1. Semantyka i pragmatyka jako dziedziny badan językoznawczych (Joanna Czyżewska, Joanna Domitrz)

PRAGMATYKA

• Pragmatyka to kierunek badań lingwistycznych rozwijający się od lat siedemdziesiątych XX wieku w rezultacie przeniesienia zainteresowania z relacji wewnątrz - językowych ( systemu langue), na stosunki między językiem a jego użytkownikami obserwowane w indywidualnych aktach mowy realizacji języka (system parole).

• Pragmatyka uprzywilejowuje preformację, czyli użycie języka jako przedmiot badań, a nie kompetencje językową, czyli wiedzę użytkowników. Bada przede wszystkim funkcje wypowiedzi rozumiane jako cele komunikacyjne użytkowników - są nimi:

• informowanie,

• wyrażanie uczuć,

• wartościowanie uczuć,

• wartościowanie zjawisk,

• kreowanie rzeczywistości,

• reklamowanie rzeczy i działań,

• manipulowanie odbiorcami,

• realizowanie aktów grzeczności ( np. dziękowanie czy przepraszanie)

• oraz wiele innych)

• Ważną rolę w ukonstytuowaniu badań pragmatyki odegrała teoria aktów mowy i teoria zasad konwersacyjnych, czyli koncepcja badań nad etykietą językową Geoffreya Leecha. Ujęcia pragmatyczne łączą się często z obserwacjami socjolingwistycznymi. Polskim badaczom znane są analizy Deborah Tannen czy Catherine Kerbrat - Orecchioni, dotyczące zachowań konwersacyjnych.

• Jeśli chodzi o polski dorobek opracowań syntezujących to jest ich niewiele ( należy uwzględnić prace Janusza Anusiewicza i Romana Kalisza).Jeśli chodzi o rozwijanie się analizy konwersji potocznej oraz badania grzeczności językowej to należy wymienić tutaj następujące nazwiska: Aleksander Awidejew, Grażyna Habrajaska,, Jacek Warchala, Barbara Boniecka i wiele innych.

SEMANTYKA

• Słowo semantyka ma wiele znaczeń:

• słowa, zdania, wypowiedzi;

• dyscyplina językoznawstwa: nauka o znaczeniu jednostek językowych, zajmująca się badaniem relacji między językiem a rzeczywistością lub między językiem a wiedzą jego użytkowników o rzeczywistości.

• Jako samodzielna dyscyplina lingwistyki wyodrębniła się w pierwszej ćwierci XIX wieku ( na początku jako semazjologia i stanowiła uzupełnienie gramatyki. Od XIX wieku badania nad relacją znaków do rzeczywistości były prowadzone w ramach wyodrębnionego działu semiotyki ( ogólnej nauki o znakach), określanego jako semantyka logiczna. W dominującym wówczas językoznawstwie historyczno - porównawczym rozważania nad znaczeniem stanowiły ważny przedmiot także etymologi - dyscypliny zajmującej się pochodzeniem wyrazów i rekonstrukcją związków pokrewieństwa ( rodzin wyrazowych).

• Badania nad ewolucją semantyczną słów posłużyły także do wypracowania koncepcji zmian znaczeniowych. Powiązania semantyczne między wyrazami leżą u podstaw różnych koncepcji pól semantycznych. Obserwacje nad relacjami znaczeniowymi w zasobie słownikowym języka oraz analizy złożonych pojęć poprzez wyodrębnianie prostszych składników treści są wspólne dla różnych kierunków badań podejmowanych w ramach semantyki strukturalnej, dotyczących zwłaszcza znaczenia wyrazów ( semantyka leksykalna).

• Semantyka dwudziestowieczna odnotowuje pewne dokonania także w zakresie analiz jednostek bardziej złożonych, takich jak zdanie ( semantyka zdania).

• Pojęcie badań w zakresie tekstu ( semantyki wypowiedzi) wiąże się z uwzględnianiem w szerszym zakresie kontekstu pragmatycznego (praktyki językowej mówiących).

• Nowy aparat pojęciowy do analiz semantycznych wprowadza semantyka kognitywna, stawiająca badania nad znaczeniem jednostek językowych w centrum lingwistyki. Semantyka lingwistyczna jest obecnie bardzo zróżnicowania pod względem przedmiotu, teorii, metod i języka opisu.

2. Językowa kategoryzacja świata - kategorie gramatyczne i leksykalne. (Marta Dobkowska)

• Kategoryzacja: (podział świata na kategorie językowe), proces podziału rzeczywistości na kategorie, czyli odrębne klasy bytów, relacji, obiektów, cech, czynności, stanów. Jest zasadniczym składnikiem JOS, ponieważ wyniki tego procesu znajdują odbicie w strukturze znaczeniowej języka: gramatycznym i leksykalnym zasobie jednostek i relacji między nimi.

• Kategoria językowa: wyodrębniona za pomocą środków gramatycznych lub leksykalnych danego języka klasa zjawisk, obiektów, cech, relacji, czynność itp.

• Kategoria językowa dzieli się na:

• Kategoria gramatyczna - sposób wyrażania istotnych opozycji znaczeniowych w sposób regularny: za pomocą morfemów gramatycznych (afiksów i końcówek fleksyjnych)

• Przykładami mogą być opozycje wartości w obrębie kategorii:

• liczby obiektów: pies - psy

• rodzaju : dobry - dobra - dobre

• przypadka: stół - stołu - stołowi…

• aspektu: pisać - napisać

• osoby: piszę - piszesz - pisze

• trybu: pisze - pisałby - pisze

• Wartości semantyczne kategorii gramatycznych mogą być także wyrażane leksykalnie, np. mnogość obiektów za pomocą rzeczowników kolektywnych, typu: młodzież, ptactwo, dzieciarnia. Wartość trybu może być sygnalizowana za pomocą partykuł( niech, by, czy) .

• Czas przyszły od czasowników ndk za pomocą formy analitycznej, czyli z użyciem wyrazu posiłkowego( będzie pisał)

• Kategoria leksykalna - obejmują zakres odniesienia( zbiór desygnatów) pojedynczych nazw (prostych, jak: dom, człowiek, ziemia, dobry, pić i morfologicznie złożonych, jak: domowy, drzewko, ciemnoniebieski, zadośćuczynić) oraz ustalonych połączeń wyrazowych (panna młoda, fotel dentystyczny, wziąć nogi za pas)

• Relacje wskazywane przez przypadki mogą być wyrażone leksykalnie, np. dom Anny- dom, którego właścicielką jest Anna. Rodzaje czynności są wyznaczane fonetycznie ( nieść- nosić), słowotwórczo( pisać- napisać- pisywać) lub leksykalnie(iść- chodzić)

• Kategorie leksykalne i gramatyczne nie są ściśle odgraniczone: mogą służyć wyróżnianiu tych samych wartości semantycznych!

• JOS: (językowy obraz świata) interpretacja świata ukazana w języku określonej społeczności, uwarunkowanego czynnikami biologicznymi i kulturowymi. Na JOS składa się kategoryzacja rzeczywistości, podział na gramatyczne lub leksykalne klasy obiektów, cech, czynności, oraz konceptualizacja wiedzy o świecie czyli organizacja w system pojęć tworzących strukturę języka.

3. Klasyczna koncepcja znaczenia( relacja „ znak językowy”- pojęcie- rzeczywistość). (Julita Mackiewicz, Emilia Chmielewska)

Trójkąt semiotyczny M.K. Odegna i I.A. Richardsa

• Znak językowy pojęcie desygnat rzeczywistości (obiekt)

• Pojęcie - typ myśli, odwrotnie od przedmiotu oznaczonego;

• Znak - może nim być każdy element rzeczywistości, który jest nośnikiem pewnych treści;

• Znak językowy- nazwy mają znaczenie, wtedy gdy odnoszą się do całej kategorii;

• Pomiędzy ZNAKIEM a POJĘCIEM i POJĘCIEM a KONKRETNYM OBIEKTEM panuje umowny związek.

• Znak językowy wg F. de Saussure'a

• Dwustronny jak medal/ kartka paieru; arbitralne, umowne połączenie ( mówisz koło, ale masz też przed oczami koło)

• Signifiant ( strona znacząca)

• KOŁO ( zespół dźwięków, liter; obraz akustyczny)

• Signifie (str. oznaczona)

• Znaczenie - związek między signifiant (obrazem akustycznym) i signifié (pojęciem)

• Wartość znaku - związek znaku z innymi znakami w obrębie systemu

4. Denotacja, konotacja, referencja - różnice pojęć. (Zuzanna Jabłonowska, Magda Szymańska)

DENOTACJA

• Denotacja - zakres danej nazwy, tj. zbiór jej desygnatów, czyli obiektów, o których powiedzenie "To jest N." będzie zdaniem prawdziwym. Denotacją nazwy "kot" jest zbiór wszystkich (przeszłych, obecnych i przyszłych) kotów.

• Ogół przedmiotów (desygnatów), do których dana nazwa się odnosi. Funkcja denotatywna języka (mowy) polega na odsyłaniu świadomości mówiących do określonych przedmiotów i zjawisk świata pozajęzykowego drogą przyporządkowania takim przedmiotom i zjawiskom określonych wyrażeń języka; funkcja reprezentatywna, przedstawieniowa, symboliczna.

KONOTACJA

• Konotacja - Zdolność pewnych leksemów do otwierania miejsc dla innych leksemów. Np. użycie przymiotnika jest niepełne - trzeba go uzupełnić rzeczownikiem, a przysłówek - czasownikiem. Rzeczownik w mianowniku nie ma właściwości konotacyjnych.

• Konotacja to najogólniej rzecz biorąc, jest to sposób posługiwania się tą nazwą przez ludzi.

• Konotacja - cechy współoznaczane łącznie przez nazwę, tworzące jej treść, sens; współoznaczenie zespołu cech wyrazu, kojarzących się wtórnie z jego gł. znaczeniem; tworzy warstwę skojarzeniową słowa

• Konotacja dotyczy znaczeń, które powstają dzięki odniesieniu elementów znaczących do szerszych kontekstów kulturowych; znaczenie znaku obejmuje tutaj skojarzenie z innymi kulturowymi kodami znaczenia; w zależności od wykorzystanego subkodu „świnia” może konotować niemiłego policjanta albo męskiego szowinistę; opisuje trzy różne sposoby działania znaku; jest oparta na interakcji, ponieważ znak spotyka się tutaj z emocjami i wartościami kulturowymi jego użytkowników, a znaczenie przez niego budowane nabiera walorów subiektywnych; interpretant ulega wpływowi interpretującego i wpływowi obiektu, czy znaku; czynnikiem krytycznym konotacji jest element znaczący (signifiant) on jest wyznacznikiem konotacji;

• Myśl, że wyrazy wiążą się wprost z przedmiotami wyraził po raz pierwszy w ujęciu filozoficznym J, S, Mill (1843)

• Konotacja - termin ten w rozumieniu millowskim ma sugerować, że chodzi o współoznaczanie, a więc dodatkowe informowanie nie tylko o przedmiocie, ale i o jego cechach. W prowadzone przez Milla w traktacie o nazwach rozróżnienie denotacji i konotacji zaważyło na dalszym rozwoju logicznej teorii nazw. Nazwy ogólne bowiem, takie jak człowiek, drzewo, pies, stół, itp. nie tylko denotują nazywane przedmioty rzeczywiste, ale także konotują (wyrażają, implikują) pewne ich cechy (atrybuty). Są to cechy charakterystyczne dla przedmiotów należących do klasy denotowanej przez daną nazwę, a więc cechy decydujące o tym, że jakaś istota jest człowiekiem, psem, jakiś przedmiot jest drzewem, stołem, itd. Dzięki teorii denotacji i konotacji została uratowana podstawowa intuicja, że nazwy odnoszą się do rzeczywistych przedmiotów, przy jednoczesnym uniknięciu stwierdzenia, że znaczeniem ich są konkretne przedmioty. Wyrazy denotują konkretne przedmioty, a konotują ich ogólne cechy. Konotacja to zespół cech charakterystycznych dla danej klasy przedmiotów, to pojęcia, zespoły cech.

• Konotacja to znaczenie, denotacja - oznaczanie. Nazwy o tej samej denotacji mogą się różnić konotacją - „Zwycięzca spod Jeny” i „Zwyciężony spod Waterloo” - oba dotyczą Napoleona.

• Późniejszy rozwój semantyki poszedł w kierunku kontynuowania teorii znaczenia (konotacji) i rozbudowywania teorii referencji - stanowiącej modyfikację teorii denotacji. Twórcą tej ostatniej jest Russel, który opisał typy deskrypcji, takie jak:

• Deskrypcja określona, nieokreślona (przedmiot znany/nieznany)

• Pusta - nie posiadająca referenta np. obecny król Francji

• Mogą być przypadki, gdy przy tej samej konotacji sa różne referencje - „mój mąż” wypowiedziane przez różne osoby.

• Według Milla parze terminów konotacja - denotacja odpowiadają pary:

• intencja - ekstensja

• treść - zakres

• znaczenie - oznaczanie

• sens, sygnifikacja - referent, desygnat

• U Kotarbińskiego:

• Znaczenie - oznaczanie

• Treść - zakres

• Sens - nominat

• W obrębie denotacji wyróżniono:

• referencja - (odniesienie) jako właściwość użytej nazwy

• referent - przedmiot, do którego użyto nazwy

• Pojęcie denotacji i denotatu zarezerwowano dla związku nazwy z klasą przedmiotów, do których może być odniesiona bądź z reprezentantem tej klasy. np pies jako leksem ma znaczenie i jest nim zespół cech właściwym psom; ma denotację i jest nią odniesienie do klasy psów (lub typowego reprezentanta np. w zdaniu Pies jest wierny) i ma referencję np. w zdaniu Ten pies jest miły - określony, konkretny pies.

5. Językowy obraz świata a wiedza potoczna.

1. Pojęcie

• Ma wieloletnią historię i złożony rodowód,

• Wywodzi się z filozofii Sapira i Whorfa

• Szczególnie dobrze rozwija się w krajach słowiańskich( Polska, Rosja)

• JOS to:

• (J. Bartmiński) zawarta w języku, różnie zwerbalizowana interpretacja rzeczywistości, dająca się ująć w postaci zespołu sądów o świecie - mogą to być:

• sądy utrwalone - mają oparcie w materii języka, czyli np. w gramatyce, słownictwie, przysłowiach, maksymach itp.

• sądy presuponowane - implikowane przez formy językowe, utrwalone na poziomie społecznej wiedzy, przekonań, mitów.

• sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji świata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektywnymi nazwami'- w: „Językowy obraz świata, a niektóre założenia kognitywizmu

• w uproszczeniu: JOS jest to to, co rozumiemy poprzez używanie danego słowa, zawarta w języku interpretacja rzeczywistości!

• JOS - to potoczna interpretacja rzeczywistości z punktu widzenia przeciętnego użytkownika języka, oddając jego mentalność, odpowiednik jego punktu widzenia.

2. Podstawy materiałowe JOS-u:

• gramatyka

• słownictwo (frazeologia)

3. Dlaczego badania nad JOS-em są ważne?

• ponieważ w ciągu ostatniej historycznej dekady nastąpiły radykalne zmiany-budowa nowego ładu społecznego-czyli nowego modelu społecznej komunikacji

• nowe kierunki w lingwistyce

• narodziły się nowe pytania-zestawianie z innymi krajami

4. JOS w Polsce:

• 1978 - Walery Pisarek, Encyklopedia ( przeniósł na grunt polski tezę o konieczności badania JOS-u)

• 1980 - Jerzy Bartmiński (zapoczątkował badania)

• 1987 - w Puławach miała miejsce konferencja na temat JOS-u- pierwszy artykuł.

5. Cechy JOS-u:

• subiektywizm

• potoczność!!

• praktyczność

• antropocentryzm

6. Dwa ważne dla JOS-u pojęcia to:

• PROTOTYP - najbardziej typowy obraz danej kategorii (centrum)

• STEREOTYP - utrwalone społecznie przekonanie, wyobrażenie kojarzone z określonymi zjawiskami (peryferia)

7. Jak rekonstruuje się JOS?

• „JOS daje się rekonstruować na podstawie trojakiego typu danych, które oznaczamy symbolami S-A-T”

• S - system językowy

• A - konwencja dostępna badaniom ankietowym

• T - tekst

6. Kategoryzacja przez prototyp - centralne i peryferyjne elementy kategorii. (Marta Król, Małgorzata Acewicz, Aneta Młynarczuk)

• KATEGORYZACJA - podział świata na kategorie bytów, cech, zjawisk.

• KATEGORYZACJA PRZEZ PROTOTYP - rodzaj kategoryzacji odzwierciedlonej w strukturze znaczeniowej języka naturalnego, decydujący o organizacji wiedzy potocznej jako systemu pojęć opartych na wyobrażeniach IDEALNYCH OKAZÓW kategorii.

• Właściwości KATEGORII NATURALNYCH (KATEGORYZACJA PROTOTYPOWA):

• zależność od kontekstu sytuacyjnego - doświadczenie i przekonanie użytkowników języka oraz podobieństwo do wyidealizowanego modelu kognitywnego (prototyp) decydują o przyporządkowaniu danego elementu do kategorii,

• nieostre, rozmyte granice, dopuszczające fazy przejściowe - wyrazistość charakteryzuje CENTRALNE okazy kategorii zaś obiekty nietypowe są różnie klasyfikowane, znajdują się na granicy kategorii (PERYFERIA),

• stopniowalność cech i przynależności obiektów do kategorii, co sytuuje desygnaty na skali centrum - peryferia, np. prawdziwy mężczyzna, ognista czerwień, czerwonawy, pies o kocim wyglądzie; stopniowalność cech prowadzi do tego, że w obrębie kategorii wyróżniamy:

• CENTRUM - grupa najlepszych okazów,

• PERYFERIE - zjawiska odległe od centrum, o malejącej przynależności do kategorii

• PRZYKŁAD: ptaki - „najlepsze” to te latające i śpiewające: słowiki, wróble, skowronki; do peryferii zbliżają się: strusie, gęsi, kury,

• rozciągliwość - dana kategoria może przyjąć elementy innej, co prowadzi do rozszerzenia zakresu odniesienia nazwy o nowe podkategorie, np. krzesło elektryczne, matka genetyczna,

• hierarchiczna organizacja kategorii naturalnych (np. mebel do siedzenia - krzesło - krzesło rozkładane); wyróżniamy: poziom podstawowy (np. krzesło), obejmujący obiekty wyraźnie psychologicznie, mające wiele cech wspólnych i wyraźne prototypy; poziom nadrzędny (np. mebel) - to zbiór obiektów różnych rodzajów mających niewiele cech wspólnych i niewyraziste prototypy; poziom podrzędny (np. krzesło rozkładane) - obejmuje obiekty mające kształt wspólny z obiektami poziomu podstawowego, lecz niewiele cech odróżniających.

• Taki sposób myślenia o kategorii potwierdzają badania E. Rosch (1978).

• Użytkownicy danego języka mają wyidealizowane obrazy typowych okazów kategorii (takich jak roślina, zwierzę, mebel, owoc) i porównują konkretne egzemplarze z tymi obrazami, czyli prototypami. Im większe podobieństwo do prototypu, tym łatwiejsza identyfikacja obiektu.

• PROTOTYP JEST CAŁOŚCIOWYM OBRAZEM, na który składają się różne cech obiektów, zarówno biologiczne jak i funkcjonalne. Różne właściwości okazów prototypowych pozwalają na utożsamianie z nimi okazów mniej prototypowych.

• ROZMYTOŚĆ GRANIC, STRUKTURA CENTROWO - PERYFERYJNA:

• wytwory człowieka,

• pojęcia relacyjne (`matka', `kawaler'),

• zjawiska abstrakcyjne (typy ludzkich zachowań).

• PRZYKŁADY:

• KATEGORIA `MEBLI': przedmioty znajdujące się w mieszkaniach, służące do tego, by ludzie wykonywali na nich czynności, przechowywali w nich inne przedmioty, zatem do mebli należą: stoły, krzesła, łóżka itp. Wątpliwości natomiast budzą: lampa, telewizor.

• KATEGORIA `MATKA': centrum stanowią kobiety, które urodziły i wychowują swoje dzieci; peryferia: osoby, które dały materiał genetyczny (tzw. matka genetyczna), osoby, które urodziły obcy genetycznie płód (tzw. matka biologiczna), żony ojca (macochy) itp.

• STRUKTURA PERYFERYJNA prowadzi do pojęcia `PROTOTYPU', czyli najbardziej typowego okazu danej kategorii lub też zespołu cech typowych dla obiektów danej klasy.

• Prototyp wykorzystuje schematy wyobrażeniowe, w związku z tym jest podstawą tworzenia tzw. WYIDEALIZOWANYCH MODELI KOGNITYWNYCH (ang. ICM) ------- w ujęciu kognitywistycznym są odpowiednikami `pojęć' w tradycyjnej teorii poznania, wzbogaconymi o element typowości i wyobrażeniowości.

• PROTOTYP = NAJLEPSZY OKAZ; ZESPÓŁ CECH TYPOWYCH.

• PROTOTYP - wyobrażenie idealnego reprezentanta kategorii (np. ptaka, mężczyzny, kobiety itp.), zakodowane w świadomości użytkowników danego języka. CECHY prototypowych okazów budują CENTRUM pojęciowe kategorii oznaczonej daną nazwą. Obiekty mniej typowe są do niej zaliczane dzięki podobieństwu rodzinnemu do prototypu.

• PRZYKŁADY:

• prototypowy ptak: lata, śpiewa, składa jaja,

• prototypowa matka: urodziła, dała materiał genetyczny i wychowuje swoje dziecko, troskliwa, opiekuńcza.

• Cechy te tworzą WYIDEALIZOWANY MODEL KOGNITYWNY ptaka i matki.

• Myślimy o świecie za pomocą prototypów

• Zamiennie stosuje się pojęcia prototypu i stereotypu, ALE stereotypy częściej odnosi się do charakterystyki ludzi i jest to `zespół wyobrażeń, przekonań, typowych cech związanych z określonymi typami osób', np. członkami narodowości, grup społ. (ster. biznesmena, polityka), rolami społ. (ster. męża).

7. Funkcje stereotypów językowych. (Agata Godun, Marcin Minkiewicz)

• Wykładniki językowe stereotypizacji

• charakterystyka przedmiotu jest powtarzana w różnych wypowiedziach

• charakterystyka przedmiotu utrwalona w języku: w znaczeniach słów, dających się uchwycić poprzez analizę wyrazów pochodnych, metafor, frazeologii, przysłów

• częstotliwość przypisywania cech przedmiotowi w wypowiedziach spontanicznych wpływa na utrwalenie ich

• to, co utrwalone społecznie nie musi być utrwalone językowo, choć co jest utrwalone językowo, jest utrwalone społecznie

• Na treści stereotypowe wskazują:

• sposoby nazywania przedmiotu

• uboczne (przenośne) znaczenia wyrazów podawane w słownikach

• znaczenia jakościowe derywatów np. małpować- naśladować

• frazeologizmy z cechą domyślną np. końska dawka, ministerialny gest(pełen powagi)
  przysłowia np. Francuz zmyśli, Niemiec zrobi, Polak głupi wszystko kupi
  struktura semantyczna zdań złożonych np. dziewczyna biedna, ale uczciwa( a zatem bieda pociąga za sobą nieuczciwość) (za: Bartmiński, Panasiuk)

• Pojęcie stereotypu zostało zaadaptowane przez językoznawstwo, a dokładniej przez semantykę, czyli naukę o znaczeniu. U podstaw przejęcia terminu stereotyp przez lingwistykę leży założenie, że stereotyp jest nierozerwalnie związany ze słowem. To właśnie użycie jakiegoś wyrażenia uruchamia skojarzenia o charakterze stereotypowym.

• Związek stereotypu ze znaczeniem może być różnoraki. Dla niektórych językoznawców cechy stereotypowe są dodatkowymi cechami semantycznymi, emocjonalną nadwyżką znaczenia. Wyraz lis ma podstawowe składniki semantyczne: ´zwierzę drapieżne żyjące w lesie, o charakterystycznym rudym lub białym futrze, dużym ogonie´. Do nadwyżki znaczeniowej, czyli składników semantycznych, które uruchamiają się dopiero w odpowiednich kontekstach, w specyficznym użyciu, należy natomiast cecha ´chytry, przebiegły´. To właśnie mówienie o lisie, że jest przebiegły, o gęsi, że głupia, o koniu, że pracowity, a także wartościowanie przedstawicieli różnych narodowości przez przypisywanie im różnych cech ma być nadwyżką znaczeniową określającą stereotyp. Wielokrotnie można to zauważyć w tych wyrażeniach językowych, w których nazwa narodowości, czyli nazwa własna, zaczyna być używana jako nazwa pospolita (prusak ´karaluch´, cygan ´oszust´).

• Współczesne → językoznawstwo kognitywne, podkreślające ze szczególną mocą metaforyczność języka potocznego traktuje stereotyp jako równoprawny element definicji znaczenia wyrazu. Dla przykładu w definicji wyrazu mysz znajdą się obok składników semantycznych wskazujących na rodzaj i gatunek zwierzęcia, jego wielkość, kolor, środowisko, w którym żyje, również i te, które mówią o lęku czy obrzydzeniu, jaki może wzbudzać, oraz to, że w wyobrażeniu ludzi lubi jeść ser. Wszystkie te składniki semantyczne odpowiadają wyobrażeniu, jakie użytkownicy danego języka, członkowie pewnej społeczności, posiadają na temat pewnego zjawiska czy rzeczy. W tym rozumieniu "obraz w głowie", "wyobrażenie", stereotyp staje się niemal równoznaczny ze znaczeniem wyrazu, który ową rzecz nazywa. (za: Edupedia.pl)

• Cechy stereotypowe kategorii centralnej (czyli 'matka'-A.G): 'dobroć', 'opiekuńczość', 'miłość do dziecka' ujawnione zostały w standardowych kolokacjach: "dobra jak matka", "po matczynemu", matkować komuś". (za: I.Szczepankowska)

• Po ludzku: utrwalone na skutek powtarzania pewnych wyrażeń w stałych kontekstach, uogólniające przypisywanie jakichś właściwości wszystkim obiektom, do których odnosi się wyraz;

• stereotypy językowe są nieodłącznym elementem kultury danej społeczności;

• w życiu publicznym używanie stereotypów językowych, zwłaszcza związanych ze słownictwem politycznym i ideologicznym jest niebezpieczne ze względu na zamazywanie obiektywnego obrazu rzeczywistości.

• Stereotyp mentalny (pewien sąd o świecie) utrwalając się w języku przechodzi w stereotyp językowy

• Po Szczepankowskiemu - skonwencjalizowane, powszechnie podzielane i względnie trwałem wyobrażenie (obiektu, zjawiska), zakodowane w warstwie znaczeniowej znaków językowych w postaci tzw. standardów semantycznych;

• Standard semantyczny - to znana wszystkim użytkownikom języka, trywialna konfiguracja treści. Przykładem werbalizacji standardu semantycznego jest wyrażenie: Krowa daje mleko. Poszczególne komponenty mogą być wymieniane np: krowa ⇒ koza, mleko ⇒ mięso. Ważne jest jednak, aby nie naruszać zasady trywialności. Przykładem takiego naruszenia może być wyrażenie: Krowa daje kopyta.

• Dalej o stereotypach - składają się na językowy obraz świata. W stereotypach odzwierciedlających skrypty kulturowe, zwane także wyidealizowanymi modelami kongitywnymi (chodzi o modele charakteryzujące sposoby zachowań w różnych kulturach), preferowany jest antropomorficzny i pragmatyczny punkt widzenia. (na pierwszym miejscu potrzeby człowieka), dlatego:

• wartościujemy wg zasad przyjętych w kulturze

• tolerujemy logiczne sprzeczności

• upraszczamy rzeczywistość kategoryzując obiekty wg cech charakterystycznych dla typowych reprezentantów (członków kategorii rozpoznajemy wg, podobieństwa rodzinnego, cholera wie, co to jest - chyba zdrowy rozsądek)

• Indywidualne doświadczenia poznawcze są uogólniane na drodze analogii i stają się uniwersalnym schematem wyobrażeniowym, a następnie są poddawane interpretacji kulturowej i kategoryzowane za pomocą form i środków dostępnych w danym języku. Takie gotowe schematy poznawcze przypisane określonym szablonom językowym są narzucane jednostce w procesie socjalizacji

• Porównaj - Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna głosząca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia.

• Co wynika ze stereotypów? Typologizacja świata za pomocą sieci standardów semantycznych;

• to dobrze, bo: ułatwia skuteczne porozumiewanie się w obrębie wspólnoty

• to źle, bo: jest to bariera utrudniająca dogłębne, pozbawione uproszczeń poznawanie rzeczywistości i zrozumienie odmiennych punktów widzenia, mających zakorzenienie w innych kulturach

• Pojęcie stereotypu upowszechnił Hilary Putnam

8. Metafora jako narzędzie poznania i wyrażania pojęć abstrakcyjnych. (Joanna Głuszek, Dawid Bujno, Aneta Baranowska)

Metafora w ujęciu retorycznym (arystotelesowskim)

• METAFORA lub PRZENOŚNIA (z łac. translatio 'tłumaczenie, przenoszenie') - to figura słowna polegająca na przeniesieniu nazwy jakiejś kategorii obiektów na inną kategorię na zasadzie analogii: zabieg określany jako „przeniesienie na nazwę obcego znaczenia”, „przeniesienie słowa na rzecz niewłaściwą”

• m. jako trop stylistyczny, któremu przyporządkowane są różne inne figury retoryczne, jak np. synestezja, oksymoron, hiperbola, personifikacja itp.

• m. jako pewna dewiacja językowa, ale uzasadniona (translatio cum virtute 'tłumaczenie/przenoszenie z zasadą', 'wg zasad'), formalnie tożsama z nonsensem

• naruszenie zasad semantyki polega na tym, że określone słowo oznacza wtórnie przedmiot spoza sfery podstawowej, ustalonej referencji, przypisanej mu w danym kodzie językowym, np. gwiazda 'ciało niebieskie' > 'celebryta'

• m. jest źródłem polisemii - między znaczeniem podstawowym i wtórnym zachodzi relacja podobieństwa, nieprzewidywalna na mocy praw logiki, zazwyczaj okazjonalna i niepowtarzalna

• m. w semantyce składnikowej: wyrażenie retoryczne narusza zasady łączliwości znaczeniowej, gdyż jego części różnią się znaczeniem, np. cechą semantyczną: ożywiony/nieożywiony, konkretny/abstrakcyjny, osobowy/nieosobowy; części te łączą się ze sobą w syntagmie

• wyrażenia i zwroty mogą być interpretowane dosłownie lub metaforycznie (jako związki frazeologiczne) w zależności od kontekstu: nabrać wody w usta (m. 'milczeć, odmawiać odpowiedzi'), czarna owca (m. 'odmieniec, wyrzutek'), oddzielać ziarno od plew (m. 'odróżniać dobre od złego, cenne spośród bezwartościowego')

• niektórzy badacze rozróżniają interpretację tego samego połączenia wyrazowego w konwencji realistycznej (wynikającej z naszej wiedzy o realnym świecie) i konwencji metaforycznej (innowacyjnej, bez odniesienia do realnego świata)

• jeśli interpretacja połączenia wyrazowego w konw. real. jest fałszywa, to należy uruchomić interpretację w konw. met. - ma ona oparcie w analogii połączenia metaforycznego do bliskich połączeń literalnych (akceptowanych w konw. real.), np. wyrażenie wierzba płacze możemy sensownie interpretować poprzez odniesienie do połączeń typu kobieta płacze

Metafory żywe i katachrezy

• istota metafory żywej (aktualnej) - dane słowo lub zdanie jest zdolne w określonym kontekście wywołać dwie interferujące myśli o dwu różnych przedmiotach, objawiających się jako jednocześnie podobne i niepodobne, tożsame i różne

• metafora dopełnieniowa składa się z tematu głównego i pomocniczego, np. winogrona gwiazd: gwiazdy to temat główny (do nich odnosi się skojarzenie), winogrona - temat pomocniczy

• aby odczytać metaforę jako sensowną informację, odbiorca musi znaleźć przynajmniej jeden element motywujący ten związek - tzw. tertium comparationis ('trzecie z porównania', 'trzecie w porównaniu')

• metafora funkcjonuje wtedy, gdy następuje projekcja cech kojarzonych typowo z tematem pomocniczym na temat główny

• metafory genetyczne (martwe), czyli katachrezy, nie obejmują takiej interferencji, mają utrwalone znaczenie: noga stołu, ucho dzbana, oko w rosole, zastanowić się, rozważyć, rozstrząsać (problem)

• zbanalizowane połączenia słowne o znaczeniu metaforycznym stanowią pokaźny zasób frazeologizmów w każdym języku: biały kruk, wziąć nogi za pas, grać pierwsze skrzypce - ich znaczenia trzeba znać, nie można ich różnie interpretować, w przeciwieństwie do metafor aktualnych

• zerwanie związku między znaczeniem podstawowym i wtórnym (przenośnym) nazwy, często także zanik znaczenia pierwotnego prowadzi do leksykalizacji metafory, a więc jej „niewidzialności” dla użytkowników języka, np. zastrzyk gotówki, pętla zadłużenia

• Ze słownika prof. Szczepankowskiej: Filozof Ivor Richards pierwszy rozpatrywał metaforę, jako zjawisko tekstowe. Wskazując na nieustabilizowanie znaczenia znaku językowego, jego zależność od kontekstu, istotę metafory widział w tym, że dane słowo lub zdanie jest zdolne w określonym kontekście wywołać dwie interferujące myśli o dwu różnych przedmiotach, objawiających się jako jednocześnie podobne i niepodobne, tożsame i różne.

Metafora w ujęciu kognitywnym

• George Lakoff i Mark Johnson Metaphors We Live By (1980)

• m. jako wszechobecny składnik mowy, nie tylko poetyckiej lub mistycznej, ale też naukowej i potocznej

• jest ona środkiem umożliwiającym konceptualizację abstrakcyjnych (tj. nieuchwytnych zmysłami) obszarów doświadczenia poprzez ich odniesienie do tego, co znajome i konkretne

• m. jako narzędzie myślenia, wykorzystujące strukturę pojęć z jednej domeny poznawczej (źródłowej) naszej wiedzy, w celu nadania kształtu pojęciowego i obrazu językowego domenie docelowej (Olaf Jäkel nazywa taką metaforę, metaforą pojęciową)

• domeny źródłowe to na przykład: przestrzeń fizyczna, barwa, ruch, odczucia cielesne itd.; domeny docelowe to na przykład: operacje umysłowe, uczucia, relacje społeczne, działania komunikacyjno-językowe, zjawiska abstrakcyjne itd.

• schematy wyobrażeniowe: nadają strukturę metaforyczną wielu obszarom ludzkiego doświadczenia, np.

• struktura pojemnika: zamknąć myśli w słowach, puste słowa, być w szoku, wyjść ze zdumienia

• pojęcie podróży: droga życia, kobieta po przejściach, być na rozdrożu

• relacje bliskości/oddalenia: bliski przyjaciel, trzymać się z daleka, oddalić się od siebie

• relacje połączenia/oddzielenia: zerwać więzi

• układ przód/tył: przód samochodu

• układ część/całość: rozpad państwa

• układ góra/dół: wyższa sfera

• (z zajęć u mgr Samsel:) funkcje metafor: porównawcza, perswazyjna, narzędzie myślenia; do XVIII w. tylko jako środek stylistyczny

• Z książki - O. Jäkel, Metafory w abstrakcyjnych domenach dyskursu:

• Zgodnie z podejściem kognitywnym, funkcję metafory określa się jako nade wszystko kognitywną. Ogólnie rzecz biorąc, przypada jej funkcja wyjaśniająca, względnie funckja ułatwiająca zrozumienie. Metafora, oferując modele eksplikatywne (in. wyjaśniające, tłumaczące, interpretujące), i tym samym zapewniające zrozumienie tam, gdzie bez niej byłoby to mało mozliwe lub zgoła niemożliwe, staje się kognitywnie niezbędna. Określone obszary przedmiotowe są bowiem dostępne dla naszego poznawczego myślenia nie inaczej, jak tylko za pośrednictwem metafory pojęciowej. Niektóre pojęcia mają niemal wyłącznie strukturę metaforyczną, np. pojęcie MIŁOŚĆ, CZAS. A więc do obszaru myślenia abstrakcyjnego należą nie tylko konstrukty naukowe, metafizyczne, idee z obszaru filozoficznego, czy religijnego, ale również codzienne pojęcia.

• Jäkel wcześniej analizuje przykład metafory pojęciowej CZAS TO PIENIĄDZ. Domeną docelową jest tutaj CZAS, natomiast domeną źródłową - PIENIĄDZ. A więc jeśli chcemy wyjaśnić, czym jest CZAS w konkretnej sytuacji, mówimy, że CZAS TO PIENIĄDZ, np. gdy nie starcza nam na coś czasu (wtedy PIENIĄDZ kategoryzujemy jako OGRANICZONY ZASÓB) lub gdy straciliśmy sporo czasu, chcemy wyrazić, że nasz czas jest cenny (wówczas PIENIĄDZ kategoryzujemy jako DROGOCENNY PRZEDMIOT) etc.

• Ze słownika prof. Szczepankowskiej : Z punktu widzenia semantyki składniowej wyrażenia metaforyczne, typu winogron gwiazd, pocisk ironii, chmur kołyska naruszają zasady łączliwości znaczeniowej (walencji), gdyż słowa różnice się istotną częścią znaczenia (np. cechą semantyczną <<ożywiony/nieożywiony>>, <<konkretny/abstrakcyjny>>) zostają ze sobą połączone w syntagmie.

Metonimia

• METONIMIA (z gr. 'przeniesienie imienia') - w klasycznej retoryce to trop stylistyczny, który polega na wykorzystaniu jednej nazwy do zastąpienia innej

• mt. jest jednym z mechanizmów zmiany znaczeniowej, w której wyniku między znaczeniem pierwotnym i wtórnym istnieje logiczny związek przyległości typu część/całość, pojemnik/zawartość, osoba/jej nazwa, miejsce/mieszkańcy, autor/dzieło itp.

• pewien stopień usamodzielnienia się znaczenia wtórnego jest warunkiem polisemii, uwzględnianej w definicji słownikowej, np. redakcja: 1) czynność redagowania tekstu, 2) zespół osób zajmujących się redagowaniem tekstu

• mt. zasadza się na możliwości wskazania związku (niekoniecznie przestrzennego) pomiędzy obiektami, które współwystępują w obrębie danej domeny poznawczej

• mt. wiąże się z profilowaniem - podkreślaniem jednych aspektów znaczenia nazwy w określoinym kontekście i usuwaniem innych w cień

• mt. ma związek z ogólnymi relacjami pojęciowymi typu część/całość i figura/tło

• np. w zwrotach zamknij okno, stanąć w oknie, umyć okno, wyjrzeć przez okno podkreślane są różne części (tzw. strefy aktywne) desygnatu nazwy okno: rama, szyba, otwór okienny; przy czym właściwa interpretacja tych zwrotów wymaga odwołania się do wspólnej nadawcy i odbiorcy wiedzy o świecie

9. Metafora i metonimia w języku potocznym. (Aldona Parzych, Joanna Godlewska)

METAFORA

• Metafora w języku potocznym nie jest zjawiskiem „godnym szczególnej uwagi”

• Funkcja komunikacyjna metafory przejawia się w ujawnianiu nowych, często b. subiektywnych wyobrażeń o istocie metaforyzowanego elementu,

• Metafory poetycka i słownikowa (w jęz. potocznym) różnią się od siebie funkcją i budową, ale istnieją wyraźne podobieństwa strukturalne, które uzasadniają nazywanie obu metaforą:

• Podobieństwa te uwidaczniają się na poziomie elementarnej zasady konstrukcyjnej - relacja podobieństwa - aby mógł zaistnieć proces metaforyczny, użytkownik języka musi dostrzec jakieś podobieństwo między dwoma różnymi elementami;

• Różnice:

• Istotą metafory poetyckiej jest dwutematyczność, tj. orzekanie czegoś o temacie głównym za pośrednictwem tematu pomocniczego, a metafora słownikowa jest jej praktycznie pozbawiona;

• Metafora poetycka przedmiot opisuje (w sposób często nowatorski, odkrywczy); metafora słownikowa ten przedmiot nazywa;

• Funkcja metafory poetyckiej - predykatywna, a met. słow. - identyfikacyjną;

• Metafora słownikowa:

• jest jednym ze środków uzupełniania systemu nazewniczego języka;

• mamy prawo doszukiwać się mniej lub bardziej wyraźnej, mniej lub bardziej aktualnie odczuwanej kategorii podobieństwa między dwoma znaczeniami słowa, a także pomiędzy dwoma zestawionymi ze sobą fragmentami rzeczywistości pozajęzykowej;

• metafora słownikowa tworząc nowe kategorie pojęciowe, poprzez relację podobieństwa odwołuje się do tego, co już wcześniej w języku zostało nazwane, a więc skategoryzowane i za pośrednictwem języka przyswojone;

• Metafora ciężko poddaje się klasyfikacjom, gdyż musiałaby wykazywać się pewnymi regularnościami w zakresie kategorii podobieństwa, gdy tymczasem do tych kategorii bywają często zaliczane cechy okazjonalne, pozornie mniej istotne i niedające się łatwo przewidzieć. Dlatego też przyjmowane podziały metafor mają charakter bardzo ogólny i w istocie nie oddają całego bogactwa możliwych skojarzeń, jakie w metaforach mogą być zawarte.

• Klasyfikacje te koncentrują się na kierunkach zmian metaforycznych i podlegają im zarówno metafory poetyckie jak i słownikowe:

• Metafory antropomorficzne - nazwy związane z człowiekiem przenoszone są na obiekty niebędące ludźmi;

• Metafory odzwierzęce - takie, w których kategorią wyjściową (tj. ta, z której cechę przenosimy na inną kategorię) były nazwy związane ze światem zwierząt;

• Metafory ujmujące abstrakcyjne doświadczenia ludzkie za pomocą nazw zjawisk konkretnych

• Specjalne klasy tzw. metafor synestetycznych, łączących zjawiska ze stref różnych doznań zmysłowych;

• George Lakoff i Mark Johnson - uważają, że metafora jest podstawową kategorią pojęciową, związaną z myśleniem i działaniem człowieka w świecie. Podstawowa teza - większa część naszego codziennego systemu pojęciowego ma naturę metafor, myślimy i działamy mniej lub bardzie automatycznie zgodnie z tym metaforycznych systemem pojęciowym. Ostatecznym kryterium porządkującym metaforyczne widzenie świata w języku jest człowiek i jego doświadczenia w kontaktach ze światem.

METONIMIA

• Opis metonimii jest znacznie prostszy od opisu metafory; metafora może odnosić się do bardzo subiektywnych, odległych skojarzeń osoby z danym przedmiotem, metonimia natomiast jest oparta na styczności czasowej, przyległości zjawisk, przedmiotów. Dzięki temu metonimia jest bardziej od metafory zakorzeniona w mowie potocznej; opis metonimii słownikowej opiera się na wyliczeniu przesunięć znaczeń;

• Metonimia to zastępowanie w wypowiedzi pewnej rzeczy inną, realnie istniejącą

• Pani Grundy krzywi się na jeansy. (= osoby noszące jeansy)

• On lubi czytać de Sada. (= pisma markiza)

• Akryl zawojował świat sztuki. (= użycie farb akrylowych)

• „Times” nie przybył na konferencję prasową. (= reporter z „The Times”)

• Szczególnym przypadkiem metonimii jest SYNEKDOCHA - część zamiast całości

• Na uniwersytecie jest sporo dobrych głów (=inteligentnych studentów).

• On ma nowe cztery kółka. (= samochód)

• Metonimia a metafora:

• Jest podobna do metafory, bo też jest chwytem poetyckim.

• Metonimia w odróżnieniu od metafory pozwala nam na bardziej szczegółowe skupienie się wokół niektórych aspektów tego, o czym mowa.

• Ona to tylko ładna buzia.

• 
  Na widowni jest mnóstwo twarzy.

• Metonimia „twarz zamiast osoby” ma uzasadnienie w kulturze -większą uwagę zwracamy na twarz niż na gesty czy ruchy.

• Pojęcia metonimiczne można usystematyzować; przesunięcia znaczeń:

• część zamiast całości

• No, ruszże tyłek!

• Nie zatrudniamy długowłosych.

• On potrzebuje silniejszej ręki.

• producent za produkt

• Kupił Forda.

• przedmiot za użytkownika dehumanizacja

• 
  Autobusy strajkują.

• kierujący za kierowanego

• Piechniczek rozbił Hiszpanię.

• miejsce za wydarzenie

• Pamiętajcie o Hiroszimie.

• instytucja za osoby odpowiedzialne

• Uniwersytet nigdy się na to nie zgodzi

• miejsce za instytucję

• Waszyngton jest nieczuły na potrzeby ludzi.

10. Relacje znaczeniowe w systemie leksykalnym: hiponimia, synonimia, antonimia, polisemia, homonimia. (Agata Andruk, Izabela Studzińska, Kornelia Tomkiel)

HOMONIMIA

• w szerokim zakresie odnoszona jest do wszelkich przejawów synkretyzmu językowego, gdy znaki językowe o rożnej funkij (np. znaczeniowej, fleksyjnej, składniowej) mają taką samą postać fonetyczną i/lub gramatyczną.

• W węższym zakresie za homonimy uznaje się leksemy o takiej samej formie, ale mające różne zakresy odniesienia i odrębne składniki treści, np.

• Bar to:

• lokal gastronomiczny

• pierwiastek chemiczny

• Czyli, po ludzku - homonimia to relacja między jednostkami języka, które mają taką samą formę zewnętrzną, ale odmienne znaczenie.

• Homonimia może zachodzić na poziomie:

• morfologii, np. dam: 1. od czasownika 'dać' ,2. D. l. mnogiej 'damy'

• słownictwa, np. rola: 1. aktora, 2. uprawna

• składni, np. zdrada przyjaciela: 1. przyjaciel zdradził, 2. przyjaciel został zdradzony

• RODZAJE HOMONIMII:

• absolutna - relacja, która obejmuje jednostki tożsame na poziomie dźwiękowym i graficznym (piszemy, jak słyszymy)

• całkowita - jest wtedy, gdy wszystkie formy gramatyczne przeglądanych jednostek są zbieżne, np. para: 1. substancja w stanie lotnym, 2. dwa przedmioty

• częściowa - zbieżność dotyczy niektórych form fleksyjnych, np. zamek: 1. Budowla, 2. urządzenie do zamykania (różnią się od siebie w D. lp.)

HOMOFONIA

• relacja między jednostkami, które mają tożsamy kształt dźwiękowy, np. może i morze, ważyć i warzyć;

HOMOGRAFIA

• relacja między jednostkami o tożsamej postaci pisanej, np. zamarzać (pokrywać się lodem), zamarzać (od marzyć);

POLISEMIA

• wieloznaczność leksemów wynikająca z ewolucji języka i zmian znaczeniowych, najczęściej spowodowanych rozszerzeniem zakresu odniesienia nazw. Czyli jest to zjawisko polegające na tym, że jednemu elementowi językowemu (wyrazowi) odpowiada więcej niż jedno znaczenie, np. zamek: 1. mechanizm do zamykania drzwi, 2. suwak - są podobne na zasadzie, że i to i to zamyka;

• polisemia zachodzi wtedy, kiedy znajdzie się elementy podobne

• polisemia ma podobne etymologie, homonimia różne, np. bal - zabawa taneczna z fr. => homonimia, bal - gruby pień drzewa z niem. => homonimia

• Jeśli nowe desygnaty pozostają w obszarze obejmowanym dotychczasową referencją, zakres znaczeniowy nazwy może się rozszerzyć, ale nie dochodzi do wyodrębnienia osobnej kategorii zjawisk nią obejmowanych i wytworzenia nowego znaczenia jednostki leksykalnej.

HIPONIMIA

• zależność między dwoma jednostkami leksykalnymi polegająca na tym, że zakres znaczeniowy jednej mieści się w zakresie oznaczania drugiej Np. kwiat - hiperonim, róża - hiponim; pies - hiperonim, jamnik - hiponim

• nazwa o szerszej denotacji i ogólniejszym znaczeniu (np. roślina), czyli tak zwany hiperonim, stanowi jednostkę nadrzędną wobec nazwy o węższym zakresie odniesienia, lecz o bardziej skonkretyzowanej, bogatszej treści (np. drzewo), czyli hiponimu

• relacja hiperonim - hiponim spełnia logiczną implikację: p>q ^~ (q>p), a więc analitycznie prawdziwy jest sąd wyrażony w następującym zdaniu: Z tego, że coś jest drzewem, wynika, że jest rośliną, lecz z tego, że coś jest rośliną, nie wynika, że jest drzewem.

• hiponimia jest obok synonimii i antonimii jedną z najważniejszych relacji znaczeniowych między leksemami i stanowi przedmiot badań leksykologii oraz semantyki strukturalnej. Zachodzi między jednostkami danego pola semantycznego. Stwierdzenie tego rodzaju zależności jest istotne ze względu na objaśnienie znaczenia danej nazwy w słowniku: koncepcja definicji klasycznej wymaga podania pojęcia ogólnego (hiperonimu) w którym mieści się zakres pojęcia oznaczonego definiowaną nazwą (hiponimu)

SYNONIMIA

• typ relacji znaczeniowej między jednostkami systemu leksykalnego (leksemami), wyróżnianej zazwyczaj obok relacji antonimii i hiponimii; przedmiot badań leksykologii oraz semantyki strukturalnej- dyscyplin stosujących logiczne zasady wnioskowania w analizach języka naturalnego i zasady klasycznej koncepcji kategoryzacji. W tradycyjnym ujęciu synonimia oznacza relację zachodzącą między wyrazami lub ustalonymi połączeniami wyrazowymi, które mają wspólny zakres odniesienia (ekstensję, denotację) i taką samą treść (znaczenie, intencję, konotację). Związek tego typu może występować tylko między nazwami pospolitymi (predykatami), odnoszącymi się do całych klas zjawisk, a nie- nazwami własnymi, które służą do identyfikacji obiektów.

• Synonimy- czyli odpowiedniki znaczeniowe, tworzą pary lub dłuższe ciągi, typu: lingwistyka - językoznawstwo - nauka o języku, spis - wykaz - rejestr, rzadki okaz - biały kruk, uciekać - brać nogi za pas itp.

• dokładne synonimy ( równoznaczniki) powinny spełniać implikację logiczną: p>q^q>p (z tego wynika, że p, wynika, że q i z tego, że q, wynika, że p), np. Jeżeli Anna jest czyjąś żoną, to Anna jest kobietą zamężną i jeżeli Anna jest kobietą zamężną, to Anna jest czyjąś żoną. Wynika, że wyrażenia żona X-a i kobieta zamężna są synonimami.

• najczęściej wyrażenia takie nie są równoznaczne, lecz mają w znacznej części pokrywający się zakres odniesienia i zbliżoną, lecz nie tożsamą treść- są zatem bliskoznacznikami. Drobiazgowe zabiegi substytucyjne, tj. podstawianie wyrażeń synonimicznych w różnych kontekstach zdaniowych, pozwalają wskazać różnice w zakresie ekstensji takich jednostek leksykalnych, które użytkownicy języka uważają intuicyjnie za równoznaczne.

• za synonimy nie uznaje się wyrazów należących do różnych części mowy mimo bliskości znaczenia np. pisać-pisanie, ani takich predykatów, które odnoszą się do tej samej sytuacji, ale różnią się uporządkowaniem ról semantycznych charakteryzujących argumenty ( X bierze coś od Y-a- Y daje coś X-owi). W nowszych koncepcjach semantycznych ( zwłaszcza w semantyce generatywnej) rozszerza się pojęcie synonimii na różne sposoby wyrażania tej samej treści np. oboczne formy fleksyjne (psycholodzy- psychologowie) albo konstrukcje składniowe (parafrazy semantyczne):Wiem, że Jan wrócił- Wiem o powrocie Jana.

• na gruncie semantyki kognitywnej z kolei kwestionuje się relację synonimii jako równoznaczność wyrażeń; przyjmuje się bowiem założenie, że w języku naturalnym każda zmiana formy (struktury fonologicznej) pociąga za sobą różnicę znaczenia (struktury semantycznej).

• Synonimia - inaczej bliskoznaczność, synonimiczność; jest to relacja semantyczna zachodząca między wyrazami lub związkami wyrazowymi, które posiadają to samo lub podobne znaczenie, np. auto = samochód

• Przyczyny powstawania:

• z zapożyczeń i języków obcych np. koneser - znawca

• przenikanie gwar i dialektów np. pyra - ziemniak

• z gwar środowiskowych np. glina - policjant

• tendencja do eufemizmu lub wyrażeń ekspresywnych

• Synonimiczne mogą być:

• wyrazy

• formy fleksyjne np. profesorzy - profesorowie, moja - ma, swojego - swego

• konstrukcje składniowe: rzucić kamieniem - rzucić kamień, zdziwiło nas, że Janek tak wcześnie wyjechał - zdziwił nas tak wczesny wyjazd Janka

• Synonimia

• Całkowita - występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą zastępować je w każdym kontekście i są takie same np. ziemniak- kartofek

• Częściowa - występuje wtedy, gdy jednostki języka mogą się zastępować tylko w niektórych kontekstach, np. mąż- małżonek, mój mąż i małżonek ale tylko mąż stanu

ANTONIMIA

• Antonimia to relacja semantyczna pomiędzy jednostami języka [lub: nazwy ogólne (predykaty)] o przeciwstawnym znaczeniu,np.

• duży ≠ mały

• dobry ≠ zły

• prawdziwy ≠ fałszywy

• kochać ≠ nienawidzić

• dobry ≠ zły

• W semantyce strukturalnej rozróżnia się precyzyjnie pod wpływem logiki:

• antonimię właściwą

• sprzeczność znaczeniową

• Antonimia właściwa - Znaczenia przeciwstawne sytuują się na dwóch biegunach tej samej osi, np.

• duży ≠ mały

• niski ≠ wysoki

• dobry ≠ zły

• przyjaciel ≠ wróg

• Dotyczy relacji między wyrażeniami, których cechy podlegają gradacji.

• Komplementarna (sprzeczność znaczeniowa) - Znaczenie przeciwne wynika z zaprzeczenia innej jednostki leksykalnej; np. żywy ≠ martwy ( z tego, że X nie jest martwy, wynika że jest żywy).

• wierność ≠ zdrada

• prawdziwy ≠ fałszywy

• cierpliwy ≠ niecierpliwy

• Obejmuje określenia niestopniowalne, wykluczajace się pod względem znaczeniowym.

Do antonimi zalicza się również :

• Konwersja - relacja miedzy wyrażeniami, które różnią się od siebie układem miejsc walencyjnych, np.

• sprzedać ↔ kupować ( Jan kupuje samochód od Piotra. Piostr sprzedaje samochów Janowi)

• zbudować ↔ zostać zbudowanym (J. zbudował dom, dom został zbudowany przez J.)

• Konwersja to :

• stosunki pokrewieństwa np. Matka ↔ syn

• relacje oficjalne, np. Dawca krwi ↔ biorca, uczeń ↔ nauczyciel

• wykonawca i wytwór czynności, np. Autor ↔ dzieło

• wykonawca i obiekt, np. Dyrygent ↔ orkiestra

• rzecz pierwotna i wtórna (tu nie mam przykładu)

• czynności, np. Sprzedawać ↔ kupować, odwiedzać ↔ przyjąć, dać ↔ wziąć

• ale również : wyższy ↔ niższy, nad ↔ pod.

• Logika [dotyczy antonimi właściwej i sprzeczności znaczeniowej, może komuś pomóc w zrozumieniu]

• Z logicznego punktu widzenia predykaty sprzeczne znaczeniowo spełniają nastepującą implikację: p > ~ q ^ ~ q > p (z tego, że P wynika, że nie Q, i z tego, że nie Q wynika, że P) czyli są poprawnie w zdaniu: " Jeśli wniosek Jana jest prawdziwy, to nie jest fałszywy i jeśli nie jest fałszywy to jest prawdziwy."

• Antonimy właściwe nie spełniają tego warunku - można ich relacje wyrazić wzorem : p > ~ q ^ ~ (~ q > p), realizowana przez zdanie : " Z tego, że Jan jest przyjacielem Piotra, wynika, że nie jest jego wrogiem, lecz z tego, że nie jest wrogiem, nie wynika, że jest przyjacielem.

11. Pola semantyczne i ich organizacja (semantyka składniowa) (Martyna Ilczuk, Jakub Orłowski, Karolina Przygoda)

• Pole semantyczne = pole wyrazowe, pojęciowe, znaczeniowe:

• suma znaczeń danego znaku językowego, obejmująca jego denotację (czyli zakres danej nazwy, tj. zbiór jej desygnatów - obiektów) i konotacje.

• zespół wyrazów danego języka, które mogą się skupić wokół jakiegoś wyrazu podstawowego ze względu na jego znaczenie i które stanowią wiązkę skojarzeń, układających się wokół tego wyrazu.

• traktowanie języka jako zamkniętego systemu elementów powiązanych wzajemnymi zależnościami; w skład pola wchodzą wyrazy skojarzone ze słowem - centrum różnorodnymi związkami semantycznymi.

• składniki pola (wyrazy) są powiązane wspólnym elementem semantycznym, zajmującym pozycję nadrzędną w strukturze znaczeniowej poszczególnych nazw; element ten jest zleksykalizowany w nazwie ogólnej, stanowiącej nadrzędny składnik pola, wyznaczający jego zakres - odniesienie poszczególnych wyrazów mieści się w zakresie leksemu ogólnego (np. nazwa CZŁOWIEK wyznacza zakres pola semantycznego, w którym mieszczą się odniesienia wyrazów: MĘŻCZYZNA, KOBIETA, DZIECKO, KAWALER, PANNA…).

• Wewnętrzna organizacja pól semantycznych, tj. relacje znaczeniowe:

• poziome (hiperonim - hiponim);

• pionowe (synonimia - antonimia).

• hiperonim (wyraz nadrzędny) - leksem o znaczeniu ogólnym, nadrzędnym w stosunku do innych, któremu podporządkowana jest klasa wyrazów bardziej szczegółowych pod względem semantycznym.

• hiponim - słowo o węższym znaczeniu od słowa podstawowego (nadrzędnego - hiperonima); np. hiperonim - drzewo, hiponim - buk, świerk

• synonimia - to równoznaczność i bliskoznaczność, z gr. synonymos `mający to samo imię, równoimienny'; relacja jednoznaczności, bliskoznaczności między wyrazami:

• synonimia dokładna, czyli brak jakichkolwiek różnic między znaczeniami dwóch wyrazów, np. JEŚLI i JEŻELI, DZIŚ i DZISIAJ;

• synonimia związana z istnieniem drugorzędnych, zwłaszcza stylistycznych różnic między dwoma wyrazami, np. MAŁŻONKA i ŻONA, TWARZ i GĘBA.

• antonimia - przeciwstawność znaczeń wyrazów; w ścisłym (lingwistycznym) znaczeniu antonimia to tylko przeciwstawienie stopniowalne, tj. takie jak między wyrazami: CIEPŁY - ZIMNY, WYSOKI - NISKI, nie zaś takie jak: kręgowy - bezkręgowy, góra - dół.

• W wyniku przesunięć metaforycznych kształtują się nowe pola znaczeniowe. Wyraz w użyciu przenośnym wykracza poza granice dotychczasowego pola, nawiązuje nowe „istotne związki” znaczeniowe. Jeśli te powiązania utracą charakter doraźny, ustabilizują się - powstaje nowe pole syntaktyczne.

• Pojęcie pola semantycznego jest przydatne przy analizie poezji współczesnej, w której metafory budowane są często na zasadzie odległych skojarzeń wyrazów, należących jednak do tego samego pola.

• Semantyka składnikowa.

• rozkład znaczeń na prostsze składniki semantyczne.

• znaczenie może być zdefiniowane przez rozkład na prostsze (elementarne) komponenty semantyczne.

• Na przykład znaczenia wyrazów "mężczyzna", „kobieta” i „chłopiec” mogą być zdefiniowane w następujący sposób:

• mężczyzna = człowiek + męski + dorosły

• kobieta = człowiek + żeński + dorosły

• chłopiec = człowiek + męski + młodociany

• Podobnie można zdefiniować znaczenie czasowników, np. znaczenie czasownika "dać" można przedstawić za pomocą czasowników elementarnych "powodować" i "mieć":

• X daje Y-owi Z = X powoduje, Y ma Z

• SEMANTYKA SKŁADNIKOWA - kierunek badań nad znaczeniem jednostek leksykalnych, uprawiany w ramach semantyki strukturalnej, związany z koncepcją pola semantycznego. Treść danego leksemu jest analizowana w ścisłym związku z treścią innych jednostek wyrazowych wyrazowych ramach określonego pola. Znaczenia jednostek znajdujących się w polu, np. osób (mężczyzna, kobieta, dziecko, kawaler….), mają część wspólną, a różnią się tylko pewnymi składnikami, które można wyodrębnić w drodze analizy, tj. rozbicia złożonych pojęć pojęć na mniejsze cząstki treściowe, zwane semami lub składnikami. Znaczenie poszczególnych nazw jest opisywane jako suma cech semantycznych(semów) zwykle oznaczanych symbolami, np. Anim(<<żywotny>>),Hum (<<osobowy>>),Male (<<męski>>), Mat (<<dojrzały>>) itp., z dodatkiem znaków „+/-/0” oznaczających obecność (+) lub nieobecność (-) danego semu w strukturze znaczeniowej nazwy bądź jego neutralizację (0); treść leksemu mężczyzna jest prezentowana jako suma składników [+ Hum , + Mat, + Male] Analiza taka pozwala precyzyjnie wskazać cechy różniące znaczenia poszczególnych nazw wodrębie danego pola - są to tzw. semy dyferencyjne; składnik , który powtarza się w treści wszystkich nazw (Hum), a więc decyduje o ich przynależności do wspólnego pola semantycznego to tzw. archisem. Archisem oraz semy dyferencyjne budują zasadniczy sens nazwy z godnie z koncepcją definicji klasycznej.

12. Opis znaczenia w słownikach: rodzaje definicji. (Paulina Alsztyniuk)

• Definicja:

• wyjaśnienie znaczenia jednostki językowej ( nazwy danej kategorii)

• cel semantyki jako nauki o znaczeniu jednostek językowych

• Definire << odgraniczać, oddzielać>>

• Modele definicji:

• Definicja klasyczna:

• wg Arystotelesa zadaniem definicji było wskazanie wspólnych cech obiektów należących do tej samej kategorii oznaczonej daną nazwą - cech koniecznych, tj. warunkujących istotę rzeczy, i wystarczających do tego, by odróżnić daną kategorię od innych ( podobnych pod pewnymi względami) np. ssaka od ryby, drzewo od krzewu

• miała tez wskazywać na hierarchiczne powiązania kategorii naturalnych ( relacje nadrzędno - podrzędne)

• wyrażenie definiujące ( definiens) powinno obejmować pojęcie ogólne (genus proximus) oraz cechy wyodrębniające ( differentia specifica)

• wzorcowy przykład : człowiek - zwierze dwunożne, zwierzę odpowiada pojęciu ogólnemu, a dwunożne pojęciu cechy dyferencyjnej , gatunkowej

• ten model uprzywilejowuje odniesienie charakterystyk ido przedmiotu odpowiadającego nazwie ( definicja encyklopedyczna), preferuje odniesienie się do wiedzy naukowej, a nie do pojęcia kojarzonego przez mówiących z danym słowem ( d. realnoznaczeniowa)

• definicja klasyczna jest utożsamiana z definicją w ścisłym tego sowa znaczeniu, jednak w opisach leksykograficznych używa się także takich terminów: (Nie są to definicje w sensie ścisłym i powinny jedynie towarzyszyć definicji realnoznaczeniowej)

• Definicja zakresowa - podawanie zakresu odniesienia nazwy np. owoce - jabłka, śliwki, gruszki

• Definicja synonimiczna - zestawienie definiowanego hasła z wyrazem bliskoznacznym np. zakazywać - zabraniać

• Definicja strukturalna - wskazanie podstawy słowotwórczej danego wyrazu np. łaskawość rzeczownik utworzony od przymiotnika łaskawy

• Definicja gramatyczna - podanie charakterystyki fleksyjnej np. jedzący - forma imiesłowu przymiotnikowego czynnego od czasownika jeść.

• Definicja kognitywna:

• najpierw zakładano, że będzie tylko rozszerzeniem definicji klasycznej : oprócz znaczenia denotacyjnego miała zawierać fakultatywną, , realizowaną kontekstowo warstwę konotacji znaczeniowych, związanych z kulturowym doświadczeniem użytkowników języka

• zawartość definicji kognitywnych stanowią potoczne konceptualizacje , znajdujące potwierdzenie w kliszach językowych

• z założenia ma charakter otwarty i jest uporządkowana zgodnie z modelem kategoryzacji prototypowej, tzn prezentują na pierwszym miejscu informacje stanowiące centrum pojęciowe kategorii, a następnie charakterystyki peryferyjne i marginalne

• np. matka - na pierwszym miejscu znalazłoby się informacja - kobieta, która urodziła i wychowała dziecko, a następnie cechy konotacyjne np. matka Polka, Matka Boska

• składniki mogą być także układane w fasety, czyli aspekty charakteryzowanego zjawiska. Na przykład w definicjach owoców powinny znajdować się takie fasety jak rodzaj pochodzenie, wygląd, sposób jedzenia

• Typy definicji słownikowych leksemów wg Doroszewskiego ( materiał z ćwiczeń)

• Wg Doroszewskiego definicje mają charakter słownikowy, a nie encyklopedyczny tzn. ich celem jest wyjaśnienie znaczenia ale nie obejmuje podawania informacji natury historycznej

• REALNOZNACZENIOWA -Wyjaśnia treści znaczeniowe bez odwoływania się do budowy słowotwórczej . Odwołuje się do wiedzy przeciętnego człowieka, dominuje w encyklopedii.Np. Aksamit - tkanina z jedwabiu i wełny lub bawełny lub z czystego jedwabiu, pokryta z jednej strony miękkim, krótkim włosem

• STRUKTURALNO- ZNACZENIOWA -Uwypukla się budowę słowotwórczą i precyzuje się charakter rzeczowy stosunku desygnatu wyrazu pochodnego do desygnatu wyrazu podstawy słowotwórczej Np. Donosiciel- osoba która donosi

• STRUKTURALNA -Wskazuje relację objaśnianego hasła do jej podstawy słowotwórczej. Przeważnie stosuje się ją przy zdobnieniach i zgrubieniach Np. Maleńki - zdrobienie, o odcieniu intensywniejszym, od mały

• ZAKRESOWA -Wskazuje na zakres desygnatów, do których może się odnieść dane hasło. Gdy następuje konieczność użycia tego typu definicji oznacza to, że nie jesteśmy w stanie wydzielić konkretnych, odrębniających cech znaczeniowych Np. Beczeć: - o owcy - wydawać głos-w przenośni- głośno płakać

• SYNONIMICZNA- wyjaśnia hasła poprzez podstawienie synonimów Np. Miło - serdecznie, życzliwie, dobrze, przyjemnie, błogo, uprzejmie

• GRAMATYCZNA - Określa wyraz przez kategorię gramatyczną. Definicja gramatyczna może mieć charakter składniowy, tj. gdy określa funkcję danego wyrazu w zdaniu Np. Lepszy - stopień wyższy od dobry

13. Składniki definicji słownikowej. (Karolina Kulikowska)

• DEFINICJA - określenie znaczenia wyrazu

• Model definicji klasycznej - arystotelesowski (np. człowiek: zwierzę (GENUS PROXIMUS) dwunożne (DIFFERENTIA SPECIFICA)

• Składniki definicji:

• DEFINIENDUM - wyraz, który jest definiowany

• DEFINIENS - jego znaczenie/definicja

• GENUS PROXIMUS - pojęcie ogólne

• Definicje:

• semantyczne

• gramatyczne

• pragmatyczne

• Definicja powinna mieć:

• charakter językowy, nie encyklopedyczny

• charakter rozczłonowany (definiens zbudowany z prostszych elementów niż definiendum)

• synonimiczność definiendum i definiens

• w definiensie nie może występować wyraz definiowany

• Definicja za szeroka - np. grog - napój alkoholowy

• Definicja za wąska - np. skrzydłowy - piłkarz grający na jednym skrzydle

• Typy definicji słownikowych leksemów:

• realno-znaczeniowa - nawiązuje do wiedzy użytkownika języka, np. w encyklopediach, leksykonach, nie odwołuje się do etymologii (np.: aksamit - tkanina wykonana z…)

• strukturalno-znaczeniowa - odwołuje się do budowy słowotwórczej leksemu, określa stosunek derywatu do leksemu (np. szachista - ten, kto gra w szachy)

• strukturalna - wskazuje na relację leksemu i podstawy słowotwórczej, nie zawiera informacji o znaczeniu leksemu, tylko odsyła do tego, którego znaczenie jest zdefiniowane

• (np. bieganie - rzeczownik od `biegać')

• zakresowa - określa denotację (zakres desygnatów) (np. rżeć - odwołuje się do konia; brzoza, klon - drzewo)

• synonimiczna - inaczej bliskoznaczna, podanie wyrazu bliskoznacznego

• gramatyczna - przyporządkowuje leksem do kategorii gramatycznej (np. dobry - przymiotnik)

14. Struktura semantyczna zdania: argumenty, predykaty, modalność. (Katarzyna Grajewska)

SEMANTYKA ZDANIA

• Znaczenie zdania, jako wyodrębnionej jednostki językowej.

• Badania nad znaczeniem zdań w ramach semantyki ,jako dyscypliny językoznawstwa.

• W tradycyjnej gramatyce zdanie było opisywane z perspektywy składnikowej (części zdania, związki składniowe, szyk wyrazów), a więc pod względem jego kształtu formalnego. Dopiero na gruncie semantyki strukturalnej zdefiniowano zdanie również jako jednostkę treści: skończony, tj. niezależny od kontekstu językowego i sytuacyjnego komunikat językowy informujący o zdarzeniu pozajęzykowym. Z semantycznego punktu widzenia konkretne zdanie może być opisywane jako językowa reprezentacja zdarzenia (stanu, relacji itp.) realizująca jeden z następujących schematów pojęciowych:

• `bycie, istnienie, znajdowanie się gdzieś, przynależenie do kategorii' (To jest Anna, Ludzie są ssakami, Paryż leży nad Sekwaną)

• `wydarzenie' (Świta, Słońce zaszło, Zdarzył się wypadek)

• `działanie' (Jan namalował obraz, Anna zajmuje się leczeniem zwierząt, Dzieci się bawią)

• `doznawanie' (Widzimy morze, Paweł wie o wszystkim, On czuje złość)

• `posiadanie, bycie częścią całości' ( Mam samochód, Anna ma brata, Każdy kij ma dwa końce)

• `przemieszczanie' ( Owoc spadł z drzewa na trawę, Jan przyleciał samolotem z Kanady)

• `przekazywanie' ( Listonosz doręczył paczkę adresatowi, Ala dała książkę Oli)

• Opis znaczeniowy zdania obejmuje także charakterystykę ról uczestników zdarzenia - tzw. ról semantycznych wyrażeń kodujących:

• agens - wykonawca czynności,

• pacjens - bierny uczestnik zdarzenia,

• recypient - odbiorca rzeczy lub doznający skutków jakiegoś działania,

• posesor - posiadacz czegoś,

• instrument - narzędzie czynności,

• lokalizator - miejsce zdarzenia ).

• Logiczno-semantyczna analiza zdań ujawnia dwa podstawowe składniki zdania jako jednostki treści: dictum (składnik przedstawiony) oraz modus ( składnik modalny, modalność).

• Dictum prezentuje stan rzeczy, o którym zdanie informuje, a modus wskazuje na ustosunkowanie się mówiącego do komunikowanego zdarzenia.

• Są to składniki płaszczyzny pojęciowej; na poziomie wyrażeniowym dictum musi przybrać określony kształt formalny ( leksykalny), np. Jan pracuje. W przytoczonym zdaniu składnik modalny (stosunek mówiącego do komunikowanej treści) wiąże się z trybem czasownika (oznajmienie) i nie jest wyrażony leksykalnie.

• Modus może być uszczegółowiony za pomocą dodatkowego wyrazu, najczęściej z zdaniach oznajmujących: Jan na pewno pracuje; Jan chyba pracuje; Jan musi pracować itp. Podkreślone wyrazy wprowadzają różne odcienie modalności ( wykładniki stopnia pewności sądu i dyrektywy).

• Składnik przedstawionych zdań (dictum) przybiera postać struktury predykatowi - argumentowej, tj. konstrukcji złożonej z wyrażenia wskazującego przedmiot, o którym coś się w zdaniu orzeka (argument) oraz czynność (predykat). W cytowanym zdaniu argument wyrażony jest nazwą własną Jan, a predykat czasownikiem pracować.

ARGUMENT

• Składnik struktury predykatowi -argumentowej ( sądu logicznego) reprezentowany w zdaniu przez wyrażenie oznaczające obiekt, któremu przypisuje się pewną własność - drugi składnik struktury, czyli predykat.

• Na przykład zdanie Jan cierpi przypisuje osobie nazwanej imieniem Jan (argument) pewien stan wyrażony czasownikiem cierpieć (predykat). W funkcji wyrażeń argumentowych, które wyznaczają fizyczne przedmioty, występują nazwy o określonej referencji, przede wszystkim nazwy własne, np. Ania całuje się z Piotrkiem; Kowalscy wyjechali; Szwecja jest bogatym krajem.

• Predykaty, czyli nazwy pospolite (ogólne), mogą być użyte w funkcji argumentowej jako składniki tzw. deskrypcji określonych - wyznaczających obiekty poprzez jednoznaczny opis (np. matka ostatniego króla polskiego z dynastii Jagiellonów) - lub jako odesłania do kontekstu sytuacyjnego (np. w zdaniu Ten człowiek cierpi pozycję argumentu zajmuje wyrażenie z nazwą pospolitą człowiek i zaimkiem wskazującym ten, który odsyła do kontekstu dostępnego percepcji nadawcy i odbiorcy wypowiedzi).

• Argumenty wypełniają miejsca otwarte przez predykaty - są konkretyzacją schematycznych obiektów wyodrębnianych w strukturze znaczeniowej wyrażeń predykatowych (walencja - zdolność wyrażeń do otwierania w swoim sąsiedztwie miejsc dla innych wyrażeń, które uzupełniają ich niepełny sens), np. predykat całuje się otwiera miejsce z zdaniu dla dwóch argumentów przedmiotowych (nazw osób: ktoś z kimś), a predykat marzy wymaga użycia nazwy osoby w pozycji podmiotu oraz nazwy zdarzenia ( o czymś), czyli tzw. argumentu nieprzedmiotowego, w pozycji dopełnienia (Paweł marzy o zwycięstwie z zawodach sportowych).

• Właściwości argumentów, takie jak ich charakter przedmiotowy lub nieprzedmiotowy (zdarzeniowy) czy też pełnione przez nie role semantyczne (np. źródło, wykonawca czynności, nosiciel stanu, obiekt, odbiorca, ścieżka, lokalizator), zależą od treści predykatów.

ARGUMENT NIEPRZEDMIOTOWY (ZDARZENIOWY)

• Rodzaj argumentu, któremu w strukturze zdania odpowiada wyrażenie oznaczające sytuację (zdarzenie, zjawisko) w przeciwieństwie do tzw. argumentu przedmiotowego, który odnosi się do obiektu fizycznego (rzeczy, osoby). Argumenty nieprzedmiotowe wynaczają pozycje dopełnień przy tzw. predykatach wyższego rzędu, np. przy czasownikach: myśleć, wiedzieć, powodować. W zdaniu złożonym: Jan wie, ze jego sąsiad wyjechał za granicę zdanie podrzędne dopełnieniowe (jego sąsiad wyjechał za granicę) oznacza pewne zdarzenia, a więc jest sformułowaniem argumentu nieprzedmiotowego, wymaganego przez predykat zdania głównego (wie), podczas gdy nazwa własna w pozycji podmiotu (Jan) służy wyznaczeniu argumentu przedmiotowego przy tym samym predykacie.

• Cytowane wypowiedzenie złożone może być łatwo przekształcone na zdanie pojedyncze: Jan wie o wyjeździe swojego sąsiada z granicę. Argument nieprzedmiotowy przybiera wówczas postać wyrażenia, które jest efektem operacji składniowej, zwanej nominalizacją: polega ona na przekształceniu predykatu zdania zależnego (wyjechał za granicę) w konstrukcję z rzeczownikiem (wyjazd za granicę).

ARGUMENT PRZEDMIOTOWY

• Rodzaj argumentu, któremu w strukturze zdania odpowiada wyrażenie oznaczające konkretny obiekt fizyczny (rzecz, osobę, zwierzę).

• Argument przedmiotowy może być wyrażony nazwą własną, np. imieniem i nazwiskiem osoby, której przypisuje się pewną charakterystykę (np. miejsce urodzenia), stanowiącą treść odpowiedniego predykatu (składnika orzekającego) w zdaniu: Adam Mickiewicz urodził się z Zaosiu koło Nowogródka. Ten sam argument może być wyrażony za pomocą jednoznacznego opisu, np. Autor „Pana Tadeusza” / Poeta, który napisał „Odę do młodości” itp. / urodził się w Zaosiu koło Nowogródka. W kolejnym zdaniu orzekającym coś o tym samym obiekcie argument taki może być wyrażony nazwa pospolitą ( np. poeta), zaopatrzoną w odpowiednią deiksę ( np. zaimek wskazujący ten), która odsyła do poprzedzającego wyrażenia o jednoznacznej referencji: Poeta ten był najwybitniejszym twórcą polskiego romantyzmu.

PREDYKAT

• Składnik struktury predykatowi - argumentowej (SPA), reprezentowany w zdaniu przez nazwy pospolite , takie jak: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, przysłówki, czyli wyrażenia przypisujące pewne własności argumentom. Np. w zdaniu Jan jest wysoki wyrażenie predykatywne jest wysoki oznacza właściwość osoby zwanej Janem (argument).

• Predykaty niższego rzędu przyłączają jeden lub więcej argumentów przedmiotowych, tj. oznaczających konkretne obiekty fizyczne (np. Anna kocha swojego psa; Jan podarował rower swojemu koledze); predykaty wyższego rzędu przyłączają przynajmniej jeden argument nieprzedmiotowy, wyrażony podrzędną SPA (np. Babcia skarciła wnuka za złe zachowanie; Jan dowiedział się, że nie został przyjęty na studia; Postępowanie Pawła zdziwiło jego znajomych).

• Ze względu na właściwości semantyczne predykaty są klasyfikowane na:

• Statyczne, oznaczające stany (istnieje, leży, jest mądry, ma…)

• Dynamiczne, oznaczające działania:

• Procesualne, oznaczające działania bez zmiany:

• Niezamierzone (boi się, rośnie, świeci…)

• Intencjonalne ( słucha, śpiewa, spaceruje…)

• Zdarzeniowe, desygnujące zmianę:

• Niezamierzone (przytył, wyzdrowiał, zmarzł…)

• Intencjonalne ( pomalował, zjadł, usiadł, umył się…)

• W praktyce rozstrzygnięcie, z jakim typem predykatu mam do czynienia w konkretnym przypadku, nie zawsze jest łatwe i jednoznaczne (np. myśleć, szczekać, czuć).

• Opisy semantyczne polegające na rozkładaniu pojęć desygnowanych przez predykaty na mniejsze jednostki treściowe (semy) ujawniają powtarzalność pewnych składników znaczeniowych w strukturze wielu nazw ogólnych pełniących funkcję predykatywną. Są to takie znaczenia, jak: `czynności', `stan', `proces', `relacja', `powodowanie', `zaczynanie', `kończenie', 'trwanie', `powtarzanie się', `ilość', `możliwość', `negacja', `teraźniejszość', `przeszłość', `przyszłość', `uprzedniość', `następczość', `rezultatywność', i wiele innych.

• Np. `negacja' oraz `mówienie' są obecne w strukturze znaczeniowej takich predykatów, jak: odmawia `mówi, ze czegoś nie zrobi (w odpowiedzi na prośbę)', zakazuje `mówi, że nie chce, aby X zrobił P', zaprzecza `mówi, że P nie jest prawdą' i wielu innych.

• Układ takich powtarzalnych cech w strukturze znaczeniowej złożonych predykatów jest przedstawiony za pomocą tzw. eksplikacji semantycznych. Predykaty otwierają w swoim sąsiedztwie miejsce dla wyrażeń uzupełniających ich sens (walencja), np. czasownik witać wymaga dwu uzupełnień, tj. nazw (w mianowniku i bierniku) odnoszących się do osób. Użycie predykatów w konkretnej wypowiedzi, tj. orzekanie za ich pomocą o cechach obiektach nazywane jest predykacją.

MODALNOŚĆ

• Modus; jeden z dwu składników płaszczyzny treściowej zdania, wyodrębniany w jego analizie logiczno - semantycznej obok dictum (składnika przedstawieniowego).

• Modalność oznacza ustosunkowanie nadawcy wobec prezentowanej treści. Informacja ta jest w języku polskim sygnalizowana przez wykładniki trybu (oznajmującego, rozkazującego, przypuszczającego, pytającego), a więc jest częściowo zgramatykalizowana. Opozycje trybu nie wystarczają jednak do sygnalizowania wszelkich odcieni modalności, które są też wyrażane przez dodatkowe leksykalne składniki zdania. Dotyczy to zwłaszcza modalności zdań oznajmujących, zwanych też (np. w klasyfikacji Renaty Grzegorczykowej) deklaratywnymi lub powiadomieniami. Przypisuje się im ramę modalną w postaci zdania: `chcę, żebyś wiedział, że…', aktualizowaną zarówno w zwykłych konstatacjach (Ala ma wielu przyjaciół), jak i w hipotezach, czyli wypowiedzeniach modalności epistemicznej, zawierających wykładniki stopnia pewności sądu (Ala na pewno/podobno/bez wątpienia/być może/prawdopodobnie… ma wielu przyjaciół) lub postulatach, tj. zdaniach z modalnością deontyczną (Ala powinna/może/musi pomóc Oli).

15. Układ tematyczno-rematyczny wypowiedzi (Magda Winograd, Sandra Kulesza)

• Badania nad tym zagadnieniem - szkoła praska oraz językoznawstwo amerykańskie.

• W najgłębszej strukturze wypowiedzi podział tematyczno- rematyczny i jego zasady są uniwersalne

• Podział ten jest pewnego rodzaju klasyfikacją informacji przekazywanych w procesie komunikacji językowej. Pewne jednostki leksykalne w obrębie zdania lub też ich grupy, stają się jakby hasłami wywoławczymi sygnalizowanymi przed nadawcę odbiorcy.

• Podział tematyczno-rematyczny ma charakter binarny. Oznacza to, iż każdy człon syntaktyczny w obrębie zdania należy bądź do tematu, bądź to rematu.

• Aktualne, realizujące określoną perspektywę funkcjonalną rozczłonkowanie wypowiedzenia na to, o czym się mówi, czyli TEMAT ( datum, topic) i to, co się o tym mówi, czyli REMAT ( jądro).

• W zdaniach o prostej strukturze predykatowo-argumentowej, czyli z jednym predykatem i jednym argumentem, o neutralnym szyku oraz akcencie logicznym ( na wyrażeniu predykatywnym) temat (T) pokrywa się z wyrażeniem argumentowanym (A), a remat (R) - z wyrażeniem predykowanym (P) np. Jan (A,T) spaceruje (P,R) Zdanie to bowiem odpowiada na implikowane pytanie : Co robi Jan? Przeniesienie akcentu logicznego z predykatu na argument, połączone ewentualnie ze zmianą szyku składników: Spaceruje Jan ( z domyślnym dopowiedzeniem a nie Piotr) zmienia układ tematu i rematu: rematem jest składnik (Jan), który wnosi nową informację, a więc odpowiada na pytanie: Kto spaceruje?

• W zdaniach z kilkoma predykatami, np. Jan przywitał Piotra, tylko jeden (nieakcentowany) argument stanowi temat zdania, a drugi wraz z predykatem stanowi remat: Jan (T) przywitał Piotra (R), przy czym część rematyczną można przedstawić jako układ podrzędnej struktury tematyczno - rematycznej: ( T1) Jan > (R1) przywitał Piotra [osoba, którą Jan przywitał (T2), to Piotr ( R2)]. W strukturach wielozdaniowych jednemu tematowi może odpowiadać kilka rematów; składnik rematu może być tematyzowany w kolejnym zdaniu lub też może pojawić się temat poboczny (skorelowany z jednym z wcześniejszych tematów).

• Struktura tekstu musi być oparta o jakiś logiczny porządek, aby (tekst) mógł się sensownie rozwijać. Tworzenie tej struktury polega na wprowadzaniu coraz to nowych informacji zazębiających się o stare. Inaczej mówiąc, w tekście mamy do czynienia z jego tematem, z czymś, o czym się mówi, czymś znanym, starym, danym (datum) oraz z wprowadzanymi nowymi (novum) informacjami, rematem. W spójnej wypowiedzi role tematu i rematu przeplatają się, np. Basia szukała kotka (Basia - temat, szukała kotka - remat); Kotek znalazł się na piecu (kotek - temat, znalazł się na piecu - remat).

• Temat oznacza informację wstępną, już znaną nadawcy. W pewnym sensie jest to informacja drugorzędna. Jeden z badaczy określa temat jako „składnik konstytuujący semantyczną (komunikatywną) strukturę zdania, zwaną strukturą tematyczno-rematyczną (albo aktualnym rozczłonowaniem zdania, funkcjonalną perspektywą zdania), określany zazwyczaj jako przedmiot, o którym się w zdaniu mówi, którego zdanie dotyczy lub ogólniej to, o czym się w zdaniu mówi” (Polański )

• Remat zaś to „informacja właściwa, prymarna, w danym momencie najważniejsza, kształtująca rdzeń, jądro wypowiedzi” (Brinker). Remat reprezentowany przez najważniejszy wyraz w wypowiedzi, jest „określany na ogół, jako to, co się w zdaniu mówi o wyróżnionym przedmiocie, czyli jako treść charakteryzująca ów przedmiot” (Polański).Zatem temat wskazuje, o czym mówi się w zdaniu, natomiast remat jest tym, co się mówi. Być może w zrozumieniu tego zagadnienia pomoże prosty przykład: Pociąg ma pięć minut opóźnienia.

• Temat ----- remat (aktualna wartość komunikacyjna wypowiedzi)

• W powyższym przykładzie tematem jest słowo „pociąg”, natomiast remat zawiera informację, co dzieje się z pociągiem, jak duże jest jego opóźnienie.

• Analiza struktury tematyczno-rematycznej polega na wyodrębnieniu tematu i rematu zdania. Jako jeden z elementów analizy struktury semantyczno-logicznej wypowiedzi przyczynia się ona do rozumienia wypowiedzi. Umiejętność podziału zdania na temat i remat ułatwia także tworzenie logicznych, spójnych i zrozumiałych wypowiedzi

• Jedno i to samo zdanie może być w różnych użyciach być wypowiedzią o czymś innym, może stanowić odpowiedź na różne pytania.

• Zdanie = TEMAT (podmiot psychologiczny) - część wskazująca lub nazywająca przedmiot (to, o czym się mówi). + REMAT (orzeczenie psychologiczne) - informacja o pewnych cechach przypisanych danemu przedmiotowi (perspektywa funkcjonalna tekstu). Z punktu widzenia tradycyjnej składni remat jest orzeczeniem lub grupą orzeczenia.

• Np. w zdaniu: Wujek Janek czyta z zainteresowaniem książkę, tematem jest Wujek Janek, zaś rematem - czyta z zainteresowaniem książkę.

• Zdania czysto rematyczne (z tematem rematycznym):

• bezpodmiotowe (Wieje...)

• zdania „normalne”, ale szyk przestawny, np. „Była sobie raz królewna”- to zdanie egzystencjonalne, powiadamia o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych rzeczy i zdarzeń.

TEMAT REMAT

(to, o czym się mówi) (to, co jest powiedziane o temacie)

DATUM NOVUM

(informacja stara) (informacja nowa)

• Każdy tekst składa się z tematu i rematu, które mogą, ale nie muszą, odpowiadać podmiotowi i orzeczeniu albo grupie podmiotu i orzeczenia. 

• Spójny tekst wielowypowiedzeniowy zbudowany jest w ten sposób, że remat 
  pierwszego zdania staje się tematem drugiego, remat drugiego - tematem 
  trzeciego itd., tworząc strukturę tematyczno-rematyczną według schematu:

temat(1) + remat(1) + temat(2)(=remat(1)) + remat(2) + temat(3)(=remat(2))... 

• Jest to możliwe dzięki temu, że każdy remat, po wprowadzeniu go do 
  wypowiedzenia, przestaje być novum, staje się znany, dany (datum), może więc 
  posłużyć za temat następnego wypowiedzenia (...). W tekstach wyżej zorganizowanych lepiej wystylizowanych, struktura tematyczno-rematyczna nie przedstawia się tak prozaicznie jak na powyższym schemacie.

• Przy przekształcaniu rematu wypowiedzenia poprzedzającego w temat następnego nie powtarza się go dosłownie.

• Wyrażenie tematyczne - część zdania wyrażająca jego temat.

• Wyrażenie rematyczne - cześć zdania wyrażająca jego remat.

16. Składniki aktów mowy (pojęcie illokucji, presupozycji, implikatury.) (Karolina Bogucka)

• AKT MOWY - wypowiedź; akt komunikacyjny realizujący określoną intencję nadawcy wobec odbiorcy (według Johna Austina);

• Jednostka poziomu parole (w ujęciu Ferdynanda de Saussure`a), czyli jednostkowe mówienie, konkretne ujęcie systemu językowego w określonej sytuacji;

• Akt performancji (w rozumieniu Noama Chomsky`ego), tj. realizacja wiedzy językowej użytkownika, determinowana czynnikami pozajęzykowymi.

• Podstawowy model aktu komunikacyjnego zaproponowany na początku XX wieku przez Karla Buhlera, znany jednak głównie z uściślonej wersji Romana Jakobsona - przedstawicieli tzw. praskiej szkoły lingwistycznej obejmuje następujące składniki:

KONTEKST (RZECZYWISTOŚĆ)

KOMUNIKAT

NADAWCA KONTAKT ----- KANAŁ PRZEKAZU---KONTAKTODBIORCA

KOD

• Zgodnie z przedstawionym modelem przyjmujemy, że akt przyjmujemy, że akt komunikacji językowej zachodzi wówczas, gdy nadawca kieruje do odbiorcy komunikat dotyczący pewnego obiektu rzeczywistości (kontekstu pozajęzykowego), sformułowany w kodzie zrozumiałym (wspólnym) dla obu uczestników interakcji, którzy pozostają w kontakcie psychicznym i dysponują fizycznym kanałem przekazu. Każdemu składnikowi aktu komunikacji zostały przypisane określone funkcje wypowiedzi. Model ten był wielokrotnie przedmiotem dyskusji, modyfikacji i uzupełnień. Nowe ujęcia wiążą się zwłaszcza z rozwojem od połowy XX stulecia teorii aktów mowy.

• Trzy składniki aktu mowy według brytyjskiego filozofa Johna L. Austina:

• akt illokucyjny - akt mowy polega na zrealizowaniu za pomocą komunikatu językowego określonej intencji nadawcy, a w rezultacie - dokonaniu pewnej czynności, takiej jak: stwierdzenie, pytanie, prośba, rozkaz, pozwolenie, przysięga, udzielenie ślubu, ustanowienie prawa itp.

• akt lokucyjny - zrealizowanie wypowiedzi w określonym kształcie fonetycznym, leksykalnym i składniowym - zgodnym z regułami danego kodu,

• akt perlokucyjny - wywarcie za pomocą komunikatu pewnego wpływu na odbiorcę, na jego uczucia, przekonania lub zachowanie.

• Realizacja tych trzech aktów (właściwie funkcji wypowiedzi) składa się na każdy akt mowy.

• Rozróżnienie aktów mowy wg Johna R. Searle`a:

• asertywny - wypowiedzi, za których pomocą nadawca stwierdza coś na temat rzeczywistości, opisuje dany przedmiot, zaprzecza jakimś stwierdzeniom lub stawia pytania, np.: informacje, pytania, opisy;

• dyrektywy - służą nadawcy do wywierania nacisku na odbiorcę jego próśb, nakazów czy rad, np.: prośby, polecenia, propozycje;

• komisywy - nadawca sam zobowiązuje się do pewnych zadań, np. : przyrzeczenia, przysięgi, obietnice;

• ekspresywy - realizują okolicznościowe czynności, polegają na wyrażaniu przez nadawcę pewnych uczuć wobec odbiorcy, np.: gratulacje, podziękowania, pochwały;

• deklaratywny - służą dokonywaniu zmian w rzeczywistości, mają zazwyczaj określone konsekwencje prawne, np.: uchwały, wyroki, mianowania;

• Inne rozróżnienie aktów mowy Johna R. Seaele`a:

• bezpośrednie - wyrażają intencję nadawcy w sposób jawny (eksplicytny) za pomocą predykatów illokucyjnych typu: informować, dziękować, obiecywać, przepraszać itp., użytych w 1. osobie czasu teraźniejszego (tzw. jawnych performatywów w terminologii Austina).

• pośrednie - ten akt mowy implikuje (sugeruje) pewną illokucję, ale jej odczytanie przez adresata zależy od konsytuacji i aktualnej relacji miedzy nadawcą a odbiorcą (ich wspólnej wiedzy i kompetencji komunikacyjnej).

• Wypowiedź Obiecuję, że jutro wyjadę nie pozostawia wątpliwości, co do intencji nadawcy (obietnica), podczas gdy komunikat Wyjadę jutro może być zinterpretowany (w zależności od kontekstu sytuacyjnego), jako informacja, obietnica lub nawet groźba. Odczytanie celu nadawcy utrudnia fakt, że intencja deklarowana lub wynikająca z modalności (trybu) zdania nie musi być zgodna z intencją rzeczywiście realizowaną za pomocą danej wypowiedzi. Niezgodność taka miewa charakter konwencjonalny, np. „grzeczne” formułowanie nakazu w ramie illokucyjnej prośby (Proszę stąd natychmiast wyjść!) lub odwrotnie: natarczywej prośby - za pomocą zdań - w trybie rozkazującym (Bądź tak dobry - błagam - i zrób to!); bywa też jednak wynikiem okazjonalnie stosowanych zabiegów, takich jak ironia (np. zdanie Gratuluję ci wspaniałego wystąpienia wypowiedziane w sytuacji, gdy występ był nieudany).

• Z punktu widzenia lingwistyki kognitywnej akt mowy jest traktowany jako pewien gestalt - wzorcowy skrypt, tj. plan, scenariusz stanowiący podstawę konkretnych zachowań językowych, bardziej lub mniej konwencjonalnych. Na przykład prośba może być zrealizowana nie tylko za pomocą zdania oznajmującego z jawnym performatywem (Proszę cię o pomoc), ale też za pomocą zdania w trybie rozkazującym (Pomóż mi!) lub pytania (Czy możesz mi pomóc?). Różnica w sposobie językowego sformułowania aktu ujawnia nieostre granice między prośbą a nakazem (wyraźnie zróżnicowane są jedynie prototypy tych aktów), a także zastępczą realizację aktu prośby w ramie pytania o możliwość zrobienia czegoś (wykorzystuje się tutaj metonimię część-całość). Taki sposób wykonania aktu jest związany z oddziaływaniem zasad etykiety językowej, która zakłada, ze stosowne (grzeczne) jest niebezpośrednie formułowanie aktów dyrektywnych, pozostawiające odbiorcy możliwość odmowy z zachowaniem twarzy. Sytuację taką antycypują także pytania z negacją (Czy nie mógłbyś mi pomóc? // Nie pomógłbyś?), stanowiące zarazem zachętę do spełnienia prośby. Efektem szczególnego profilowania aktu jest na przykład stwierdzenie podkreślające skutek pozytywny (dla odbiorcy) ewentualnego spełnienia prośby (Byłbym ci wdzięczny za pomoc) lub negatywny dla nadawcy - w przypadku jej niespełnienia (Nie prosiłbym cię o pomoc, ale mam nóż na gardle). Metonimie tego rodzaju łączą prośbę z aktami innej kategorii, np. ekspresywnymi: wyrażanie wdzięczności, wywoływanie współczucia.

• Presupozycja - Po pierwsze nie są wypowiedziane wprost, lecz nie jako "między wierszami". Po drugie presupozycje są ukrytymi założeniami, które nadawca łączy z wypowiadanymi przez siebie zdaniami i dlatego też: presupozycje są tym czymś co wynika z danych zdań i są czymś co odbiorca wywnioskowuje z zdań, które wcześniej usłyszał.

• Implikatura konwersacyjna ("znaczenie implikowane") to termin Paula Grice'a oznaczający sens niedosłowny i niekonwencjonalny pewnych wypowiedzi. Implikatury różnią się zarówno od takich znaczeń wypowiedzi, które są generowane i rozumiane w ramach kodu językowego, jak i takich, które są jedynie presuponowane. Sygnałem pojawienia się implikatury jest m.in. ostentacyjne naruszenie przez jednego z uczestników komunikacji reguły konwersacyjnej. Wypowiedź wyłamująca się z reguł konwersacji, jeśli jest taka intencjonalnie (a nie jest wynikiem pomyłki bądź nieporozumienia), niesie ze sobą szczególne, aluzyjne znaczenie (właśnie implikaturę), które odbiorca powinien potrafić rozszyfrować. Na przykład w wymianie zdań: - Chciałbym wyjechać na Teneryfę. - A ja chciałbym dostać Nagrodę Nobla. drugie zdanie zawiera implikowane znaczenie 'twój wyjazd na Teneryfę jest marzeniem, którego nie da się zrealizować'.

• Grice wyróżnił dwa typy implikatur:

• implikatury ogólne - do ich zrozumienia nie jest potrzebna znajomość kontekstu (wystarczy świadomość, że mamy do czynienia z implikaturą)

• implikatury szczegółowe - do ich zrozumienia konieczna jest znajomość kontekstu, w jakim zostały wypowiedziane (np. zdanie W zeszłym tygodniu odpoczywałem. w dialogu: - Czy przeczytałeś już "Wojnę i pokój"? - W zeszłym tygodniu odpoczywałem.)

17. Funkcje wypowiedzi (informacyjna, ekspresywna, impresywna, konatywna, performatywna, metajęzykowa). (Joanna Andrzejuk i Ewelina Cisz)

• Aparat pojęciowy w literaturze językoznawczej jest niejednorodny. Używa się obocznie wielu różnych terminów na oznaczenie tych samych zjawisk, gdyż są one inaczej pojmowane, przez różnych autorów, np: ( funkcja impresywna, apelatywna, konatywna, dyrektywna, nakłaniająca, perswazyjna).

• Głowne stanowiska i koncepcje dotyczące problemu funkcji języka i tekstu

• Schemat Buhlera opisujący akt komunikacji (parole), obejmował nadawcę, odbiorcę, znak i rzeczywistość, do której znak odsyła

• znak pełni wobec nadawcy funkcję symptomu (wyrażając jego stan psychiczny i fizyczny, wobec odbiorcy( funkcję sygnału, apelu), a wobec rzeczywistości funkcję symbolu ( przedstawienia).

• Schemat Jacobsona ( rozwinięcie koncepcji Buhlera). Sześć składników aktu komunikacji, którym odpowiada sześć funkcji języka

• znak nazywany jest tu komunikatem, a rzeczywistość kontekstem

• wprowadza się pojęcie kontaktu psychicznego oraz fizycznego między rozmówcami, a także kodu, umownego systemu znaków, istniejącego w umysłach rozmówców, który umożliwia porozumienie

• kod nie jest już z planu parole lecz jest to Sassure'owska langue

• Stanowisko Martineta ( 1970) - oderwanie od schematu Buhlerowsko- Jakobsonowskiego:

• funkcje języka ( systemu), który służy do porozumiewania się ( komunikacji), wyrażania uczuć, podtrzymywania pozycji mówiącego, stanowi oparcie dla myśli

• funkcja poznawcza inaczej rozumiana niż u Jakobsona

• zestaw funkcji w ujęciu Martineta to rejestr celów, którym służy język jako podstawa tworzenia wypowiedzi

• Stanowisko K. Horalka ( 1967)

• funkcja komunikatywna jako nadrzędna funkcja języka, która realizuje się w trzech wariantach:

• informacji,

• ekspresji,

• apelu

• prócz tego wyróżnia się dodatkowe funkcje tj. nawiązywania kontaktu ( fatyczna), charakteryzowania nadawcy, reprezentowania narodu , funkcja mentalna (poznawcza), oraz funkcja estetyczna, której status nie jest u wielu autorów jasny

• Stanowisko Helmuta Jachnowa ( 1987) - Funkcje językowe i ich układ hierarchiczny:

• analiza pojęcia funkcji językowej, wywodząc je od pojęcia celowości , w wyniku czego oddziela funkcje elementów jako wewnątrzjęzykowe ( nieświadome)

• funkcja produkowania wypowiedzi jako funkcja performacyjna systemu

• zachowanie funkcji wypowiedzi o charakterze komunikatywnym ( tradycyjne funkcje Buhlerowsko- Jakobsonowskie) i pozakomunikatywnym : konceptualna ( poznawcza) i socjalizująca ( łącząca ludzi mówiących wspólnym językiem)

• Stanowisko Zawadowskiego ( PL) ( 1966) - tekst pełni funkcję reprezentatywną wobec rzeczywistości pozajęzykowej i funkcję komunikatywną względem słuchacza

• tekst komunikuje słuchaczowi, co jest przez dany tekst reprezentowane w rzeczywistości pozajęzykowej

• tekst pełni funkcje niesemantyczne ( nie na mocy kodu), wyraza cechy nadawcy i wpływa na odbiorcę w sposób nie przewidziany kodem

• Teorię Zawadowskiego dopracowała Halina Kurkowska (1974)

• system językowy pełni jedną funkcję językową nazywaną generatywną, która polega na zdolności tworzenia tekstów ( bycia podstawą do tworzenia tekstów), teksty zaś przekazują informację o rzeczywistości

• Schemat Zawadowskiego

• Ujęcie Fudala - poglądy krytyczne w stosunku do Jacobsona , ujęcie bliskie koncepcji Martineta

• na czoło zostaje wysunięta funkcja komunikatywna, której podporządkowana jest odrębna funkcja emocjonalna

• funkcja poznawcza - pogłębia i dopracowuje koncepcję Martineta

• Funkcje systemu językowego

• generatywna ( zdolność tworzenia tekstu)

• poznawcza ( tworzenie pewnego obrazu świata)

• odróżnienie od funkcji wypowiedzi ( tekstu), które stanowią rejestr intencji komunikatywnych

• funkcje wypowiedzi dotyczą zjawisk typowych, odnoszą się w pewnym sensie do systemu języka

• termin funkcja jako zjawisko regularne, kategorialne ( zgramatykalizowane), które ma swój odpowiednik w systemie języka ( langue), a realizuje się w kolejnych aktach mowy tworzących dyskurs i tekst ( parole)

• odrębność funkcji poetyckiej wprowadzonej przez Jacobsona

• niejasny stosunek między pojęciem funkcja symboliczna i komunikatywna , często utożsamianych ze sobą.

• Jeżeli ograniczymy się do funkcji języka ( langage), bez wyodrębniania funkcji języka od funkcji tekstu, to można je sprowadzić do sześciu :

• Przedstawieniowa- reprezentatywna, referencjalna, poznawcza, kognitywna

• ekspresywna - emotywna, emocjonalna, afektywna

• impresywna- konatywna, perswazyjna, nakłaniająca

• performatywna - kreatywna, sprawcza, magiczna

• fatyczna - kontaktowa

• Metalingwistyczna- metatekstowa

• Funkcja wypowiedzi - w węższym zakresie jest utożsamiana z intencją nadawcy wypowiedzi (tekstu), czyli z celem, który mówiący chce zrealizować za pomocą danego aktu komunikacyjnego; w szerszym ujęciu oznacza każdy skutek wypowiedzi, zarówno zamierzony przez nadawcę, jak i niezamierzony.

• Do dziś aprobowany (choć nie bez zastrzeżeń i modyfikacji) pozostaje model aktu komunikacyjnego Romana Jakobsona (patrz wyżej: 1.2 Schemat Jakobsona) wraz z wpisanymi weń funkcjami mowy, rozbudowujący wcześniejszą propozycję Karla Buhlera.

• Funkcje wypowiedzi:

• ekspresywna (emotywna) - pełnią ją wypowiedzi , w których nadawca skupia uwagę na wyrażeniu swojego stosunku do treści komunikatu; to, co w tekście jest wyrazem uczuć, którymi nadawca chce podzielić się z odbiorcą. Wykładnikami funkcji ekspresywnej mogą być w tekście elementy leksykalne ( np. wyrazy takie jak idiota, niedorajda, gapa), słowotwórcze (np. gapiszon, matula, sztuczydło) i składniowo-intonacyjne (np. Wszystko mnie boli… wypowiedziane z intonacją wznoszącą się i zawieszeniem głosu, zdania wykrzyknikowe, pytania retoryczne). Wyrażane przez nadawcę emocje mogą dotyczyć odbiorcy (np. Mam Cię szczerze dość!) lub też osób trzecich, jakiś elementów sytuacji (np. Mam szczerze dość Warszawy, swojej choroby itp.). Funkcja ekspresywna obejmuje też uczucia przypisywane innym osobom, a wyrażane przez nadawcę komunikatu w sposób emocjonalny ! (np. Piotr ma szczerze dość Jana / Warszawy / swojej choroby itp.)

• impresywna (konatywna) - jest spełniana, gdy mówiący próbuje wywrzeć wpływ na zachowanie odbiorcy (nakazy, komendy, polecenia itp.)

• fatyczna - oznacza użycie wyrażeń służących do nawiązania i podtrzymania kontaktu między nadawca a odbiorcą (Cześć, Jak się masz, Acha…acha… itp.)

• komunikacyjna (informatywna) - świadome, często intelektualne przekazywanie informacji; to nadawca informuje odbiorcę o świecie rzeczywistym lub fikcyjnym, świecie takim, jakim go postrzega i interpretuje

• poetycka - obiektem zainteresowania jest sam komunikat (środkiem jej realizacji są np. gry słów w tekście literackim czy reklamowym, żarty słowne). W ujęciu podręcznikowym do elementów zwracających uwagę na tekst należą wszelkie figury i tropy, zageszczenia określonych form, (bezokoliczników, pytań itp.), zamierzona eliptyczność, brak wykładników spójności tekstu itd. O funkcji poetyckiej stanowi w tym rozumieniu wszelkie celowe (lub odbierane jako celowe) przekraczanie norm stylu neutralnego, informatywnego lub też konwencji danego gatunku czy rodzaju literackiego).

• poznawcza (przedstawieniowa, kognitywna, symboliczna, denotatywna, referencjalna, reprezentatywna) - realizowana wtedy, gdy w danej wypowiedzi najważniejsza jest treść komunikatu; polega na odsyłaniu do pozajęzykowego kontekstu, tzn. do fragmentu świata zewnętrznego, o którym mówi komunikat

• metajęzykowa - realizują ja wypowiedzi skoncentrowane nie na kontekście pozajęzykowym, lecz na samym kodzie werbalnym; relacja tekstu wobec kodu językowego, z którą mamy do czynienia wtedy, gdy mówimy o języku, o formach lub znaczeniu jego jednostek ( np. Stół to rzeczownik rodzaju męskiego, Matka oznacza dorosłą kobietę, która urodziła lub wychowała dziecko)

• Funkcję magiczną nadaje tekstowi ten, kto wypowiadając tekst ma przekonanie, iż w ten sposób prowokuje jakieś siły transcendentne (dobre lub złe) do określonego działania i do zmiany jakiegoś istniejącego stanu rzeczy. Taką funkcję spełniają wszelkie zaklęcia, przekleństwa (w ich pierwotnej roli), błogosławieństwa, a także wiele obrządków religijnych.

• Funkcja stanowiąca to funkcja tekstów zmieniających coś w życiu społecznym, wprowadzających pewien stan prawny lub pewien obowiązujący uzus. Jest ona związana z istnieniem rożnego typu instytucji. Mamy z nią do czynienia w ustawach, zarządzeniach, nominacjach, formułach nadających imię dziecku, tekstach przysięgi ślubnej itp.

POJĘCIE

ZNAK JĘZYKOWY

DESYGNAT

(denotat)

(REFERENT)

konkretny obiekt

REFERENCJA

KONOTACJA (intensja) [znaczenie]

DENOTACJA (ekstensja) [odniesienie]

:

stop

(GENUS PROXIMUS)

żelaza z węglem

(DIFFERENTIA SPECIFICA - cechy wyodrębniające)

Stal

(DEFINIENDUM)

DEFINIENS

---