Kłuszyn 1610 - Kłuszyn 4 VII 1610 oraz Kłuszyn a Grunwald

Starcie husarzy z pikinierami, fot. Łukasz Wojtczak

Zagrzmiały trąby, uderzono w bębny, kapłani pobłogosławili ruszające do natarcia roty i Polacy uderzyli na wroga. Jako pierwsi starli się Finowie Edwarda Horna (200 koni) z husarzami pułku Aleksandra Zborowskiego. Finowie wystrzelili do kopijników. Ci skruszyli na nich swe "drzewka". Rozpoczęła się kilkugodzinna bitwa...

Spełniona Przepowiednia

Zwycięstwo pod Kłuszynem otworzyło Polakom drogę do Moskwy. W tej bitwie husaria wspięła się na absolutne wyżyny możliwości kawalerii. Piersiami swoich rumaków łamała dębowe płoty. Pokonała kobylice, pikinierów i kirasjerów. Wytrzymała ogień muszkietowy, otwierany z minimalnej odległości. Wytrzymała ogień artyleryjski. Przejechała w ciągu doby od kilkudziesięciu do nawet stu dwudziestu kilometrów, walcząc przy tym kilka godzin w lipcowym słońcu. I pokonała kilkunastokrotnie liczniejszego nieprzyjaciela! Jak do tego doszło?

Historia bitwy kłuszyńskiej nie zaczyna się ani w dniu bitwy (4 lipca 1610 roku), ani nawet w chwili rozpoczęcia wojny (1609 rok). Historię tę trzeba cofnąć o kilkadziesiąt lat, gdyż właśnie wtedy Stanisław Żółkiewski:

„[...] jeszcze w młodym wieku przejeżdżając wieś pewną, Świńczą zwaną, pod Rzeszowem […] tam mu jakaś stara białogłowa, odwiódłszy go na stronę, a przypatrując mu się pilnie - wszystkie jego szczęścia i śmierć opowiedzieć miała. Słyszeliśmy to nieraz z ust tych, którzy pod ten czas żyli, a byli domowymi i familiares jego”.

Pisał o tym prawnuk hetmana, król polski Jan III Sobieski.

Czy losem hetmana rządziło przeznaczenie? Tego nauka nie jest w stanie udowodnić, ale sam hetman na pewno w nie wierzył. Wierzył, że kiedyś, w Rosji, odniesie wspaniałe zwycięstwo. I dlatego z 2700 żołnierzami wyruszył pod Kłuszyn, gdzie miała się znajdować armia wroga, licząca ponad 35 000 ludzi. I wygrał!

Przed Bitwą

Bitwa pod Kłuszynem stanowiła część operacji, której pierwotnym celem było zajęcie Smoleńska. Pod tym, w owym czasie rosyjskim, miastem od końca września 1609 roku stały wojska Rzeczpospolitej. Podejmowane przez nie próby opanowania potężnie ufortyfikowanego miasta spełzały na niczym, choć przedłużające się oblężenie coraz bardziej wyczerpywało potencjał obrońców. Dlatego od połowy maja 1610 roku Rosjanie koncentrowali w Możajsku siły, które miały ruszyć z pomocą Smoleńskowi. Reakcją strony polskiej było wydzielenie z armii oblegającej Smoleńsk skromnego korpusu wojsk pod wodzą hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego i wysłanie go na wschód - na nieprzyjaciela. Żółkiewski podjął się tego zadania po tym, jak wojewoda bracławski Jan Potocki wymówił się z tej misji. Potocki nie chciał się jej podjąć, choć siły, które mu proponowano, były liczniejsze od tych, które później powierzono hetmanowi Żółkiewskiemu.

7 i 8 czerwca armia Żółkiewskiego opuściła obóz pod Smoleńskiem. Liczyła wówczas etatowo: 2080 koni, 1100 piechoty i 100 moskiewskich Kozaków. Łącznie 3280 stawek żołdu. Pierwotnie planowano ruszyć na Carowe Zajmiszcze i tam połączyć się z innymi pułkami polskimi, które w owym czasie operowały w głębi Rosji. Jednak naglące wieści, słane z Białej przez starostę wieliskiego Aleksandra Gosiewskiego, zmusiły hetmana do zmiany planów. Zamiast na Carowe Zajmiszcze, ruszył na zagrożoną przez wroga, a opanowaną uprzednio przez Polaków, rosyjską twierdzę Biała.

Na wieść o marszu armii Żółkiewskiego, wojska nieprzyjaciela zrezygnowały z odbicia twierdzy. 14 czerwca Żółkiewski stanął w Białej. Wiedząc już o wycofaniu się wroga, hetman dokonał podziału swych sił. Część (pięć rot kawalerii, czyli łącznie 600 koni oraz 100 piechoty) odesłał do obozu pod Smoleńskiem. Drugą część (stukonną rotę rajtarów i 540 piechoty) pozostawił w Białej jako wsparcie tamtejszego garnizonu polskiego. Reszta armii (jedenaście rot kawalerii, to jest 1380 koni; pięć rot piechoty, czyli 460 porcji i 100 moskiewskich Kozaków) ruszyła do miejsca koncentracji wojsk polskich - do Szujska, w pobliżu Carowego Zajmiszcza.

22 czerwca w Szujsku hetman połączył się z Kozakami oraz pułkami: Marcina Kazanowskiego, Samuela Dunikowskiego i Aleksandra Zborowskiego. Ten ostatni był synem Samuela Zborowskiego, którego 26 lat wcześniej aresztował właśnie Stanisław Żółkiewski, a później ścięto na rozkaz Jana Zamojskiego. Śmierć Zborowskiego odbiła się głośnym echem w Rzeczpospolitej. Teraz syn Samuela, który dowodził pułkiem niemal tak licznym, jak całe wojsko hetmana, stanął w obliczu trudnej decyzji - czy podporządkować się człowiekowi, który przyczynił się do śmierci ojca? Wybór był tym trudniejszy, że Zborowski miał pod swoją komendą nie wojska opłacane ze skarbu Rzeczypospolitej, lecz żołnierzy, którzy dotąd walczyli dla Dymitra Samozwańca II - jednego z pretendentów do carskiego tronu. Co prawda, chcieli przejść na służbę króla i Rzeczypospolitej, ale nie uzgodniono jeszcze wszystkich szczegółów z tym związanych - przede wszystkim kwestii finansowych. I one właśnie stały się główną przeszkodą stojącą na drodze zjednoczenia wszystkich wojsk polskich pod komendą hetmana.

Pertraktacje z wojskami Zborowskiego spełzły na niczym. Nie mogąc ich skłonić do posłuszeństwa, 23 czerwca hetman ruszył z pozostałymi siłami na Carowe Zajmiszcze, gdzie w umocnionym obozie stacjonował Grigorij Wałujew z około 5000 żołnierzy rosyjskich i kilkoma tysiącami (3000-5000) personelu pomocniczego: uzbrojonymi chołopami (ludność niewolna) i chłopami. Wałujew był zaufanym człowiekiem cara Wasyla Szujskiego. Miał pod swoją komendą najlepszych żołnierzy, którymi dysponował ten władca.

24 czerwca doszło do bitwy, w wyniku której Moskale zamknęli się w swoim obozie.

25 czerwca zborowszczycy połączyli się z wojskami Żółkiewskiego. Wygrał zdrowy rozsądek i obietnica wypłaty donatywy w wysokości 100 000 złotych. Sam Aleksander Zborowski dzielnie stawał w późniejszej bitwie pod Kłuszynem, czym zyskał sobie uznanie Żółkiewskiego.

Przez kilka kolejnych dni (25 czerwca-3 lipca) trwała blokada obozu Moskali pod Carowem Zajmiszczem.

3 lipca Żółkiewski stanął w obliczu nowego wroga - na pomoc Wałujewowi ruszyła potężna armia, której liczebność szacowano na ponad 35 000. Co gorsza, nie byli to sami Rosjanie, lecz również tak zwani Niemcy, czyli najemni cudzoziemcy na żołdzie rosyjskim. Kontyngent ten, złożony z zawodowych żołnierzy pochodzących z różnych krajów Europy (Szwecja i Finlandia, kraje niemieckie, Francja, Hiszpania i Flandria, Anglia i Szkocja), przesłał na pomoc carowi Wasylowi Szujskiemu król szwedzki Karol IX. Dalej będę ich nazywać bądź to Niemcami, bądź cudzoziemcami.

Liczebność Wojsk

Jak kształtowała się proporcja sił w przeddzień bitwy? 3 lipca nieprzyjaciel dysponował następującymi siłami:

pod Carowem Zajmiszczem około 5000 żołnierzy plus od 3000 do 5000 personelu pomocniczego (uzbrojonych chłopów i chołopów). Żółkiewski oceniał to zgrupowanie Rosjan na 8000;

w pobliżu Kłuszyna: 3330 żołnierzy cudzoziemskich (z czego 1830 jazdy i 1500 piechoty) i około 15 000 żołnierzy rosyjskich. Wraz z personelem pomocniczym (chłopi, chołopi, kobiety) wojska te liczyły sobie od 38 000 (liczba bardziej prawdopodobna) do 48 000 (liczba raczej zawyżona) ludzi. Dysponowały one 15 działami. Hetman Żółkiewski oceniał te siły na przeszło 5000 Niemców i 30 000 Rosjan.

Żółkiewski w tym czasie miał do swojej dyspozycji następujące siły (stany etatowe):

• 460 piechoty,

• 4730 kawalerii,

• 4400 Kozaków,

• blisko 10 000 luźnej czeladzi i kobiet.

Łącznie: mniej niż 20 000 ludzi.

3 lipca hetman zwołał naradę i podjął na niej decyzję o podziale wojsk. Zdecydowaną większość ludzi pozostawił pod Carowem Zajmiszczem, a z niewielką, lecz elitarną grupą żołnierzy ruszył pod Kłuszyn, gdzie spodziewano się zastać wroga.

Pod Carowem Zajmiszczem hetman zostawił (wielkości etatowe):

• 700 koni,

• 260 piechoty,

• 4000 Kozaków,

• luźną czeladź i kobiety.

A kto ruszył na Kłuszyn? Armia polska w bitwie liczyła etatowo 4230 stawki żołdu (4030 kawalerii i 200 piechoty), czyli:

• dwadzieścia trzy roty husarskie o etatowej liczebności 3080 koni,

• cztery roty kozackie o etatowej liczebności 450 koni,

• jedna rota petyhorska o etatowej liczebności 100 koni,

• cztery roty Kozaków o etatowej liczebności 400 koni,

• dwie roty piechoty o etatowej liczebności 200 ludzi.

Do tego oddziały polskie posiadały dwa działka.

Uwzględniając ślepe porcje w kawalerii (10%), liczba jazdy spada do 3630 (z czego 2770 husarzy), a całej armii polskiej do 3830 ludzi. Ale w jednostkach były także wakaty. Dlatego idąc za zdaniem Samuela Maskiewicza, który jako towarzysz husarski w rocie Janusza Poryckiego walczył w tej bitwie, można przyjąć, że rzeczywista liczebność wojsk polskich wynosiła 2500 kawalerii i 200 piechoty, czyli 2700 żołnierzy.

Ponieważ pod Kłuszyn nie poszła polska luźna czeladź, w samej bitwie spotkało się 2700 żołnierzy polskich z około 18 330 żołnierzami nieprzyjaciela, wspartymi przez 20 000, a być może nawet 30 000 personelu pomocniczego. Proporcja sił sięgać więc mogła 18:1, choć bardziej prawdopodobny jest stosunek 14:1, a jeśli liczyć samych żołnierzy, było to „zaledwie” 7:1 na niekorzyść wojsk polskich.

Muszę w tym miejscu zaznaczyć, że prezentowane powyżej dane zdecydowanie odbiegają od ustaleń innych historyków. Czytając nowsze prace na temat bitwy kłuszyńskiej, nie sposób znaleźć informację inną niż ta, że wojska polskie uczestniczące w tej batalii liczyły sobie około 7000 żołnierzy. Tymczasem żaden z polskich uczestników bitwy nie potwierdza tak wielkiej liczebności Koroniarzy (o tym za chwilę). Skąd więc ta liczba 7000?

Otóż historycy odnaleźli dokument zatytułowany „Comput Zasłużonego Woisku Moskiewskiemu Stołecznemu”, w którym pod rokiem 1612 (sic!) figuruje pozycja (nr 12):

„Quartał Kłuszynski darowny na koni nro: 5556 [husarzy], 290 [petyhorców], 679 [jazdy kozackiej]”

Dodali do tego informację o 200 piechurach i w ten sposób otrzymano liczbę niemal 7000. Tyle, że żaden z historyków nie zwrócił uwagi, że nie są to stany rzeczywiste wojsk walczących w bitwie kłuszyńskiej! Są to pozycje skarbowe określające etatowe wielkości poszczególnych formacji kawalerii (czyli zawierające w sobie i ślepe porcje, i wakaty), odnoszące się do okresu (kwartał, to 1/4 roku; „kwartał kłuszyński” to okres rozliczeniowy od 6 IV 1610 do 6 VII 1610) za który obdarowano jazdę dodatkowym żołdem. Jaką jazdę? Tę, która walczyła pod Kłuszynem? Nie. Jak wyraźnie głosi tytuł, odnosi się to do „wojska moskiewskiego stołecznego”, czyli do wojska polskiego, stacjonującego w stolicy państwa moskiewskiego, czyli w Moskwie i to w roku 1612 a nie w 1610 (rozliczenia za lata 1610 - 1611 są wyszczególnione w punktach 1 - 7 tegoż „Computu”). W związku z tym nie tylko można, ale wręcz należy odrzucić to źródło. Ono w żaden sposób nie określa liczebności wojsk polskich walczących w tej bitwie.

A jakie wielkości podają sami uczestnicy bitwy? O Maskiewiczu, który tam walczył w rocie Janusza Poryckiego już pisałem. Uważam, że podana przez niego wielkość 2700 żołnierzy polskich odnosi się do stanów rzeczywistych. Do stanów etatowych odnosił się zapewne Mikołaj Marchocki, rotmistrz chorągwi husarskiej, gdy notował:

„Wyszło nas wojska, nie wiem by było cztery tysiące”

Piotr Kulesza, kapelan polskiej armii pod Kłuszynem, z kolei informował:

„Niemcy się na 6 tysięcy rachowali, ja kładę 4 tysiące ludzi wybornych, chłopów w wojnach bywałych zbrojnych, że też zbroje lepsze snadź ich niż nasze były i były nam al pari, wyjąwszy w liczbie, że samych Niemców więcej było niźli nas”

Czyli Niemców miało być 4000 i ta liczba miała być większa od liczby Polaków pod Kłuszynem.

Jak widać, żadne ze źródeł pisanych przez uczestników bitwy nie podaje liczby większej niż 4000. Niestety sam Żółkiewski nie określił liczby swoich wojsk. To wielka szkoda. Ale już jego potomek, król Jan III Sobieski, kilkadziesiąt lat po bitwie wspominał:

„Ex linea materna pradziad mój Stanisław Żółkiewski […] wygrawszy sławną potrzebę pod Kluczynem w czterech tysięcy usarzów, dwu set hajduków, dwiema działkami i dwiema lekkich ludzi nadwornych chorągwiami przeciwko 40 000 Moskwy a 8000 cudzoziemców [...]”

Sobieski był po kądzieli prawnukiem głównodowodzącego w bitwie kłuszyńskiej Stanisława Żółkiewskiego. Dziadkiem Sobieskiego był Jan Daniłowicz, którego chorągiew husarska także walczyła pod Kłuszynem. Sobieski urodził się w roku 1629; urodził i wychowywał w domu swojej babki Zofii z Żółkiewskich Daniłowicz (zmarłej w roku 1634). Wychowywał się w kulcie swojego pradziada Stanisława Żółkiewskiego. Dane, które nam Sobieski przekazał, są więc z pewnością tymi, które krążyły w rodzinnej tradycji. Nieco uproszczone, potwierdzają jednak liczby podawane przez uczestników bitwy. Potwierdzają i moje ustalenia. Za to stoją w całkowitej sprzeczności z liczbą 7000 żołnierzy polskich, którzy rzekomo mieli walczyć w tej bitwie.

Bitwa

Wieczorem 3 lipca wojsko koronne ruszyło pod Kłuszyn. Tam spodziewano się zastać przeciwnika, jednak te rachuby okazały się mylące. Rosjanie i Niemcy minęli Kłuszyn, a obozowali 7-8 km na zachód od niego. Nazwa „bitwa pod Kłuszynem” jest więc jedynie zwyczajowa - dość długo trwało, zanim historycy zdali sobie z tego sprawę...

Polacy, idąc pod Kłuszyn, w ciemnościach minęli obozy przeciwnika i dopiero głos trąby wygrywającej pobudkę naprowadził rycerstwo koronne na właściwe pozycje wroga. Wstawał dzień - 4 lipca 1610.

Nieprzyjaciel był bardzo pewny siebie. Nie sądził, że Polacy zdecydują się na uderzenie. Dlatego Moskale nie strzegli się, ani nie umocnili zbyt dobrze swoich pozycji. Ich obóz był początkowo otoczony tylko prowizorycznym wałem ziemnym. Dopiero wraz z przybyciem na pole bitwy Polaków, rosyjscy chłopi otoczyli go kobylicami. Nie lepiej wyglądało przygotowanie Niemców. Początkowo ich obóz był otoczony tylko wozami taborowymi, ale również on w trakcie bitwy został umocniony kobylicami.

Wczesnym rankiem żołnierze Żółkiewskiego maszerowali w długiej kolumnie. Zanim wszyscy wyszli z lasu, przeciwnik został zaalarmowany, zerwał się ze snu i zdołał ustawić w szyku bojowym. W tym czasie Polacy z początku kolumny podpalili dwie wsie (Izjezżyna i Cziernawka), aby nie stały się one oparciem dla wrogiej piechoty. Zaczęto także łamać dębowe płoty, by przygotować pole dla szarż kawalerii. Płot między wsią Izjezżyna a rzeczką Wdowka obalono całkowicie, lecz nie udało się to samo z płotem między Cziernawką a Wdowką. Uczyniono w nim wyrwy, jednak niezbyt wielkie. Tylko w kilku miejscach były na tyle szerokie, że umożliwiały równoczesne przejechanie przez nie szeregowi dziesięciu jeźdźców, czyli miały maksymalnie 10-15 metrów. Za tym płotem uszykowała się piechota cudzoziemska - pięciokompanijny regiment piechoty niemieckiej pod dowództwem Reinholda Taube, łącznie 400 muszkieterów i pikinierów. Naprzeciw nich stanęła chorągiew husarska Mikołaja Strusia (etatowo 200 stawek żołdu). Na lewym skrzydle piechoty Taubego i za nią rozwinęli się rajtarzy.

Ukształtowanie terenu sprzyjało Polakom. Las i rzeczka Wdowka na zachodzie oraz rzeka Gżać na wschodzie zawężały pole bitwy do wąskiego (1,5 kilometra szerokości) korytarza. Nieprzyjaciel nie mógł więc rozwinąć wszystkich swoich sił i otoczyć Koroniarzy. Tak więc, mimo ogromnej przewagi liczebnej Rosjan, w walce nie mogła uczestniczyć więcej niż drobna część ich sił. Teoretycznie było to korzystne i dla samych Moskali, gdyż pod względem jakościowym ich wojska daleko ustępowały armii polskiej. Cała ich nadzieja leżała w cudzoziemcach, którzy stanęli na czele całej armii. Ale i oni, mimo że nie bali się Polaków tak, jak sami Rosjanie, nie garnęli się do boju. W trakcie bitwy tylko część z nich podjęła rzeczywistą walkę. Słabe morale żołdaków cudzoziemskich wynikało z nieopłacenia ich na czas i z dywersji psychologicznej Koroniarzy, którzy już na wiele dni przed bitwą różnymi sposobami zachęcali Niemców do przejścia na stronę króla polskiego.

Zanim do bitwy ruszyło rycerstwo koronne, wysłuchało przemowy hetmana, który ukazując trudność położenia, gorącymi słowy zachęcał do boju. Konieczność walki w położeniu, nadzieja w cnocie, ratunek w zwycięstwie...

Mapa. Rozmieszczenie wojsk we wstępnej fazie bitwy. Uwaga - hajducy przybyli już w jej trakcie (rys. Radosław Sikora):

Zagrzmiały trąby, uderzono w bębny, kapłani pobłogosławili ruszające do natarcia roty i Polacy uderzyli na wroga. Jako pierwsi starli się Finowie Edwarda Horna (200 koni) z husarzami pułku Aleksandra Zborowskiego. Finowie wystrzelili do kopijników. Ci skruszyli na nich swe „drzewka”. Rozpoczęła się kilkugodzinna bitwa...

Największą trudność sprawił Polakom płot i stojąca za nim piechota Taubego. Zbyt wąskie dziury w płocie zmuszały husarzy Strusia do bardzo ryzykownych prób obalenia go przez nacieranie nań końskimi piersiami („przez kilkanaście płotów przebijając”, „zniózszy piersiami prawie wszytkie, których nieprzyjaciel na starcie użył fortele [czyli płoty], mężnie się o wojsko jego uderzył”, „naszym przez opłotki przyszło się potykać i płoty końmi łamać zarazem”, „natarli naszy tak mężnie, że z sobą płoty znieść musieli”). Ryzyko tego manewru wiązało się tak z możliwością zranienia rumaka na płocie („P[anu] Podolskie[m]u koń szwankował na płocie i zginął ze wszystkim”), jak i z możliwością zabicia konia bądź jeźdźca przez stojących za płotem pikinierów („sieła nasi w koniach przez mężne natarcie znosząc płoty, któremi zdradą nieprzyjaciel założył w obronie, a na spisy piersiami wpadając szkody odnieśli”, „na spisy końskimi piersiami wpadali”). Na dodatek odbywało się to pod ogniem muszkieterów. Polacy w takich warunkach trzy razy szarżowali na Niemców. Ci husarze, którzy trafili na wyrwy w płotach, wpadali przez nie na szyki wroga. Po krótkich starciach wycofywali się i wracali na pozycje wyjściowe. W tym czasie muszkieterzy ostrzeliwali atakujących. Robili to z minimalnej odległości - „ledwo nie w bok [piechota] muszkiety naszym [husarzom] kładła”. Ogień broni palnej przyniósł pewne efekty. W rocie Strusia raniono porucznika, zabito dwa konie, postrzelono dwa inne. A cała ta chorągiew straciła łącznie dwóch zabitych i dziewięciu rannych (jeden husarz zaginął), a jeśli chodzi o konie, dwadzieścia dwa zostało zabitych, dziewięć rannych, zaś jeden zaginął. Są to, co prawda, straty poniesione w trakcie całej bitwy, ale zdecydowana większość musiała nastąpić na tym jej etapie, gdyż późniejsze walki nie były już tak krwawe.

Husarze nie byli w stanie w tych warunkach przełamać nieprzyjaciela, choć zadali mu pewne straty. Zdaniem szwedzkiego kronikarza Johana Widekindi, przed przełamującym uderzeniem Polaków zginęło pięćdziesięciu żołnierzy cudzoziemskich, choć nie są to straty wyłącznie piechoty - obok niej walczyli przecież i rajtarzy.

Część spiśników straciła w tych walkach broń, gdyż Polacy „piki żelazne [im] łamią, a w nich u Niemców cała nadzieja na ratunek”. Zapewne piki łamały się właśnie wtedy, gdy nadziewały się na nie rumaki husarzy. Przełom przyniosło dopiero pojawienie się na polu bitwy spóźnionej piechoty polskiej z działkami. Były to roty Strusia i Żółkiewskiego (łącznie 200 ludzi), które przyciągnęły ze sobą dwa falkonety.

Pierwsza salwa z obu działek, wraz z salwą z dwustu rusznic, spowodowały, że „upadło zaraz między Niemcy kilku z działek, z rusznic-li postrzelanych”, czyli zabito i raniono kilka osób. W odpowiedzi na to Niemcy ostrzelali piechotę polską, co przyniosło równie mizerne efekty, co palba Koroniarzy. W rocie hetmańskiej salwa ta zabiła tylko dwóch czy też trzech hajduków.

Choć efekt salwy polskich hajduków był mizerny, to jednak piechurzy wroga, osłabieni psychicznie dotychczasowymi walkami z husarzami, załamali się w obliczu nowego zagrożenia. Hajducy, po wytrzymaniu salwy nieprzyjaciela, rzucili się z szablami w dłoniach do natarcia. Niemcy rzucili się do ucieczki. Na szczęście dla żołnierzy Taubego, rajtarzy (Francuzi i Anglicy) zasłonili ich przed polskim pościgiem. Wspierając się wzajemnie, przez dłuższy czas powstrzymywali Polaków.

Gdy walki na lewym skrzydle polskim trwały w najlepsze, prawemu skrzydłu, czyli temu, gdzie znajdowali się żołnierze Zborowskiego, udało się najpierw spędzić część stojących naprzeciw nich rajtarów (w akcji tej wzięła udział między innymi rota Jana Daniłowicza), a później uderzyć w Moskwicinów. Husarzy Zborowskiego wsparły cztery roty z pułku Kazanowskiego (piąta rota - samego pułkownika - na rozkaz hetmana nie uczestniczyła w walkach, pozostając w odwodzie). Jedną z nich była rota kozacka Abrahama Zylickiego. Ta musiała trafić na kawalerię rosyjską, ostrzeliwującą się z łuków, gdyż „P[ana] Heliaszowego pachołka z łuku postrzelono szkodliwie”. Rosjanie nie stawili Polakom należytego oporu.

„Naszym, którzy na moskiewskie hufy przyszli, łacniejsza [niż z Niemcami] była sprawa, bo Moskwa nie strzymała razu, jęli uciekać, nasi gonić” - pisał hetman. Gdy Moskwa uciekła pod swój obóz, Polacy - po zażartej walce - spędzili kawalerię cudzoziemską z pola. Jej część (dwie kompanie rajtarów), która karakolowała w obliczu husarzy, popędzono tak, że wpadła do obozu rosyjskiego. Rajtarzy pomieszali stojących w bramie Rosjan, tak że ci nie stawili żadnego oporu, gdy na karkach cudzoziemców Polacy wpadli do obozu. Moskwicinów ogarnęła panika. „Dziurę w kobylinach obozowych uczyniwszy, pierzchać z obozu precz poczęli i w nogach ratunku i ochrony zdrowia swego szukać” - pisał Samuel Maskiewicz, jeden z husarzy, którzy brali udział w tej akcji. Husaria nie opanowała na trwałe tego miejsca. Popędziła za uciekającymi, co pozwoliło ochłonąć Moskalom z wrażenia i ponownie obwarować obóz.

Bitwa jeszcze się nie skończyła, choć przeciwnika wyparto już z pola. Część polskiej kawalerii zapędziła się w pogoń za uciekającymi Rosjanami. Inna część goniła uchodzących rajtarów. Pole bitwy na pewien czas opustoszało. Ale nie ucichło. Odezwała się artyleria i rosyjska (jedenaście dział), i cudzoziemska (cztery działa). Ostrzeliwano stojące dotąd w odwodzie, pozostałe na placu boju roty: Kazanowskiego i Wilkowskiego. W wyniku dłuższego ostrzału w rocie Kazanowskiego zabito dwa konie, a dwa raniono. Straty w rocie Wilkowskiego były wyższe. Zabito czterech towarzyszy i jednego pachołka pocztowego oraz co najmniej cztery konie. W trakcie tej kanonady do własnego obozu powróciła piechota Taubego, która uprzednio, po odpędzeniu jej od płotu, ukryła się w lesie i tam ponownie skupiła.

Chorągwie koronne powoli powracały z pościgu. Czekając na nie, hetman zarządził mszę polową. Grupujący się Polacy nie dali wytchnąć wrogowi zbyt długo. Gdy z pogoni wróciły roty Andrzeja Firleja oraz Krzysztofa Wasiczyńskiego, uderzyły na umocniony kobylicami obóz Niemców. Przodowali, wciąż dysponujący kopiami, husarze Firleja. Jakimś cudem udało im się pokonać kobylice (zapewne nad nimi przeskoczyli) i rozbić broniących się pikinierów! Za nimi do obozu wdarli się husarze Wasiczyńskiego. Sukces był jednak krótkotrwały. Siły Polaków były zbyt szczupłe na tak licznego nieprzyjaciela. Husarzy z obozu wyparto. Trzeba było poczekać na powrót pozostałych rot.

Polacy w końcu skupili niezbędną ilość żołnierzy, uszykowali się do boju i ponownie ruszyli na obóz niemiecki. Widząc to, żołnierze cudzoziemscy, którzy byli już bardzo zdemoralizowani, najpierw pojedynczo, a później większymi grupkami zaczęli poddawać się Polakom. W końcu wszyscy zdecydowali się położyć kres walkom na drodze paktowania. Żółkiewski nie omieszkał skorzystać z okazji i chętnie przystąpił do rozmów. I choć w ich trakcie Edward Horn i Jakob Pontusson de la Gardie próbowali przeszkodzić zdradzie swoich żołnierzy, a Dymitr Szujski ze swojego obozu starał się jak mógł przeciągnąć cudzoziemców na swoją stronę, jednak traktaty sfinalizowano pomyślnie dla Polaków. Najemnicy poddali się żołnierzom Rzeczypospolitej. Ci, którzy chcieli powrócić do swoich ojczyzn, mieli do tego prawo; większa część przyłączyła się jednak do armii polskiej.

Kapitulacja cudzoziemców kończyła walki między nimi a żołnierzami Żółkiewskiego. Kończyła również bitwę pod Kłuszynem. Bowiem, gdy rokowania z cudzoziemcami jeszcze trwały, dowódca Rosjan, Dymitr Szujski, spodziewając się najgorszego, wymknął się z obozu i rzucił do ucieczki. Za nim podążyli inni. W obozie Moskali porozrzucano kosztowności, które miały powstrzymać pościg. I faktycznie powstrzymały. Polacy, do których dołączyło się wielu cudzoziemców, rzucili się na łup. Opustoszały obóz zdobyto bez większej trudności. Traktaty z cudzoziemcami kończono więc już po faktycznym pojednaniu się Polaków i cudzoziemców, po pojednaniu, które nastąpiło w trakcie wspólnej grabieży obozu rosyjskiego.

Słodki Owoc Zwycięstwa

Natychmiast po bitwie, obładowane zdobyczą wojsko polskie ruszyło spiesznym marszem w drogę powrotną - pod Carowe Zajmiszcze. Wałujew na szczęście nie zorientował się w podziale wojsk polskich i nie przedsięwziął żadnej akcji zbrojnej. Gdy Polacy powiadomili go o swoim zwycięstwie pod Kłuszynem, nie chciał uwierzyć. Dopiero gdy pokazali mu zdobyczne chorągwie i więźniów, gdy pozwolono posłać na miejsce bitwy swoich ludzi, dał wiarę. Po dłuższych rokowaniach, wraz ze swoją armią, poddał się Żółkiewskiemu. Ponieważ w wyniku bitwy większość cudzoziemców przeszła na polską stronę, a i Rosjanie zaczęli czy to łączyć się z Żółkiewskim, czy też poddawać pod jego protekcję, droga do Moskwy stanęła otworem. Nie było już armii, nie było woli, aby zatrzymać pochód Polaków. Ci ruszyli do stolicy Rosji. Rozpoczęto rokowania z bojarami moskiewskimi. Ci obalili cara Wasyla Szujskiego i obrali królewicza polskiego Władysława Wazę swoim nowym carem. Polacy wkroczyli do Moskwy. Tak kończyła się ekspedycja wojsk hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, której punktem kulminacyjnym była spektakularna wiktoria kłuszyńska.

Straty

Jak krwawa była to batalia? Na to pytanie niełatwo odpowiedzieć. Istnieje kilka rejestrów strat, które poniosło wojsko polskie. Sam hetman również wypowiedział się na ten temat, a i w różnych źródłach wspomina się o poległych. Problem w tym, że żadne źródło nie jest w tej mierze stuprocentowo wiarygodne. Na przykład bardzo precyzyjny Regestr pobicia Towarzystwa w potrzebie pod Kluszynem za Carowym Zamiesciem mil 2 dnia 4 Lipca nie zawiera strat piechoty ani kilku rot konnych, a dla roty Mikołaja Marchockiego podane są straty z okresu wcześniejszego niż sama bitwa.

Można jednak z bardzo dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że ogólne straty armii koronnej w bitwie pod Kłuszynem wynosiły do 80 zabitych i nieco ponad 100 rannych ludzi, a straty w koniach to około 200 zabitych i drugie tyle rannych.

Straty nieprzyjaciela są jeszcze trudniejsze do ustalenia. Rozrzut liczb serwowanych przez źródła jest bardzo duży. Dość powiedzieć, że hetman szacował straty samych cudzoziemców na 1200 ludzi, anonimowy żołnierz pułku Zborowskiego, który w tej bitwie brał udział, pisał o 700 zabitych, a kolejny uczestnik bitwy - rotmistrz Mikołaj Marchocki - stwierdza, że „Niemców też legło na placu blisko dwóch set”. Być może ta ostatnia liczba nie uwzględnia tych, których zabito w pogoni.

Straty wojska moskiewskiego są najmniej pewne. Co prawda żadne ze źródeł nie schodzi poniżej 2000, ale nawet ta liczba może być nieco zawyżona, bo sami Rosjanie nie określili swoich strat, a przeciwnik zwykle je zawyżał.

Faktem jednak jest, że największe straty ponoszono nie w walce, lecz w pogoni. A ponieważ w bitwie tej rozbito i ścigano tak cudzoziemców, jak i Moskali, nie ma powodów wątpić, że straty nieprzyjaciela były dużo wyższe niż wojska polskiego. Zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę to, że w obozach wroga przebywali nie tylko żołnierze.

Bibliografia:

• Radosław Sikora, Kłuszyn 1610. Rozważania o bitwie. Warszawa 2010.

• Radosław Sikora, Niezwykłe bitwy i szarże husarii. Warszawa 2011.

• Radosław Sikora, Klušynskaâ bitva 4 ilûâ 1610 goda, "Kraj Smolenskij", 6 / 2011.

• Artykuł dostępny także pod linkiem:

www.radoslawsikora.republika.pl/materialy/kluszynskabitwa.pdf

• Radosław Sikora, Battle of Kłuszyn (Klushino) 1610. Artykuł dostępny pod linkiem: http://tinyurl.com/dxeq5hs

Autor: Dr Radosław Sikora

Opublikowano: Sobota, 09 marca 2013

Źródło: http://www.kresy.pl/kresopedia,historia,rzeczpospolita?zobacz/kluszyn-4-vii-1610

*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*_*

Kłuszyn 1610 - Kłuszyn a Grunwald

Ilustracja z albumu Mariusza Kozika "Chwała Bohaterom", wyd. WarBook

200 lat po znanej każdemu Polakowi bitwie grunwaldzkiej 1410 roku, doszło do batalii, która przewyższała ją pod każdym względem. Mimo to, nie jest ona aż tak znana jak Grunwald.

Bitwa pod Kłuszynem stoczona około 160 kilometrów na zachód od Moskwy, 4 lipca 1610 roku, z połączoną armią szwedzko - rosyjską, stanowi szczytowe osiągnięcie staropolskiej sztuki wojennej. Jej stopień trudności daleko przewyższał to, z czym miało do czynienia polskie rycerstwo pod Grunwaldem.

Siły Walczących Stron

Spójrzmy na początek na dysproporcję sił. Pod Grunwaldem, mniej więcej 30 000 Polaków, Litwinów i Tatarów, pobiło o połowę mniejszą (około 15 000) armię Zakonu. Tymczasem pod Kłuszynem, armia polska była około 11 razy mniej liczna niż ta spod Grunwaldu (hetman Stanisław Żółkiewski dowodził zaledwie 2700 żołnierzami), a przeciwnik był liczniejszy (około 18 300 żołnierzy) niż pod Grunwaldem. Nie dość tego. Jeśli uwzględnić wszystkich ludzi po stronie nieprzyjaciela, czyli także uzbrojonych chłopów i czeladź, to jego siły można szacować na aż 38 000 - 48 000! W tym przypadku, na 1 Polaka, przypadało nawet do 18 nieprzyjaciół!

Przepaść Technologiczno - Taktyczna

Rycerze polscy pod Kłuszynem, mieli o wiele trudniejsze zadanie, nie tylko dlatego, że na każdego z nich przypadało znacznie więcej nieprzyjaciół, niż na ich przodków walczących pod Grunwaldem. Obie bitwy dzielą 2 stulecia. Dwa stulecia rozwoju sztuki i techniki wojennej. Pod Grunwaldem kawaleria szarżowała na kawalerię. Będąca w powijakach artyleria, nie odegrała żadnej roli. Od tego czasu, przez 200 następnych lat, broń palna bardzo się rozwinęła. A piechota, tak dzięki niej, jak i pikom, nauczyła się stawiać czoła noszącym zbroje jeźdźcom. Husaria pod Kłuszynem musiała więc nie tylko szarżować na odzianych w zbroje kirasjerów, ale także nacierać na piechotę, która chroniąc się za przeszkodami (płoty i kobylice), dysponowała i długimi spisami, i ręczną bronią palną, z bliskiej odległości zdolną przebić każdą zbroję. Oprócz tego, armia rosyjsko-szwedzka pod Kłuszynem miała łącznie 15 dział, które w stosunku do grunwaldzkich bombard były, jak mercedesy przy „maluchach”.

Łamanie Płotów i Pik

Jak wielką determinację wykazała husaria pod Kłuszynem obrazuje to, w jaki sposób nacierała na piechotę. W zachodniej Europie uważano, że pika jest bronią, na którą koń nie jest w stanie natrzeć. Naturalny strach rumaka przed nadzianiem się na ostry przedmiot, miał być większy niż wola jego jeźdźca, który go na tę pikę kierował. W tych też czasach zalecano piechocie, aby stawała za różnymi przeszkodami, by szanse na zwycięstwo kawalerii zredukować do zera. Tak też postąpiła piechota pikiniersko-muszkieterska pod Kłuszynem. Zdawałoby się, że rycerstwo polskie nie ma żadnych szans. Tymczasem husarze, piersiami swych rumaków nacierali na płoty, obalali je i szarżując dalej, uderzali na piechotę. Część koni nadziewała się na piki, łamiąc je. A to wszystko w obliczu nieprzyjaciela, który strzelał z tak bliskiego dystansu, że „ledwo nie w bok muszkiety naszym [husarzom] kładł”.

Skrzydlata Jazda

Trzon armii polskiej pod Kłuszynem, bo aż 3 na 4 żołnierzy, stanowili husarze. Tak, jak ich przodkowie spod Grunwaldu, tak i oni nazywali się rycerzami. Tak, jak i rycerze z XV wieku, tak i husarze byli odzianymi w zbroje kopijnikami. Było jednak sporo różnic między nimi. Husarze używali kopii znacznie dłuższych (do 6,2 metra) niż piętnastowieczni rycerze. To pozwalało nacierać nawet na pikinierów z ich długimi (do 6 metrów) spisami. W przeciwieństwie do swych przodków, husarze troczyli przy siodłach skrzydła, a na plecy zarzucali skóry drapieżników. Wszystko po to, aby płoszyć nieprzyzwyczajone do takiego widoku konie nieprzyjaciela. Skrzydlata jazda wyróżniała się czymś jeszcze na tle piętnastowiecznego rycerstwa. Część husarzy malowała swoje konie. Zwyczaj ten, nazywano „farbowaniem w bród”. A używano do tego wywaru brezylii czerwonej z ałunem.

Husaria była bez wątpienia najlepszą jazdą ówczesnego świata. W Europie nie miała sobie równych, o czym świadczy szereg starć z różnorodnym przeciwnikiem - tak ze wschodu, jak i z zachodu, tak z północy, jak i z południa, tak z piechotą, jak i z jazdą. A na świecie? Zaprawiona w bojach kawaleria samurajów, w bitwie pod Nagashino 1575 roku, postawiona w analogicznej sytuacji (konieczność szarżowania na nieprzyjaciela używającego broni palnej i długich pik, chronionego przez bambusowe płoty) skapitulowała. I to, mimo że dysproporcja sił była znacznie korzystniejsza dla niej, niż dla husarzy pod Kłuszynem. Nie bez powodu husarze byli niesłychanie pewni siebie. Z XVII wieku pochodzi pewna anegdota, przekazana nam przez francuskiego dworzanina Jana III Sobieskiego. Pisał on:

„Historia Polski obejmuje szczegół, że gdy pewien król pragnął się cofnąć przed nieprzyjacielem, następującym nań z przemagającą siłą, husarze przeszkodzili temu, oświadczywszy wyniośle, że nie ma powodu obawiać się, kiedy jest pod ich osłoną, gdyż jeżeliby niebiosa zapaść się miały, toby je podtrzymano na ostrzach kopii.”

Z takimi to ludźmi ruszył Stanisław Żółkiewski na nieprzyjaciela, o którym sądzono, że jest 13-krotnie liczniejszy od sił własnych. I decyzja ta nie wywołała żadnego sprzeciwu jego rycerzy.

Samospełniająca się Przepowiednia?

Nie tylko jakość żołnierzy, którymi dysponował hetman, skłoniła go do tak ryzykownej decyzji. Jego prawnuk (Jan III Sobieski), po latach pisał o swoim pradziadku:

„[...] jeszcze w młodym wieku przejeżdżając wieś pewną, Świńczą zwaną, pod Rzeszowem, […] tam mu jakaś stara białogłowa, odwiódłszy go na stronę, a przypatrując mu się pilnie - wszystkie jego szczęścia i śmierć opowiedzieć miała. Słyszeliśmy to nieraz z ust tych, którzy pod ten czas żyli, a byli domowymi i familiares jego.”

Wydaje się, że przepowiednia staruszki mogła wpłynąć na decyzję hetmana o zaatakowaniu nieprzyjaciela, pomimo tak kolosalnej dysproporcji sił.

Słaby Opór Moskali

Uczciwie trzeba jednak przyznać, że nie cała armia przeciwnika była tak wysokiej jakości, jak armia szwedzka, która złożona była z żołnierzy różnorodnych nacji (Finów, Szwedów, Anglików, Szkotów, Francuzów, Flamandów, Hiszpanów, Niemców). Armia rosyjska nie stanowiła naówczas wielkiego wyzwania dla Polaków. Choć ceniono ją za niesłychanie twardy opór, stawiany w obronie umocnień, o tyle w otwartym polu, w obliczu husarii, nie miała wielkich szans. Mimo więc olbrzymiej przewagi liczebnej, którą dysponowała:„Naszym, którzy na moskiewskie hufy przyszli, łacniejsza była sprawa, bo Moskwa [tak zwano Rosjan] nie strzymała razu [uderzenia], jęli uciekać, nasi gonić.”

Rosjanie uciekli do swojego obozu, pozostawiając na pastwę losu sojuszników, którzy dzielnie stawiali opór Polakom. To właśnie przeciwko nim, a nie jak do tej pory uważano przeciwko Moskalom, musiała husaria szarżować aż po 8 a nawet 10 razy.

Morderczy Wysiłek

Zanim rycerstwo polskie pod Grunwaldem ruszyło do boju, miało okazję przez kilka godzin odpocząć w przyjemnym cieniu drzew. W tym samym czasie, lipcowe słońce dokuczało stojącym w polu Krzyżakom.

Rycerze Żółkiewskiego, opuścili swój obóz i wyruszyli na Kłuszyn jeszcze przed zmrokiem 3 lipca. Maszerowali całą noc, przybywając na pole bitwy o świcie 4 lipca. W kilkugodzinnej bitwie z wypoczętym przeciwnikiem (Szwedzi i Rosjanie nocowali w obozach, pod które podeszło wojsko koronne) musiało szarżować aż po 8 - 10 razy. Brało też udział w pościgach za rozbitym nieprzyjacielem. W ich trakcie, niektóre chorągwie zapędzały się aż 20 km od pola bitwy. Po czym, jeszcze tego samego dnia, Polacy powrócili do własnego obozu, oddalonego w linii prostej o około 27 km od pola bitwy. Łącznie, niektóre roty w tym dniu, przebyły nawet 120 km! I dokonała tego kawaleria nosząca na karku zbroje, w lipcowy dzień (i noc). Zaiste morderczy wysiłek tak dla ludzi, jak i koni. Nic dziwnego, że jeden z husarzy napisał później:

„siły ustawały […] konie też już na poły zemdlone mając, bo od świtania dnia letniego, aże po obiad godzin 5 pewną z nimi bez przystanku czyniąc, już i siłę, z ochotą zegnali, nad naturę ludzką robiąc.”

Znaczenie Bitew

Bitwa pod Grunwaldem złamała kręgosłup państwa zakonnego. Zmieniła balans sił w regionie. Połączone unią państwo polsko - litewskie weszło na ścieżkę prowadzącą do dominacji w tej części Europy.

Bitwa pod Kłuszynem otworzyła wojskom polskim drogę na Kreml. Rzeczpospolita Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego była u szczytu powodzenia. Królewicz polski Władysław Waza, został obrany carem Rosji. Z tytułu tego zrezygnował dopiero po 25 latach. Wojska Rzeczypospolitej wkroczyły do Moskwy i pozostały tam przez dwa kolejne lata. Warto więc, aby w zbiorowej świadomości Polaków, bitwa kłuszyńska zajęła w pełni zasłużone miejsce - obok Grunwaldu i Wiednia.

Autor: Dr Radosław Sikora

Opublikowano: Wtorek, 11 grudnia 2012

Źródło: http://www.kresy.pl/kresopedia,historia,rzeczpospolita?zobacz/kluszyn-a-grunwald

15

---