek punkcie. Podłogi klatek muszą być skonstruowane w taki

sposób aby dać odpowiednie oparcie wszystkim skierowanym do przodu pazurom nóg.

Pochyłość podłogi nie może przekraczać 14 % lub 8^o . W przypadku podłóg stosujących inne

siatki niż prostokątna siatka druciana, Państwa Członkowskie mogą zezwolić na większą

pochyłość.

W traktacie akcesyjnym w wyniku negocjacji 44 fermy kur niosek w Polsce uzyskały wydłużony okres dostosowawczy. Mogą one do 31 grudnia 2009 roku używać klatek niespełniających minimalnych wymagań określonych w artykule 5 ustęp 1(4) i artykule 5 ustęp 1(5) dyrektywy 1999/74/UE, dla drobnych elementów konstrukcyjnych (wysokość i nachylenie podłogi) i o ile mają one co najmniej 36 cm wysokości w przynamniej 65% powierzchni klatki i co najmniej 33 cm wysokości na pozostałej powierzchni a nachylenie podłogi jest nie większe niż 16%, przy czym klatki takie zostały wprowadzone do użytkowania przed rokiem 2000.

Klatki udoskonalone

Dyrektywa 99/74 określa także warunki jakim muszą odpowiadać klatki udoskonalone ( często nazywane umeblowane) wprowadzane w miejsce obecnie istniejących lub w nowo budowanych fermach od 1 stycznia 2002.

I tak , kury w klatkach udoskonalonych muszą mieć zapewnione przynajmniej 750 cm² powierzchni klatki na kurę, a klatka nie może mieć mniej niż 2000 cm² ogólnej powierzchni. Ponadto klatki powinny być wyposażone w:

a) gniazdo

b) ściółkę - umożliwiającą grzebanie i dziobanie

c) grzędy (15 cm na kurę)

d) karmidła z dostępem bez ograniczeń, a długość nie mniejsza niż 12 cm/kurę,

e) poidełka - jeśli poidełko podłączone do sieci wodociągowej, to poidełka smoczkowe, lub miskowe powinny być w zasięgu każdej kury

f) urządzenia do skracania pazurów.

Aby ułatwić przeglądy, wstawianie i usuwanie kur musi istnieć przejście o minimalnej szerokości 90 cm pomiędzy bateriami klatek oraz powinna być zapewniona przestrzeń wynosząca przynajmniej 35 cm pomiędzy podłogą budynku i dolnym dnem baterii klatek;

Systemy alternatywne

Dyrektywa niniejsza zawiera także nowe przepisy dotyczące systemów alternatywnego utrzymywania niosek, które będą obowiązywać od 1.01.2007 roku w stosunku do wszystkich ferm z alternatywnymi systemami utrzymania a od 1 stycznia 2002 roku w stosunku do wszystkich systemów budowanych od nowa lub przebudowanych, oraz wszystkich systemów wprowadzanych po raz pierwszy po tym okresie.

Systemy alternatywne muszą być wyposażone tak, aby :

• dostęp kury do karmidła korytkowego wynosił co najmniej 10 cm na ptaka, lub karmidła okrągłego, przynajmniej 4 cm na ptaka;

• dostęp do poidełka rynienkowego   przepływowego, przypadał 2,5 cm na kurę lub poidła okrągłego minimum 1 cm na kurę;

W przypadku stosowania poideł smoczkowych lub kubkowych musi być przynajmniej

jeden smoczek lub kubek na każde 10 kur. Jeżeli punkty do picia są podłączone do instalacji

wodociągowej to przynajmniej dwa kubki lub dwa smoczki powinny być w zasięgu każdej

kury.

W systemie alternatywnym musi przypadać    przynajmniej jedno gniazdo na każde 7

kur a jeśli używane są gniazda grupowe to musi być zapewnione przynajmniej 1 m² powierzchni gniazd na maksymalnie 120 kur.

W systemach tych kury muszą mieć również zapewnione  odpowiednie grzędy, nie posiadające ostrych brzegów, zajmujące minimum 15 cm na kurę. Grzędy nie muszą wystawać ponad ściółkę a odległości w poziomie pomiędzy nimi muszą wynosić przynajmniej 30 cm natomiast odległość od ściany przynajmniej 20 cm. Ponadto w systemie alternatywnym powinno przypadać na jedną kurę przynajmniej 250 cm² powierzchni ze ściółką. Ściółka powinna zajmować przynajmniej jedną trzecią przestrzeni podłogi .Pozostała część może być podłogą ażurową tak jednak skonstruowaną aby odpowiednio podpierać każdy z wystających do przodu pazurów nóg.

Jeżeli w systemie alternatywnym kury mogą swobodnie przemieszczać się pomiędzy poszczególnymi poziomami, to:

• nie powinno występować więcej jak cztery poziomy;

• przestrzeń nad głowami musi wynosić przynajmniej 45 cm pomiędzy poziomami;

• urządzenia do karmienia i pojenia muszą być rozmieszczone w taki sposób aby umożliwić jednakowy dostęp do nich dla wszystkich kur;

• poziomy muszą być skonstruowane w taki sposób aby uniemożliwić spadanie odchodów na poziom umieszczony poniżej;

   Jeżeli w systemie alternatywnym kury nioski mają dostęp do otwartych wybiegów to:

• musi istnieć kilka otworów wyjściowych prowadzących bezpośrednio na teren zewnętrzny;

• otwory te muszą mieć przynajmniej 35 cm wysokości i 40 cm szerokości i znajdować się na całej długości budynku;

• w każdym przypadku musi być zabezpieczone 2 m długości otworów dla 1000 niosek;

Otwarte wybiegi muszą:

• mieć powierzchnię odpowiednią do zagęszczenia oraz rodzaj podłoża zabezpieczający przed zakażeniem;

• dawać schronienie przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi i drapieżnikami ;

• jeśli to niezbędne być wyposażone w poidła.

Gęstość obsady nie może przekraczać dziewięć kur niosek na 1 m² powierzchni użytkowej. Jednakże, jeżeli powierzchni użytkowej towarzyszą dostępne wybiegi ,to do 31 grudnia 2011 roku, Państwa Członkowskie mogą zezwolić na obsadę 12 kur na 1 m² powierzchni użytkowej dla ferm korzystających z tego systemu w dniu 3 sierpnia 1999 roku.

Omawiana Dyrektywa oraz Dyrektywa 98/58 w swoich aneksach posiadają pewne dodatkowe sformułowania dotyczące warunków utrzymania. Do nich należy wymienić najważniejsze.

• Materiały użyte do budowy pomieszczeń oraz wykorzystane do konstrukcji klatek, i innych elementów wyposażenia z którymi stykają się kury nie powinny być dla nich szkodliwe, powinny być łatwe w myciu i dezynfekcji i nie powodować urazów.

• Budynki powinny posiadać odpowiednią izolację termiczną, wentylację jeśli to konieczne to ogrzewanie aby zapewnić im optymalne parametry mikroklimatu w zakresie temperatury, wilgotności i prędkości ruchu powietrza, stężenia szkodliwych gazów i pyłów.

Najwyższe dopuszczalne stężenia domieszek gazowych w budynkach dla drobiu.

a) dwutlenek węgla (CO₂) - 2.500 ppm,

b) siarkowodoru (H₂S) - 5 ppm;

c)amoniak- (NH₃) - 20 ppm;

• Jeśli w budynkach stosowany jest mechaniczny system wentylacji to musi być on sprzężony z systemem alarmowym. Budynki muszą być ponadto wyposażone w system wentylacji awaryjnej, włączanej w przypadku awarii wentylacji głównej.

• Wszystkie elektryczne i mechaniczne urządzenia służące do obsługi zwierząt (zadawanie paszy, pojenie) czy utrzymania właściwego zdrowia i dobrego komfortu (wentylacja, usuwanie odchodów) powinny być przynajmniej raz dziennie kontrolowane, a stwierdzone awarie szybko usunięte. Muszą być również przewidziane na wypadek awarii alternatywne metody żywienia i pojenia zwierząt.

• Wszystkie kury muszą być kontrolowane przez właściciela lub osobę odpowiedzialną za zwierzęta przynajmniej raz dziennie, w razie konieczności kury chore lub ranne winny być odizolowane od grupy i umieszczone w oddzielnej klatce lub pomieszczeniu.

• Poziom hałasu powinien być zminimalizowany. Należy unikać stałego lub nagłego hałasu. Wentylatory. urządzenia do zadawania paszy i inne wyposażenie powinny być tak skonstruowane, umieszczone, użytkowane i utrzymywane aby powodowały jak najmniej hałasu.

• Wszystkie budynki powinny mieć wystarczającą ilość światła umożliwiając kurom wzajemne się widzenie, jak również móc kontrolować wizualnie swoje otoczenie oraz wykazywać normalny poziom aktywności. W przypadku światła naturalnego, okna muszą być rozmieszczone w sposób umożliwiający jednolite oświetlenie całego pomieszczenia. Po pierwszych dniach przyzwyczajania, światło powinno podlegać reżimowi w celu uniknięcia problemów zdrowotnych i behawioralnych. Musi ono odpowiadać 24 godzinnemu rytmowi i zawierać odpowiedni nie przerywany okres ciemności, trwający około jednej trzeciej dnia . Powinny być przewidziane okresy zmierzchu o odpowiedniej długości, z przyciemnieniem światła co spowoduje, że kury usadowią się bez niepokoju czy zranień.

• Wszystkie części budynków, wyposażenia lub sprzętu, z którymi kury mają kontakt powinny być starannie czyszczone i regularnie dezynfekowane a w każdym przypadku po zabraniu kur i przed wstawieniem nowej ich partii. W czasie kiedy klatki są zajęte, wszystkie ich powierzchnie i cale ich wyposażenie powinno być utrzymywane w czystości. Odchody powinny być usuwane tak często jak jest to konieczne a padłe kury powinny być usuwane codziennie.

• Klatki powinny posiadać odpowiednie zabezpieczenia przed ucieczką kur.

• Pomieszczenia posiadające dwie lub więcej baterii klatek muszą posiadać urządzenia lub odpowiednie środki umożliwiające bezproblemową inspekcję wszystkich klatek oraz ułatwiające usuwanie kur.

• Drzwi do klatek powinny być zaprojektowane i wykonane w sposób, który umożliwi usunięcie dorosłej kury bez niepotrzebnego cierpienia lub zranienia.

• W celu uniknięcia wydziobywania piór i kanibalizmu Państwa Członkowskie mogą zezwolić na przycinanie dziobów pod warunkiem, że będzie to przeprowadzane przez wykwalifikowany personel u kurcząt poniżej 10 dnia życia przeznaczonych do użytkowania nieśnego.

Omawiane dyrektywy 98/58 oraz99/74 nakładają obowiązek na państwa członkowskie do wprowadzenia własnych przepisów krajowych dotyczących warunków utrzymania kur niosek uwzględniających wymogi zawarte w tych dyrektywach. Przepisy krajowe mogą być bardziej rygorystyczne niż omawiane standardy . Wprowadzone we wrześniu 2003 roku Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich(Dz. U. Nr 167, poz. 1629) obejmuje nie tylko wszystkie zapisy Dyrektywy99/74 dotyczącej warunków utrzymania niosek ale precyzuje także szczegółowe warunki utrzymania innych gatunków drobiu ,które zostaną omówione poniżej.

Dopuszczalna obsada ptaków

Maksymalna obsada ptaków na m² powierzchni pomieszczenia inwentarskiego przy utrzymaniu na głębokiej ściółce powinna wynosić w przypadku utrzymywania:

1) kur mięsnych: a) do 8. tygodnia życia - 8 sztuk,

b) powyżej 8. do 20. tygodnia życia - 7 sztuk,

c) powyżej 20. tygodnia życia - 5 sztuk;

2) brojlerów kurzych: a) do 3. tygodnia życia - 35 sztuk,

b) powyżej 3. do 5. tygodnia życia - 22 sztuki,

c) powyżej 5. tygodnia życia - 17 sztuk;

3) indyków: a) do 8. tygodnia życia - 7 sztuk,

b) powyżej 8. do 14. tygodnia życia - 4 sztuki,

c) powyżej 14. do 29. tygodnia życia - 3 sztuki,

d) powyżej 29. tygodnia życia - 2 sztuki;

4) indyków rzeźnych: a) do 3. tygodnia życia - 32 sztuki,

b) powyżej 3. do 6. tygodnia życia - 12 sztuk,

c) powyżej 6. do 16. tygodnia życia - 4 sztuki,

d) powyżej 16. tygodnia życia - 3 sztuki.

5) gęsi: a) do 3. tygodnia życia - 5 sztuk,

b) powyżej 3. do 6. tygodnia życia - 3 sztuk,

c) powyżej 6. do 28. tygodnia życia - 2 sztuki,

d) powyżej 28. tygodnia życia - 1 sztuka;

6) kaczek: a) do 4. tygodnia życia - 10 sztuk,

b) powyżej 4. do 8. tygodnia życia - 7 sztuk,

c) powyżej 8. tygodnia życia - 5 sztuk.

W przypadku utrzymywania gęsi i kaczek na okólniku powierzchnię utrzymywania zabezpiecza się trwałym ogrodzeniem a maksymalna obsada na m² powierzchni powinna wynosić w przypadku :a) gęsi - 1 sztuka,

b) kaczek - 3 sztuki.

Strusie

Strusie utrzymywane są w pomieszczeniach inwentarskich z wybiegami, na ściółce lub bez ściółki ,które ogrzewa się jeżeli przebywają w nim strusie do 6. miesiąca życia . Pomieszczenie inwentarskie dla strusi jest podzielone na sektory w których utrzymuje się ptaki w różnym wieku . Z każdego sektora pomieszczenia inwentarskiego zapewnia się strusiom wyjście na oddzielny wybieg. W sektorach, minimalna powierzchnia, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić w przypadku utrzymywania strusi:

1) do 3. miesiąca życia - co najmniej 0,3 m², przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej 5 m²;

2) powyżej 3. do 6. miesiąca życia - co najmniej 2 m², przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej 10 m²;

3) powyżej 6. do 14. miesiąca życia - co najmniej 3,5 m², przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej 15 m²;

4) powyżej 14. miesiąca życia - co najmniej 5 m²; przy czym powierzchnia całego pomieszczenia powinna wynosić co najmniej 20 m².

Wysokość pomieszczenia powinna wynosić w przypadku utrzymywania strusi:

• do 6. miesiąca życia - co najmniej 2,2 m;

• powyżej 6. miesiąca życia - co najmniej 3 m.

Wybieg dla strusi powinien przylegać bezpośrednio do pomieszczenia inwentarskiego, posiadać wydzielone miejsce wysypane piaskiem oraz winien być zabezpieczony trwałym ogrodzeniem. Strusiom na wybiegu należy zapewnić możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami drapieżnymi. Powierzchnia wybiegu, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić w przypadku utrzymywania strusi:

1) do 3. miesiąca życia - co najmniej 5 m², przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 30 m²;

2) powyżej 3. do 6. miesiąca życia - co najmniej 50 m², przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 300 m²;

3) powyżej 6. do 14. miesiąca życia - co najmniej 100 m², przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 600 m²;

4) powyżej 14. miesiąca życia - co najmniej 200 m², przy czym powierzchnia całego wybiegu powinna wynosić co najmniej 800 m².

Przepiórki

Przepiórki w pomieszczeniach inwentarskich utrzymuje się w klatkach jednopoziomowych lub wielopoziomowych pojedynczo lub grupowo. W przypadku utrzymywania przepiórek w klatkach indywidualnych, wymiary klatki powinny wynosić:

1) długość - co najmniej 0,21 m;

2) szerokość - co najmniej 0,1 m;

3) wysokość - co najmniej 0,2 m.

W przypadku utrzymywania przepiórek grupowo, powierzchnia podłogi w klatkach, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić dla:

1) przepiórek nieśnych - co najmniej 0,025 m² a wysokość klatki nie powinna być mniejsza niż 0,2 m;

2) przepiórek mięsnych - co najmniej 0,006 m² i wysokości klatki nie mniejszej niż 0,2 m.

Przy utrzymywania przepiórek poza budynkiem powierzchnia wybiegu , w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić co najmniej 0,04 m². Powierzchnię tą trwale zabezpiecza się ogrodzeniem o wysokości co najmniej 2 m i przykrywa siatką.

Perlice

Perlice utrzymuje się w pomieszczeniach inwentarskich z wybiegami. Pomieszczenie inwentarskie dla perlic wyposaża się w grzędy noclegowe i gniazda. Długość grzędy na perlicę powinna wynosić co najmniej 0,15 m. Gniazda, umieszcza się na bocznej ścianie pomieszczenia inwentarskiego. Wymiary gniazda dla perlic powinny wynosić co najmniej:

1) szerokość - 0,4 m;

2) długość - 0,4 m.

Maksymalna obsada perlic na m² powierzchni pomieszczenia inwentarskiego powinna wynosić 6 ptaków a powierzchnia wybiegu, w przeliczeniu na ptaka, powinna wynosić co najmniej 20 m².

W przypadku utrzymywania perlic w systemie otwartym należy zapewnić ptakom miejsce wyposażone w grzędy noclegowe i gniazda. W tym systemie utrzymywania maksymalna obsada perlic na m² powierzchni powinna wynosić 15 ptaków.

Warunki utrzymania brojlerów kurzych

Dyrektywa Rady 2007/43/WE z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie ustanowienia minimalnych zasad dotyczących ochrony kurcząt utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa

I.Dyrektywa ma zastosowanie do kurcząt utrzymywanych z przeznaczeniem na produkcję mięsa.

Dyrektywa nie ma zastosowania do:

• a) gospodarstw, w których liczba kurcząt jest mniejsza niż 500;

• b) gospodarstw posiadających wyłącznie stada hodowlane kurcząt;

• c) wylęgarni;

• d) ekstensywnego chowu ściółkowego i kurcząt chowanych z wolnym wybiegiem,

• e) kurcząt chowanych ekologicznie zgodnie z rozporządzeniem Rady (EWG) nr 2092/91 z dnia 24 czerwca 1991 r.

II. Dyrektywa ma zastosowanie do stad odchowywanych w gospodarstwach, które posiadają zarówno stada hodowlane, jak i odchowywane.

1. Wymogi związane z warunkmi utrzymymania kurcząt

• Urządzenia do pojenia są ustawiane i utrzymywane w sposób minimalizujący ryzyko wylewania się wody.

• Kurczęta powinny mieć stały dostęp do paszy albo powinny być karmione w pewnych odstępach czasu, a ponadto nie mogą być pozbawiane paszy dłużej niż 12 godzin przed przewidywaną godziną uboju.

• Wszystkim kurczętom należy zapewnić stały dostęp do ściółki, która jest sucha i ma kruchą ? powierzchnię.

• Wentylacja działa w sposób zapewniający uniknięcie przegrzania i, w razie konieczności, w powiązaniu z systemami ogrzewania w celu usunięcia nadmiaru wilgoci.

• koncentracja amoniaku nie może przekraczać 20 ppm, a koncentracja dwutlenku węgla 3000 ppm-mierzonych na poziomie głów kurcząt;

• wydajność wentylacji nie dopuszcza do przegrzania i, jeśli to konieczne, jest sprzężona z systemami ogrzewania dla obniżenia wilgotności;

• wilgotność względna wewnątrz budynku nie może przekraczać 70 % gdy temperatura zewnętrzna jest niższa niż 10° C.

• temperatura wewnętrzna, podczas gdy temperatura zewnętrzna mierzona w cieniu przekracza 30° C, nie przekraczała tej temperatury zewnętrznej o więcej niż 3° C

• systemy wentylacji, ogrzewania i schładzania powinny podlegać kontroli

• Poziom hałasu powinien być minimalizowany. Wentylatory, urządzenia do karmienia lub inne wyposażenie powinno być tak skonstruowane, umieszczone, obsługiwane i utrzymywane, aby powodowało możliwie najmniejszy hałas.

• Wszystkie budynki są wyposażone w oświetlenie o intensywności co najmniej 20 luksów przy włączonym oświetleniu, mierzone na poziomie oka ptaka, oświetlające przynajmniej 80 % powierzchni użytkowej.

• Czasowe ograniczenie poziomu oświetlenia może być w razie konieczności dopuszczone w wyniku zalecenia lekarza weterynarii.

• 7. W terminie siedmiu dni od umieszczenia kurcząt w budynku i do trzech dni przed przewidywanym ubojem oświetlenie powinno być dostosowane do 24-godzinnego rytmu z okresami zaciemnienia trwającymi co najmniej ogółem 6 godzin, z co najmniej jednym okresem nieprzerwanego zaciemnienia trwającym przynajmniej 4 godziny z wyłączeniem okresów przyciemnienia.

• Wszystkie kurczęta utrzymywane w gospodarstwie muszą podlegać kontroli co najmniej dwa razy dziennie. Należy zwrócić szczególną uwagę na symptomy wskazujące na obniżony poziom dobrostanu lub zdrowia zwierząt.

• Kurczęta, które mają poważne obrażenia lub wykazują wyraźne objawy choroby, takie jak trudności w chodzeniu, puchliny brzuszne lub wady rozwojowe, oraz mogą cierpieć, muszą być poddane leczeniu lub natychmiast poddane ubojowi.

• Jeżeli jest to konieczne, należy udzielić pomocy weterynaryjnej.

• Te części budynków, wyposażenia lub przyrządów, które mają kontakt z kurczętami, powinny być starannie oczyszczone i zdezynfekowane za każdym razem po ostatecznym usunięciu ptaków z budynku, zanim do kurnika zostanie wprowadzone nowe stado.

• Po ostatecznym usunięciu ptaków z kurnika należy usunąć całą ściółkę i wprowadzić czystą ściółkę.

• Właściciel lub opiekun prowadzi dokumentację dla każdego kurnika w gospodarstwie, zawierającą dane dotyczące:

a) liczby wprowadzonych kurcząt;

b) powierzchni użytkowej;

c) krzyżówki lub odmiany hodowlanej kurcząt, jeśli jest znana;

d) w przypadku każdej kontroli - liczby ptaków padłych ze wskazaniem przyczyn śmierci, jeżeli są znane, a także liczby ptaków ubitych ze wskazaniem przyczyn;

e) liczby kurcząt pozostałych w stadzie po sprzedaży kurcząt lub poddaniu ich ubojowi.

• Dokumentacja ta przechowywana jest przez co najmniej trzy lata i jest udostępniana właściwemu organowi podczas dokonywania kontroli lub na żądanie.

• Wszystkie zabiegi chirurgiczne dokonywane w celach innych niż terapeutyczne lub diagnostyczne powodujące uszkodzenie lub utratę wrażliwej części ciała lub zmiany w strukturze kostnej są zakazane.

• Przycinanie dziobów może być jednak dozwolone przez państwa członkowskie w sytuacji, w której inne środki mające zapobiec wyrywaniu puchu i kanibalizmowi zostały wyczerpane. W takich przypadkach dokonuje się go wyłącznie po konsultacji z lekarzem weterynarii i na jego zalecenie i jest ono przeprowadzane przez wykwalifikowany personel na kurczętach, które nie są starsze niż 10 dni. Ponadto państwa członkowskie mogą zezwolić na kastrację kurcząt. Kastracja jest przeprowadzana wyłącznie pod nadzorem lekarza weterynarii przez personel, który przeszedł specjalne szkolenie.

2.Państwa członkowskie zapewniają, aby maksymalne zagęszczenie hodowli w gospodarstwie lub kurniku gospodarstwa w żadnym momencie nie przekraczało 33 kg/m2.

3.W drodze odstępstwa od powyższej zasady można zezwolić, aby obsada kurcząt nie przekraczała 39 kg/m2, pod warunkiem, że spełnione są dodatkowe wymogi w zakresie ochrony ptaków określone w załącznikach I i II do niniejszej dyrektywy.

4.W przypadku spełnienia kryteriów określonych w załączniku V państwa członkowskie mogą zezwolić na dodatkowe zwiększenie maksymalnego zagęszczenia hodowli, o co najwyżej 3 kg/m2 tj. maksymalnie do 42 kg/m2.

ZAŁĄCZNIK II- Dodatkowe wymogi w stosunku do gospodarstw utrzymujących brojlery o zwiększeniu obsady powyżej 33 kg/m2

• Właściciel lub opiekun wyznacza dokładną liczbę i powiadamia na 15 dni przed planowanym wsadem, inspekcję weterynaryjną o zamierzonym tuczu brojlerów o zwiększonej obsadzie powyżej 33 kg/m2 .

• Dołącza do niniejszego zawiadomienia informacje zawierające;

a)szczegółowe dane techniczne kurnika i jego wyposażenia :

• plan kurnika, w tym wymiary powierzchni zajmowanej przez kurczęta;

• system wentylacji oraz, schładzania i ogrzewania wraz z jego lokalizacją,

• projekt wentylacji wskazujący docelowe parametry jakości powietrza, takie jak prędkość przepływu powietrza oraz temperatura;

• informacje dotyczące systemów karmienia i pojenia oraz ich lokalizacji;

• informacje dotyczące systemów alarmowych i awaryjnych systemów zasilania w razie awarii elektryczności;

• rodzaj podłogi i ściółki;

ZAŁĄCZNIK V- KRYTERIA ZASTOSOWANIA ZWIĘKSZONEGO ZAGĘSZCZENIA HODOWLI do 42 kg/m2.

• a) monitorowanie gospodarstwa przeprowadzane przez właściwy organ w ciągu ostatnich 2 lat nie wykazało żadnych nieprawidłowości w odniesieniu do wymogów niniejszej dyrektywy, i

• b) podczas monitorowania właściciel lub opiekun gospodarstwa korzysta z wytycznych dla dobrej praktyki zarządzania,

• c) w co najmniej siedmiu kolejno sprawdzanych po sobie stadach z kurnika skumulowany wskaźnik śmiertelności dziennej wynosił poniżej wartości 1 % + 0,06 % pomnożonej przez wiek stada przy uboju podany w dniach.

• Jeżeli w ciągu ostatnich dwóch lat właściwy organ nie przeprowadził monitorowania gospodarstwa, należy przeprowadzić co najmniej jedno monitorowanie, aby sprawdzić, czy spełniony jest wymóg w lit. a).

Szkolenie i informowanie osób zajmujących się kurczętami.

• Państwa członkowskie zapewniają, że opiekunowie kurcząt odbyli w zakresie ich zadań wystarczające szkolenia, jak również gwarantują dostępność właściwych szkoleń.

• Państwa Członkowskie zapewniają, aby ustanowiono system kontroli i zatwierdzania szkoleń. Właściciel lub opiekun kurcząt powinien posiadać świadectwo uznawane przez właściwy organ Państwa Członkowskiego poświadczające zadowalające umiejętności .

• Szkolenia, o których mowa koncentrują się na aspektach związanych z dobrostanem i obejmują w szczególności tematy wymienione w załączniku IV.

• Państwa członkowskie zapewniają ustanowienie systemu kontroli i zatwierdzania szkoleń. Opiekun kurcząt posiada świadectwo uznawane przez właściwy organ odnośnego państwa członkowskiego poświadczające ukończenie takiego szkolenia lub zdobycie doświadczenia równoważnego takiemu szkoleniu.

• Państwa członkowskie mogą uznać doświadczenie zdobyte przed dniem 30 czerwca 2010 r. za równoważne udziałowi w takich szkoleniach i wydać świadectwa poświadczające ich równoważność.

• Państwa członkowskie mogą uznać, że wymogi, o których mowa w ust. 1-4, należy stosować również do właścicieli.

• Właściciel lub opiekun dostarcza osobom zatrudnionym lub wynajętym przez niego do zajmowania się kurczętami lub do ich chwytania i ładowania instrukcje i informacje dotyczące odpowiednich wymogów związanych z dobrostanem zwierząt, w tym dotyczących metod uboju praktykowanych w gospodarstwach.

SZKOLENIA (zał.IV)

• treść niniejszej dyrektywy; (zał.I.i II.)

• fizjologia zwierząt, zwłaszcza ich potrzeby w zakresie picia i jedzenia, zachowanie zwierząt, w tym oznaki zachowania normalnego, anormalnego i lęku, i pojęcie stresu;

• praktyczne aspekty delikatnego obchodzenia się z kurczętami oraz wyłapywanie, załadunek i transport;

• opiekę nad kurczętami w nagłych przypadkach, procedury uśmiercania i uboju w nagłych przypadkach;

• podstawowe środki bioasekuracji.

Etykietowanie mięsa kurcząt

• Wprowadzenie systemu etykietowania mięsa kurcząt, produktów mięsnych i wyrobów mięsnych, opartego na przestrzeganiu standardów dobrostanu zwierząt, łącznie z podawaniem na opakowaniu jasnych informacji o standardach produkcji i o pochodzeniu produktu .

• Na etykiecie musi być informacja o obsadzie kurcząt metr kwadratowy w gospodarstwach. Powinien być podany również wiek zwierzęcia bądź inne parametry, które zdaniem konsumentów powinny być uwzględniane.

Kontrole

Właściwy organ (inspekcja weterynaryjna) w szczególności sprawdza:

a) czy masa ciała żywych kurcząt utrzymywanych w kurnikach nie przekracza maksymalnej obsady.

b) wiarygodność zarejestrowannej liczebności stada i wskaźników śmiertelności dziennej;

c) czy w przypadku gospodarstw lub kurników w gospodarstwach wykorzystujących wyższą obsadę, spełnione są wszystkie wymogi.

VI. Minimalne wymogi w zakresie transportu zwierząt.

Swobodny przepływ towarów i usług obowiązujący w Unii Europejskiej obejmuje również zwierzęta, które mogą być przewożone z jednego kraju członkowskiego do innego bez żadnych kontroli granicznych. Według danych EUROSTAT w roku 2000 w krajach UE poddano ubojowi 26,8 milionów sztuk bydła, 203 miliony świń, 77,6 milionów owiec i kóz z tej liczby ubijanych zwierząt , transport żywych zwierząt pomiędzy krajami UE obejmował 2 965 784 sztuk bydła ,11 860 227 świń oraz 2 567 720 owiec i kóz . Liczba zwierząt eksportowanych do odbiorców poza UE jako zwierzęta rzeźne lub w celach hodowlanych wynosiła 3OO 184 szt. bydła , 30 772 szt. świń oraz 60 830 owiec i kóz . Liczba transportowanych koni rzeźnych wewnątrz UE wynosiła 27 430 sztuk a import z krajów trzecich wyniósł 113 470 w tym 50 465 koni z Polski. Różne są też odległości transportowanych zwierząt np. świnie są transportowane z Holandii do rzeźni włoskich, francuskich czy hiszpańskich pokonując odległość ponad 1500 km a czas podróży osiąga 30-40 godzin, bydło jest transportowane nawet do Egiptu czy Libanu . Nowe kraje członkowskie w tym również Polska stworzą nowe większe możliwości obrotu zwierząt wewnątrz UE ale przez to zwiększy się również odległość transportowanych zwierząt. Należy jednak pamiętać, że transporty zwierząt są pod specjalnym nadzorem społecznym ale również i prawnym.

Każdy transport zwierząt może wywołać u nich stres transportowy. Czynnikami stresogennymi w czasie transportu są: ruch pojazdu, hałas, wibracje, działanie sił odśrodkowych, zmiana warunków świetlnych, termiczno-wilgotnościowych , czasem głód i pragnienie, obce środowisko socjalne i nadmierne stłoczenie zwierząt. Bezpośrednie straty jakie zachodzą podczas transportu dotyczą upadków, które dla świń są szacowane dla transportu poniżej 8 godzin od 0,03 % do 0,5 % w różnych krajach Unii Europejskiej .Około 70 % upadków zdarza się w ciężarówkach a pozostałe 30 % po osiągnięciu celu transportu. Główne jednak straty jakie ponoszą przewoźnicy w wyniku stresu transportowego dotyczą pogorszenia jakości mięsa po uboju poprzez zwiększony odsetek występowania syndromu PSE i DFD. Te straty szacowane są na miliony euro. Ocenia się również, że co roku ginie ok.120milionów kurczaków podczas transportu.

Regulacje prawne dotyczące transportu zwierząt

Bazą dla większości dzisiejszych aktów prawnych dotyczących dobrostanu zwierząt podczas transportu jest Europejska Konwencja Ochrony Zwierząt podczas Transportu Międzynarodowego. Konwencja ta została przyjęta przez Radę Europy 13 grudnia 1968 roku.

Powyższą Konwencję stosuje się tylko do transportu międzynarodowego. Konwencją tą objęty jest transport wszystkich zwierząt gospodarskich (bydło, owce, konie, świnie, krowy, drób, króliki), domowych (psy, koty) oraz innych ssaków, ptaków oraz zwierząt kręgowych zimnokrwistych. Ta Konwencja nie obejmuje transportu indywidualnego zwierząt przez osobę która jest odpowiedzialna za zwierzę w czasie transportu oraz transportu zwierząt domowych towarzyszących właścicielowi w jego prywatnej podróży. Konwencja ta została podpisana przez UE jako instytucję oraz prawie przez wszystkie państwa członkowskie UE. Polska pomimo swego członkowstwa w Radzie Europy Konwencji tej do tej pory jeszcze nie podpisała.

Do najważniejszych aktualnych aktów prawnych Unii Europejskiej związanych z zapewnieniem dobrostanu zwierząt podczas transportu należą:

• Rozporządzenie Rady (EC) NR 1/2005z dnia 22 grudnia 2004 r.w sprawie ochrony zwierząt podczas transportu i związanych z tym działań oraz zmieniające dyrektywy 64/432/EWG i 93/119/WE oraz rozporządzenie (WE) nr 1255/97.

• Rozporządzenie Rady 1255/97 dotyczące kryteriów wspólnoty dla punktów postoju uzupełniające plan podróży określony w aneksie do Dyr. 91/628,

W Polsce dodatkowo warunki transportu zwierząt regulowane są następującym aktem prawnymm:

1.Ustawa o Ochronie Zwierząt

z dnia 21 sierpnia 1997r

(Dz.U.97.11.724 )

znowelizowana Ustawą o Ochronie Zwierząt 6 czerwca 2002r i w roku 2006 (USTAWĄ dnia 8 grudnia 2006 r. o zmianie ustawy o ochronie zwierząt i ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt).

Wymienione przepisy UE w sprawie szczegółowych warunków i sposobu transportu zwierząt nie obejmuje swymi przepisami tych transportów, które:

• nie mają związku z działalnością gospodarczą

• oraz do transportu zwierząt bezpośrednio do lub z gabinetów lub klinik weterynaryjnych, odbywającego się z polecenia lekarza weterynarii.

Zwierzęta w czasie transportu

Do transportu mogą być przeznaczone tylko zwierzęta zdrowe, nie wykazujące żadnych objawów klinicznych choroby. W szczególnych przypadkach chore lub zranione zwierzęta mogą być uznawane za zdolne do transportu, jeśli są:

a) lekko zranione lub chore, a transport nie spowoduje dodatkowego cierpienia

b) transportowane do celów badawczych jeśli choroba lub uszkodzenie jest częścią programu badawczego;

c) transportowane pod nadzorem weterynaryjnym lub po leczeniu lub też po diagnozie weterynaryjnej. Zezwolenie na tego rodzaju transport zostaje wydane jedynie wówczas, jeśli objęte nim zwierzęta nie są poddane niepotrzebnemu cierpieniu lub złemu traktowaniu;

d) zwierzęta poddane procedurom weterynaryjnym wynikającym z praktyk rolniczych, takich jak pozbawianie rogów lub kastracja, pod warunkiem, że rany są całkowicie zagojone.

Decyzję o dopuszczeniu zwierząt do transportu podejmuje powiatowy lekarz weterynarii lub upoważniony przez niego inspektor weterynaryjny wydając odpowiednie świadectwo lekarskie. Zasadniczą sprawą przy podejmowaniu decyzji o tym czy chore lub ranne zwierzę może być posłane do rzeźni lub lecznicy weterynaryjnej, jest to czy można je przewieźć nie narażając na niepotrzebny ból lub cierpienie. Należy więc rozważyć szereg punktów.

• Czy można załadować zwierzę bez użycia siły i bez przysparzania dodatkowego cierpienia?

• Czy zwierzę może wygodnie utrzymać swój ciężar na czterech nogach, a jeśli w czasie podróży będzie stać, to czy zrobi to bez bólu i wyczerpania?

• Jaki jest czas trwania podróży?

• Jakiego rodzaju drogą zwierzę ma być przewiezione?

• Czy stan zwierzęcia znacznie się pogorszy w czasie potrzebnym na dojazd do rzeźni albo lecznicy weterynaryjnej?

• Czy rzeźnia lub ośrodek leczniczy, który przyjmie zwierzęta, znajduje się w pobliżu?.

• Czy podczas podróży zwierzę będzie miało wystarczającą opiekę?

• Czy zapewni się im odpowiednią wyściółkę ?

Zabrania się transportu :

Zwierząt rannych, chorych , osłabionych a w szczególności jeśli:

a) nie są zdolne do samodzielnego poruszania się bez bólu lub poruszania się bez pomocy;

b) mają poważną ranę otwartą, ;

c) są to ciężarne samice będące w okresie przekraczającym 90 % lub więcej przewidywanego okresu ciąży, lub są to samice, które urodziły w poprzednim tygodniu;

d) są to nowonarodzone ssaki, u których rana po pępowinie nie zagoiła się jeszcze całkowicie;

e) są to świnie w wieku poniżej trzech tygodni, jagnięta w wieku poniżej tygodnia i jałówki w wieku poniżej dziesięciu dni, chyba że są transportowane na odległość mniejszą niż 100 km;

f) są to koty i psy w wieku poniżej ośmiu tygodni, chyba że towarzyszy im matka;

g) są to zwierzęta z porożem w scypule.

Jeżeli zwierzęta zachorują lub zostaną zranione w czasie podróży musi zostać udzielona im pierwsza pomoc tak szybko jak to możliwe. Jeżeli istnieje konieczność i warunki mogą być skierowane do leczenia w punktach weterynaryjnych. W sytuacjach gdy nie może być udzielona skuteczna pomoc, a zwierzę w wyniku urazu cierpi należy poddać go uśmierceniu w sposób regulowany odpowiednimi przepisami.

• Jeśli jednym środkiem transportu przewożone są zwierzęta różnych gatunków, powinny być one rozdzielone. Dotyczy to także dorosłych i młodych zwierząt lecz nie dotyczy to matek i ich ssącego potomstwa. Nie kastrowane samce powinny być oddzielone od samic. Zwierzęta kopytne nie mogą być wiązane za rogi ani za pomocą kółek nosowych. Zwierzęta jednokopytne, z wyjątkiem nieoswojonych źrebiąt oraz zwierząt przewożonych w pojedynczych boksach, powinny mieć podczas transportu założone kantary. Zabrania się stosowania elektrycznych poganiaczy, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa ludzi lub zwierząt. Dojne krowy, owce i kozy, którym nie towarzyszy potomstwo, muszą być dojone w odstępach nie większych niż 12 godzin.

Środki uspokajające mogą być podawane ptakom i ssakom jedynie w wyjątkowych okolicznościach i tylko pod bezpośrednim nadzorem lekarza weterynarii. Szczegółowa informacja o podaniu tych środków powinna być zamieszczona w dokumentach towarzyszących zwierzęciu do miejsca przeznaczenia.

Ogólne wymogi dotyczące środków transportu i warunków transportu

Każdy pojazd musi:

• być skonstruowany i utrzymany w sposób zapewniający bezpieczeństwo zwierząt podczas załadunku, transportu i wyładunku.

• chronić zwierzęta przed zranieniem, niepotrzebnym cierpieniem, niepogodą, oraz nadmiernym hałasem i wibracją.

• nie mieć ostrych kantów, występów, szpar i miejsc, które mogłyby spowodować obrażenia.

Pojazdy przeznaczone do przewozu zwierząt winny być tak zaprojektowane i zbudowane oraz wyposażone aby wytrzymywały obciążenia zwierząt i zapewniały im bezpieczeństwo i dobrostan podczas transportu. Muszą zapewniać odpowiednią wentylację i pozwalać na kontrolę (doglądanie) wszystkich zwierząt podczas transportu i gdy to jest konieczne umożliwiać ich karmienie i pojenie. W środkach transportu zwierzęta muszą mieć zapewnioną dostateczną powierzchnię do stania i leżenia w naturalnej pozycji.

Pojazdy do transportu muszą być zadaszone aby zapewnić zwierzętom skuteczną ochronę przed niekorzystnymi warunkami klimatycznymi (np. opady, promieniowanie słoneczne itp.). Podłoga nie może być śliska musi być szczelna. Pojazdy przewożące świnie o masie ciała mniejszej niż 10 kg, jagnięta poniżej 20 kg, jałówki w wieku poniżej sześciu miesięcy i źrebięta w wieku poniżej czterech miesięcy powinny mieć zawsze zapewnioną odpowiednią ściółkę lub odpowiedni materiał zapewniający im komfort właściwy dla gatunku, liczby transportowanych zwierząt oraz pogody. Materiał musi zapewniać odpowiednią absorpcję moczu i odchodów. Wewnętrzne pionowe powierzchnie powinny być gładkie w celu łatwego czyszczenia aby uniknąć skaleczeń zwierząt oraz odporne na korozję.

Środki transportu i kontenery powinny być tak skonstruowane , aby nie powodowały zbędnego cierpienia zwierząt i zapewniały im bezpieczeństwo podczas transportu oraz uniemożliwiały ich ucieczkę.

W czasie transportu konieczny jest swobodny dostęp do zwierząt nie tylko z powodu zaopatrywania ich w żywność, wodę i ściółkę, ale również z konieczności ręcznego oddzielenia agresywnych zwierząt, zabezpieczenia drzwi lub przemieszczania zwierząt wewnątrz pojazdu.. Jeżeli pojazd posiada 2 poziomy lub więcej, powinna być umocowana drabina na stałe lub przenośna umieszczona w dostępnym miejscu dla obsługi. Jeżeli pojazdy wymagają podziału na przegrody winny być one stabilnymi konstrukcjami i bezpiecznie połączonymi z główną konstrukcją pojazdu. Światło powinno być dostępne dla kontroli i opiekunów zwierząt. Pojazdy powinny być czyszczone i dezynfekowane przed każdym załadunkiem zwierząt. Pojazdy drogowe powinny mieć wyposażenie do załadowania i rozładowywania.

Pojazdy, w których transportowane są zwierzęta powinny być oznakowane w sposób jasny i widoczny wskazujący na obecność zwierząt.

Wentylacja pojazdów jest niezbędna nie tylko dla zaopatrzenia zwierząt w tlen, lecz także dla usunięcia z pojazdu wilgotności, nadmiaru ciepła i toksycznych gazów. Wysoka wilgotność wraz z towarzysząca wysoką temperaturą jest bardzo stresogenna dla zwierząt. Pojazdy w czasie ruchu są lepiej wentylowane niż podczas postoju i dlatego wymagają otworów wentylacyjnych z możliwością ich regulacji. Otwory wentylacyjne nie powinny być na tyle duże by zwierzęta mogły wystawiać na zewnątrz pojazdu głowę. Przy regulacji wentylacji należy wziąć pod uwagę możliwość chłodnych wiatrów w czasie zimy i dostosować otwieranie otworów wentylacyjnych do warunków pogodowych.

Jeśli warunki atmosferyczne wskazują na ryzyko stresu wywołanego upałem lub chłodem, ważne jest regularne doglądanie zwierząt w czasie podróży i rozpoznanie oznak stresu termicznego .

Samochody do przewożenia koni nie mogą być dwu- lub wielopokładowe.

Decyzję w sprawie dopuszczenia środka transportu drogowego do użycia w transporcie zwierząt wydaje powiatowy lekarz weterynarii na wniosek zainteresowanego przewoźnika.

• powiatowy lekarz weterynarii wydaje świadectwo zatwierdzenia środka transportu drogowego wykorzystywanego do długotrwałego transportu pod warunkiem, że środek transportu:

• a) nie jest przedmiotem innego wniosku o zatwierdzenie i nie posiada świadectwa zatwierdzenia wydanego przez inne władze tego samego lub innego Państwa Członkowskiego;

• b) został poddany kontroli przez właściwe władze lub organ wyznaczony przez Państwo Członkowskie i spełnia wymagania w stosunku do zaprojektowania, konstrukcji i utrzymania środków transportu przeznaczonych do długotrwałych przewozów.

• 2. Zaświadczenie ważne jest maksymalnie przez okres pięciu lat od chwili wydania oraz będzie przestaje być ważne w przypadku modyfikacji lub przebudowy środka transportu w sposób wpływający na dobrostan zwierząt.

Powiatowy lekarz weterynarii może cofnąć decyzję o dopuszczeniu środka transportu drogowego do użycia w transporcie zwierząt, jeżeli nie spełnia on wymagań,

Załadunek i rozładunek

Załadunek i rozładunek zwierzat należą do jednych z bardziej stresogennych czynności podczas transportu. Niewiele zwierząt gospodarskich ładowanych jest na tyle często, żeby nauczyły się z doświadczenia, toteż przewoźnik ma zwykle do czynienia z nie wytresowanymi i nerwowymi zwierzętami.

Miejsce wyładunku powinno być zabezpieczone i zawierać szeroką, wolną i prostą drogę prowadzącą z ciężarówki do obejścia, lub miejsca postoju. Zwierzęta powinny mieć tylko jeden oczywisty, wyraźny kierunek w którym mają podążyć. Do załadunku i rozładunku powinno używać się odpowiednich schodków, ramp i pomostów. Ich powierzchnie powinny być tak skonstruowane aby zapobiec poślizgom zwierząt. Wyposażenie to powinno posiadać boczne barierki zabezpieczające przed upadkiem zwierząt. W czasie załadunku lub rozładunku niedozwolone jest podnoszenie lub ciągnięcie zwierząt za głowy, uszy, nogi, ogon , szczecinę lub bicie zwierząt. Natomiast należy zachęcać zwierzęta głosem, flagami, workami, lub specjalnymi tarczami, by szły we właściwym kierunku.

• Urządzenia do załadowania i rozładowania, w tym powierzchnia podłogowa, powinny być zaprojektowane, skonstruowane i obsługiwane tak, aby:

• a) zapobiegać zranieniom i cierpieniu oraz minimalizować pobudzenie i ból podczas ruchów zwierząt, jak również aby zapewnić bezpieczeństwo zwierząt. W szczególności, powierzchnie nie mogą być śliskie oraz zapewniona musi być ochrona boczna, aby zapobiec uciekaniu zwierząt;

• b) mogły być czyszczone i dezynfekowane.

• 1.4. a) Nachylenie ramp nie może przekraczać 20 stopni dla świń,cieląt i koni oraz

• 26 stopni 34 minuty, dla owiec i bydła innego niż cielęta.

• Jeśli nachylenie jest większe niż 10 stopni, rampy powinny być zaopatrzone w ograniczniki dla kopyt, zapewniające zwierzęciu na bezpieczne i łatwe wejście lub zejście;

• b) platformy podnoszące i górne podłogi powinny być wyposażone w barierki zabezpieczające przed wypadaniem lub uciekaniem zwierząt podczas załadowania i rozładowania.

Czas trwania transportu, przerwy na karmienie, pojenie i okresy odpoczynku

.

a) Czas trwania transportu zwierząt gospodarskich nie może przekraczać 8 godzin (nie dotyczy to transportu lotniczego).

b) Czas ten może być przedłużony, jeśli środki transportu drogowego są przeznaczone do długotrwałych transportów i spełniają dodatkowe wymogi:

• są wyposażone w odpowiedni system nawigacji pozwalający monitorowanie transportu,

• pojazdy są wyposażone w dach o jasnym kolorze, właściwie izolowanym,

• na podłodze pojazdu znajduje się wystarczająca ilość ściółki,

• jest w nim wystarczająca powierzchnia dla odpoczynku zwierząt w pozycji leżącej,

• konwojent ma bezpośrednią możliwość dotarcia do zwierząt,

• zapewniona jest odpowiednia wentylacja mechaniczna regulowana z kabiny kierowcy przy jednoczesnym monitoringu i rejestracji warunków termicznych wewnątrz pojazdu. Czujniki są zlokalizowane w tych częściach pojazdu, które są narażone na najgorsze warunki klimatyczne,

• system wentylacji zapewnia wymianę powietrza o minimalnej wydajności 60 m3/h/KN ładowności,

• system wentylacji musi być zdolny do pracy przez co najmniej 4 godziny, niezależnie od pracy silnika pojazdu,

• temperatura powietrza w pojazdach służących do transportu powyżej 8 godzin może się wahać od 5-30⁰C z tolerancją +_5⁰C w zależności od gatunku zwierząt i warunków klimatycznych,

• pojazdy są zaopatrzone w system ostrzegania służący zawiadamianiu kierowcy o tym, że temperatura w pojeździe osiąga ustalone maksimum lub minimum ,

• środek transportu posiada przesuwane przegrody pozwalające na odgrodzenie zwierząt,

• pojazd wyposażony jest wystarczający zapas paszy i wody na cały czas podróży. W trakcie podróży pasza jest zabezpieczona przed warunkami pogodowymi oraz zanieczyszczeniem takim jak, kurz, paliwo, spaliny, odchody i mocz zwierząt.

• pojazd wyposażony jest specjalne wyposażenie do karmienia zwierząt, które i przechowywane jest w specjalnej części pojazdu oddzielonej od zwierząt, w przypadku stosowania go do karmienia musi być tak przymocowane do pojazdu, aby nie nastąpiło jego przewrócenie.

• pojazd wyposażony jest w przyłącze do dostarczania wody w czasie postoju, w stałe lub przenośne poidła dla zwierząt, odpowiednie dla różnych gatunków, np. koryta, miski, smoczki, urządzenia te muszą być tak skonstruowane, aby nie raniły zwierząt.

• pojazdy do przewozu świń muszą być dodatkowo wyposażone w zbiorniki na wodę pitną i poidła samoczynne rozmieszczone równomiernie w pojeździe umożliwiając stały do nich dostęp dla zwierząt .Zbiorniki te muszą być tak skonstruowane, aby mogły być opróżniane i czyszczone po każdej podróży, oraz aby pozwalały na kontrolę poziomu wody. Pojazdy te powinny posiadać system zraszania zwierząt w upalne dni.

Jeżeli środek transportu drogowego spełnia powyższe wymagania, mogą być w nim transportowane wszystkie zwierzęta za wyjątkiem ;

• domowych nieparzystokopytnych do czwartego miesiąca życia , z wyjątkiem zarejestrowanych nieparzystokopytnych;

• nieujeżdżonych koni

• cieląt do drugiego tygodnia;

• świń o masie ciała nie przekraczającej 10 kg

Cielęta i prosięta mogą być transportowane wcześniej niż wymieniono powyżej ,ale muszą być przewożone w obecności matki.

Obowiązuje następujący maksymalny czas podróży zwierząt kopytnych, częstotliwość ich karmienia i pojenia oraz częstotliwość i czas trwania obowiązkowych postojów (przerw w podróży):

1) nieodsadzone cielęta, jagnięta, koźlęta i źrebięta będące na diecie mlecznej oraz nieodsadzone prosięta po 8 godzinach transportu powinny mieć zapewnioną co najmniej godzinną przerwę na pobranie wody i karmy, po upływie której mogą być transportowane kolejne 9 godzin;

2) świnie mogą podróżować maksymalnie 24 godziny, jeśli środki transportu, w których przewozi się trzodę chlewną, są wyposażone w zbiorniki wody o wystarczającej pojemności, tak aby świnie mogły pić wodę w czasie transportu;

3) konie mogą być przewożone maksymalnie 24 godziny, muszą jednak co 8 godzin dostawać wodę i karmę;

4) pozostałe zwierzęta kopytne po 14 godzinach transportu powinny mieć zapewnioną co najmniej godzinną przerwę na pobranie wody i karmy, po upływie której mogą być transportowane kolejne 14 godzin.

. Maksymalny czas podróży zwierząt kopytnych może być przedłużony, jeżeli transport do miejsca przeznaczenia zakończy się w ciągu kolejnych 2 godzin. Po upływie czasu podróży zwierzęta kopytne powinny być wyładowane, napojone i nakarmione oraz mieć zapewniony okres odpoczynku nie krótszy niż 24 godziny

Dla drobiu ptaków domowych i krółików pasza i woda powinny być dostępne w wystarczających ilościach, z wyjątkiem gdy:

• podróż trwa mniej niż 12 godzin, z pominięciem czasu załadunku i wyładunku;

• podróż trwa mniej niż 24 godzin dla wszystkich gatunków drobiu, pod warunkiem, że musi się ona zakończyć w ciągu 72 godzin po wylęgu.

Psy i koty podczas transportu powinny być karmione zgodnie z pisemnymi instrukcjami, z tym że:

1) odstępy w karmieniu nie mogą przekraczać 24 godzin;

2) odstępy w pojeniu nie mogą przekraczać 12 godzin.

Przepisy europejskie zakładają, że generalnie czas transportu zwierząt przeznaczonych do uboju nie powinien przekraczać 8 godzin, jeśli miejsce załadunku zwierząt i miejsce przeznaczenia zwierząt znajdują się na terytorium jednego państwa.

Nadzór nad transportem zwierząt

Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie zasad i warunków wykonywania transportu, ponosi przewoźnik. Przewoźnik - oznacza osobę fizyczną lub prawną dokonującą zarobkowo transportu zwierząt w imieniu własnym lub w imieniu innej osoby albo dostarczającą środki transportu przystosowane do przewozu zwierząt.

Przewoźnik i nadawca zwierząt odpowiadają za zorganizowanie transportu zwierząt w taki sposób, aby nie powodował zranienia albo zbędnego cierpienia żadnego zwierzęcia.

Dla zapewnienia właściwej opieki nad zwierzętami w czasie transportu, każdej ich przesyłce powinna towarzyszyć osoba obsługująca odpowiednio przeszkolona (konwojent) lub funkcję tę może pełnić przeszkolony kierowca. „Osoba obsługująca” (konwojent) oznacza osobę bezpośrednio odpowiedzialną za dobrostan zwierząt, która towarzyszy im podczas przewozu;

Przewoźnik może zatrudniać do transportu zwierząt wyłącznie kierowców i osoby obsługujące (konwojentów) posiadających kwalifikacje niezbędne do transportowania zwierząt, potwierdzone przez powiatowego lekarza weterynarii. Dokumenty potwierdzające kwalifikacje kierowcy lub konwojenta oraz dziennik podróży przewoźnik dołącza do dokumentów przewozowych. Przewoźnik jest również zobowiązany przedłożyć powiatowemu lekarzowi weterynarii właściwemu dla miejsca wysyłki dziennik podróży , jeżeli podróż zwierząt kopytnych do państw członkowskich Unii Europejskiej, pomiędzy tymi państwami lub do państw trzecich będzie trwała wraz z postojami dłużej niż 8 godzin.

Specjalne wymogi dotyczące transportu zwierząt

Transport koleją

Każdy wagon powinien być oznaczony widocznym znakiem wskazującym na obecność zwierząt, o ile zwierzęta nie są przewożone w kontenerach. Jeśli nie są to wagony skonstruowane specjalnie do tego celu, muszą one mieć izolowany dach, zapewnić odpowiednią wentylację, efektywną nawet w czasie powolnej jazdy. Ściany wewnętrzne muszą być z drewna lub podobnego materiału, gładkie i zaopatrzone w kółka lub inne uwięzie na odpowiedniej wysokości .

Jeśli konie nie są przewożone w indywidualnych boksach, powinny być uwiązane przodem do kierunku jazdy, lub głowami zwróconymi do siebie. Nie wolno wiązać źrebiąt i nie ujeżdżonych koni. Wszelkie przemieszczanie wagonów powinno odbywać się w sposób łagodny, bez wstrząsów, szarpań i gwałtownych hamowań.

Transport wodny

1. Urządzenia statku powinny zapewniać zwierzętom bezpieczeństwo, eliminować zadawanie cierpień i powstawanie urazów. Nie można przewozić zwierząt na odkrytych pokładach o ile nie stosuje się odpowiednio zabezpieczonych kontenerów.

2. Zwierzęta muszą być zabezpieczone przed wodą i wpływem pogody. Pomiędzy kontenerami lub kojcami musi być przestrzeń dla obsługi, której liczebność powinna zależeć od czasu trwania podróży i liczby zwierząt. Części statku, w których znajdują się zwierzęta powinny mieć odpowiednią kanalizację i być utrzymane w czystości. Na czas podróży statek powinien być zaopatrzony w odpowiednią ilość wody pitnej (jeśli sam jej nie wytwarza) i paszy odpowiedniej dla przewożonego gatunku zwierząt.

3. Przewidzieć trzeba odpowiednie warunki dla izolacji zranionych zwierząt, z możliwością udzielenia im pierwszej pomocy.

4. Jeśli przewóz następuje w wagonach na statku, szczególną uwagę należy zwracać na odpowiednią wentylację. W przewozie samochodami na statkach lub promach obowiązuje dokładne umocowane samochodu zapewnienie wentylacji, ponieważ przepływ powietrza przez zamknięte pomieszczenia statku jest ograniczony. Zapewniony być musi dostęp dla każdego samochodu w celu kontroli, karmienia i pojenia zwierząt.

Transport powietrzny

Zwierzęta muszą być przewożone w kontenerach przegrodach lub kojcach odpowiednich dla danego gatunku spełniających wymogi przepisów IATA (Międzynarodowy Związek Transportu Powietrznego). Szczególnej uwagi wymaga unikanie wysokich lub niskich temperatur i gwałtownych zmian ciśnienia powietrza.

Wielkość powierzchni ładownej w środkach transportu dla poszczególnych gatunków i zwierząt .

Zalecania dotyczące transportu bydła

Transport kolejowy i samochodowy

Rodzaj	Przybliżona waga w kg	Powierzchnia w m^2/zwierzę
Małe cielęta Cielęta średniej wielkości Cielęta ciężkie Bydło średniej wielkości Bydło ciężkie Bydło b. ciężkie	55 110 200 325 550 > 700	0,30 - 0,40 0,40 - 0,70 0,70 - 0,95 0,95 - 1,30 1,30 - 1,60 [> 1,60]

Transport lotniczy

Rodzaj	Przybliżona waga w kg	Powierzchnia w m^2/zwierzę
Cielęta	50 70	0,23 0,28
Bydło	300 500	0,84 1,27

Transport morski

Żywa waga w kg	m^2/zwierzę
200/300 300/400 400/500 500/600 600/700	0,81/1,0575 1,0575/1,305 1,305/1,5525 1,5525/1,8 1,8/2,025

Zalecania dotyczące transportu owiec i kóz

Transport kolejowy i samochodowy

Rodzaj	Waga w kg	Powierzchnia w m^2/zwierzę
Owce strzyżone Owce niestrzyżone Owce w zaawansowanej ciąży	< 55 > 55 < 55 > 55 < 55 > 55	0,20 - 0,30 > 0,30 0,30 - 0,40 > 0,40 0,40 - 0,50 > 0,50
Kozy Kozy w zaawansowanej ciąży	< 35 35 - 55 > 55 < 55 > 55	0,20 - 0,30 0,30 - 0,40 0,40 - 0,75 0,40 - 0,50 > 0,50

Transport lotniczy

Średnia waga w kg	Pow. na owcę/kozę w m^2
25 50 75	0,20 0,30 0,40

Transport morski

Żywa waga w kg	Powierzchnia w m^2/zwierzę
20/30 30/40 40/50 50/60 60/70	0,24/0,265 0,265/0,290 0,290/0,315 0,315/0,340 0,340/0,390

Zalecania dotyczące transportu koni

Transport kolejowy i drogowy

Dorosłe konie Młode konie (6-24 miesięcy) (podróż do 48 godzin) Młode konie (6-24 miesięcy) (podróż pow. 48 godzin) Kucyki (poniżej 144 cm) Źrebięta (0-6 miesięcy)

1,75 m^2 (0,7 x 2,5 m.)* 1,2 m^2 (0,6 x 2 m.) 2,4 m^2 (1,2 x 2 m.) 1 m^2 (0,6 x 1,8 m.) 1,4 m^2 (1 x 1,4 m.)

* standardowa użytkowa szerokość wagonów wynosi 2.6 do 2.7 m.

Transport lotniczy

Zagęszczenie załadunków koni w stosunku do powierzchni
0-100 kg 100-200 kg 200-300 kg 300-400 kg 400-500 kg 500-600 kg 600-70 kg0 700-800 kg	0,42 m^2 0,66 m^2 0,87 m^2 1,04 m^2 1,19 m^2 1,34 m^2 1,51 m^2 1,73 m^2

Transport morski

Żywa waga w kg	Powierzchnia w m^2/zwierzę
200/300 300/400 400/500 500/600 600/700	0,901/1,175 1,175/1,45 1,45/1,725 1,725/2 2/2,25

Zalecania dotyczące transportu świń

Transport kolejowy i drogowy

Średnia masa ciała w kg	Powierzchnia przypadająca na zwierzę w m^2	Ilość zwierząt na 1 m^2 powierzchni
30 40 80 100 120	0,21 0,26 0,40 0,45 0,55	4,7 3,8 2,5 2,2 1,9

Transport lotniczy

Średnia masa ciała w kg	Powierzchnia przypadająca na zwierzę w m^2
15 25 50 100	0,13 0,15 0,35 0,511

Transport morski

Średnia masa ciała w kg	Powierzchnia przypadająca na zwierzę w m^2
20 45 70 100 140	0,28 0,37 0,60 0,8 0,95

99

---