Specjalistyczna Poradnia Profilaktyczno Terapeutyczna

33-100 Tarnów, ul Szujskiego 25, tel./fax [phone], e-mail: [e-mail]

Zachowania agresywne w społeczności uczniów tarnowskich szkół

Agnieszka Zaród

Tarnów 2006

Spis treści

Wstęp……………………………………………………………….…….……. 3

1. Metoda badawcza …………………………………………………………. 3

2. Badana populacja i dobór próby …………...……………………………. 3

3. Termin i miejsce badania …………………...……………………………. 4

4. Wyniki badań ………………………………...……………………… …….4

• Rozmiary i formy agresji wśród młodzieży …….……...…………… 4

• Uczeń jak świadek przemocy i agresji …….……………........... 4

• Uczeń jako ofiara przemocy i zachowań agresywnych …….. ...7

• Uczeń jako sprawca przemocy ……………………………...... 11

• Czynniki wpływające na stosowanie przemocy lub agresywne zachowania …………………………………………………………… 14

• Czy wartości życiowe wpływają na stosowanie przemocy i agresję?......................................................................................... 15

• Wiara religijna a przemoc ……………………………………. 15

• Przyczyny przemocy w opinii uczniów ………………………. 16

• Uczniowie, którzy najczęściej narażeni są na agresję ……….. 18

• Przekonania, stereotypy uczniów na temat agresji i przemoc …………………………………………………..……………….. 19

• Miejsca, gdzie młodzież styka się najczęściej z agresją i przemocą ………………………………………………………. 20

• Pomoc osobom, które doznały przemocy lub agresji …….………... 21

Podsumowanie …………………………………………………………… 22

Wstęp

Zjawisko agresji i przemocy wśród młodych ludzi jest od kilku lat palącym problemem. Media zasypują nas wiadomościami o brutalnych aktach agresji i przemocy. Wydaje się, że zjawisko to ulega coraz większej eskalacji. Przerażające doniesienia budzą lęk, a jednocześnie skłaniają środowiska związane z wychowaniem dzieci i młodzieży do stawiania sobie pytań. Jaki jest faktyczny stan agresji w środowisku lokalnym i szkołach? Czy przypadki skrajnej przemocy są tylko marginalnymi zdarzeniami? Jakie są przyczyny? Jakie kroki należy podjąć, aby zapobiegać takim zdarzeniom?

Zanim postawimy szczegółowe pytania dotyczące tego zjawiska warto wyjaśnić, w jakim kontekście będziemy używać terminów agresja i przemoc. Na potrzeby tych badań będziemy posługiwać się pojęciem agresji i przemocy za A. Frączek, który stwierdza, że agresja to „(...)czynności intencjonalne podejmowane przez ludzi, stanowiące zagrożenie, bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcje, prowadzące do utraty cenionych wartości”. Agresja jest często kierowana na inne osoby w formie fizycznej, lub słownej, a także na własną osobę w postaci fizycznej lub psychicznej.

Terminem związanym z pojęciem agresja jest „przemoc.” Słownik języka polskiego definiuje przemoc, że jest to: „(...) siła przeważająca czyjąś siłę, przewaga fizyczna wykorzystywaną do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucana bezprawnie władzą, panowaniem; czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu, gwałt.” Warto dodać, że nie tylko przewaga fizyczna, ale i psychiczna może warunkować przemoc.

Podstawowym celem tych badań była ocena dynamiki i form zachowań agresywnych uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, zarówno w szkole jak i poza nią oraz poznanie opinii samych uczniów na ten temat.

Podstawowe pytania, na które chcieliśmy poznać odpowiedź to:

1. Jakie są rozmiary zjawiska agresji wśród uczniów?

2. Czy wiek, płeć, rodzaj szkoły ma wpływ na zjawisko agresji?

3. Ilu uczniów w tarnowskich szkołach doświadczyło na sobie agresji, przemocy? Ilu uczniów przyznaje się do stosowania przemocy, a ilu było świadkiem takich zdarzeń.

4. Jakie najczęściej zachowania agresywne występują wśród uczniów i w ich środowisku?

5. Jakie postawy wobec agresji przejawiają uczniowie?

6. Gdzie najczęściej młodzi ludzie spotykają się z agresją?

1. Metoda badawcza

Techniką uzyskiwania materiału badawczego zastosowaną w omawianym badaniu była ankieta audytoryjna. Jej zaletą jest wysoki stopień standaryzacji oraz możliwość przeprowadzenia w krótkim czasie badania na dużej liczbie respondentów. Kwestionariusz ankiety składał się z 15 pytań, w tym 3 pytania metryczkowe, czyli dotyczące zmiennych niezależnych.

2. Badana populacja i dobór próby.

Populację objętą badaniem stanowili uczniowie szkół gimnazjalnych (klasy 1,2,3) i ponadgimnazjalnych (klasy 1,2,3). Uczniowie biorący udział w ankiecie należą do zamkniętego przedziału wiekowego 14-19 lat. Schemat doboru zakładał losowy dobór dwustopniowy. Najpierw losowano szkoły w odpowiednim poziomie i rodzaju szkoły, następnie wybierano losowo klasy w danym przedziale wiekowym. W klasach badaniu poddawano wszystkich obecnych uczniów. Schemat losowania zakładał proporcjonalny rozkład próby w mieście przy maksymalnym rozproszeniu.

W ten sposób chcieliśmy uzyskać grupę najbardziej reprezentatywną i porównywalną.

Badanie zostało przeprowadzone na próbie 360 uczniów, w tym 39,7% ze szkół gimnazjalnych, 60,3% ze szkół ponadgimnazjalnych. Rozkład płci przedstawiał się następująco: chłopcy - 58,6%, dziewczęta - 41,4%. Rozkład według wieku:

14 lat - 13%

15 lat - 12,8%

16 lat - 13,6%

17 lat - 15,8%

18 lat - 28,6%

19 lat - 15,5%

pozostali - 0,5%

3. Termin i miejsce badania

Badania przeprowadzono na terenie miasta Tarnowa, w okresie 27.03.06 - 7.04.06.

4. Wyniki badań

4.1 Rozmiary i formy agresji wśród młodzieży.

Występowanie zjawiska agresji wśród młodzieży badaliśmy w oparciu o indeks zachowań agresywnych. Część zachowań wymienionych w ankiecie podyktowana była częstymi doniesieniami na temat nowych zjawisk przemocy, pozostała, przeważająca część oparta została o poprzednie badania i doświadczenia badaczy tego zjawiska min. Janusza Surzykiewicza i Krystyny Ostrowskiej z 2003 roku. Indeks zachowań agresywnych możemy podzielić na kilka podgrup, którymi będziemy się posługiwać w dalszej części raportu. Są to takie kategorie jak: agresja i przemoc fizyczna, agresja i przemoc werbalna, agresja i przemoc przeciwko rzeczom, agresja i przemoc z użyciem broni, agresja i przemoc seksualna (J. Surzykiewicz 2003).

4.1.1 Uczeń jako świadek agresji i przemocy.

Młodzi ludzie są dobrymi obserwatorami otaczającej rzeczywistości, łatwiej im wskazać czy dane zdarzenie miało miejsce niż ocenić czy miało charakter przemocy. Dlatego w ankiecie poproszono ich, aby zaznaczyli czy byli świadkiem konkretnych sytuacji, które teoretycznie mogły mieć miejsce w szkole lub poza nią.

Tabela nr 1 ułożona jest od najczęściej spotykanych zdarzeń do najrzadziej.

Tabela nr 1 Rozkład odpowiedzi na pytanie „Czy byłeś świadkiem następujących zdarzeń ciągu ostatnich 12 miesięcy?”

Lp.	Rodzaj zachowania	Bycie świadkiem
			Osób/procent
1	Oszukiwanie nauczycieli (np. „ściąganie”, okłamywanie)	297	82,5%
2	Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów	296	82,2%
3	Rozpowszechnianie plotek o innych	257	71,4%
4	Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.	254	70,5%
5	Grożenie słowne innym osobom	231	64,2%
6	Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób	207	57,5%
7	Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)	187	51,9%
8	Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”	170	47,2%
9	Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli	159	44,2%
10	Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby	152	42,2%
11	Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty	136	37,8%
12	Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia	129	35,8%
13	Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego	111	30,8%
14	Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą	84	23,3%
15	Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu	80	22,2%
16	Grożenie nauczycielom	64	17,8%
17	Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami	46	12,7%
18	Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych	31	8,6%
19	Uderzenie nauczyciela	26	7,2%
20	„Inne, agresywne zachowania, jakie?” „Unia -Tarnovia” „Zadymy” „Morderstwo dziecka w klatce” „Bitki w korytarzach” „Zachęcanie kolegów do niszczenia mienia szkoły”	10	2,8%
21	Nie byłem świadkiem	6	1,7%

10 osób nie zaznaczyło żadnej rubryki - 2,8%

Wśród badanych aż 95% było świadkiem przemocy lub zachowań agresywnych. Z tego wynika, że przeważająca liczba młodych ludzi na co dzień obserwuje różne formy agresji. Na pierwszym miejscu najczęściej spotykanych zachowań jest oszukiwanie nauczycieli (82,5%). Zjawisko to nie jest przypadkową zmienną, która znalazła się w badaniach. Pozornie niegroźne działanie niemające nic wspólnego z agresją, w pewien sposób traktowany jest z przymknięciem oka. Jednakże biorąc pod uwagę ostre kryteria to okazuje się, że jest to zachowanie intencjonalne, które stanowi zagrożenie i powoduje straty zarówno u sprawcy jak i osoby oszukiwanej. Zjawisko to znajduje się na szczycie listy, ale niestety indeks bardzo częstych zachowań agresywnych jest długi min. jest to przezywanie, wyzywanie, obrażanie innych uczniów (82,2%), rozpowszechnianie plotek o innych (71,4%), grożenie słowne innym osobom (64,2%) itd. Są to zjawiska mający charakter przemocy psychicznej. Pozornie mogą wydawać się powszechnie spotykanymi i mało groźnymi zachowaniami młodzieży, jednakże nie wolno ich bagatelizować, ponieważ mogą one przybrać ostrzejsze formy. Niestety często tak właśnie się dzieje, zaczyna się od przezwisk, wyśmiewania a kończy na dręczeniu i agresji fizycznej. Przykładem może być tu historia, która rozeszła się głośnym echem w całej Polsce, samobójczej śmierci dziewczynki, do której doprowadziło dręczenie psychiczne a później fizyczne przez kolegów z klasy.

Niepokojące są wyniki badań dotyczące bardzo poważnych wykroczeń czy nawet przestępstw min. wymuszeń, kradzieży, pobić, gróźb z użyciem niebezpiecznych narzędzi, a także to, w co trudno uwierzyć uderzenie nauczyciela. To wszystko nie są incydentalne zdarzenia, jak wynika z danych, średnio co dziesiąty badany był świadkiem takich zdarzeń.

Tabela nr 2 Porównanie chłopców i dziewcząt, którzy byli świadkami przemocy lub agresywnych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Lp.	Rodzaj zachowania	Bycie świadkiem
			Dziewczęta (149) Liczba/% dz.		Chłopcy (211) Liczba/% ch.
1	Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów	122	81,9%	174	82,5%
2	Rozpowszechnianie plotek o innych	114	76,5%	143	67,8%
3	Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty	39	26,2%	97	46%
4	Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia	33	22,1%	96	45,5%
5	Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)	59	39,6%	128	60,7%
6	Grożenie słowne innym osobom	81	54,4%	150	71,1%
7	Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób	77	51,7%	130	61,1%
8	Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli	64	42,9%	95	45%
9	Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą	18	12%	66	31,3%
10	Grożenie nauczycielom	18	12%	46	21,8%
11	Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego	36	24,2%	75	35,5%
12	Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby	55	36,9%	97	46%
13	Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.	105	70,5%	149	70,6%
14	Uderzenie nauczyciela	7	4,7%	19	9%
15	Oszukiwanie nauczycieli (np. „ściąganie”, okłamywanie)	131	87,9%	166	78,7%
16	Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”	67	45%	103	48,8%
17	Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu	15	10%	65	30,8%
18	Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami	10	6,7%	36	17%
19	Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych	6	4%	25	11,8%
20	Inne, agresywne zachowania, jakie? Unia -Tarnovia Zadymy Morderstwo dziecka w mojej klatce Bitki w korytarzach Zachęcanie kolegów do niszczenia mienia szkoły	1	0,7%	9	4,3%
21	Nie byłem świadkiem zdarzeń	2	1,3%	4	1,9%

Chłopcy częściej niż dziewczęta są świadkami agresji, zwłaszcza, kiedy chodzi o zachowania mające znamiona przestępstwa, czyli wymuszenia, bójki, pobicia, groźby karalne. Zazwyczaj te zdarzenia mają miejsce poza terenem szkoły, natomiast to, co dzieje się w szkole potwierdzają zarówno chłopcy jak i dziewczęta, czyli: popychanie, przewracanie innych, niszczenie mienia szkoły, dręczenie pierwszoklasistów.

Tabela nr 3 Porównanie uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, którzy byli świadkami przemocy lub agresywnych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Lp.	Rodzaj zachowania	Bycie świadkiem
			Gimnazjum (143) Liczba/% gim.		Ponadgimnazjalna (217) Liczba/%ponadgim.
1	Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów	125	87,4%	171	78,8%
2	Rozpowszechnianie plotek o innych	104	72,7%	153	70,5%
3	Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty	60	42%	76	35%
4	Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia	55	38,5%	74	34,1%
5	Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)	90	63%	97	44,7%
6	Grożenie słowne innym osobom	99	69,2%	132	60,8%
7	Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób	101	70,6%	106	48,8%
8	Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli	63	44%	96	44,2%
9	Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą	43	30%	41	18,9%
10	Grożenie nauczycielom	27	18,9%	37	27,2%
11	Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego	52	36,4%	59	27,2%
12	Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby	63	44%	89	41%
13	Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.	111	77,6%	143	65,9%
14	Uderzenie nauczyciela	14	9,8%	12	5,5%
15	Oszukiwanie nauczycieli(np. „ściąganie”, okłamywanie)	114	79,7%	183	84,3%
16	Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”	94	65,7%	76	35%
17	Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu	31	21,7%	49	22,5%
18	Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami	20	14%	26	12%
19	Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych	10	7%	21	9,7%
20	Inne, agresywne zachowania, jakie? Unia -Tarnovia Zadymy Morderstwo dziecka w mojej klatce Bitki w korytarzach Zachęcanie kolegów do niszczenia mienia szkoły	5	3,5%	5	2,3%
21	Nie byłem świadkiem zdarzeń	0	0	6	2,8%

Porównując gimnazjalistów z uczniami szkół ponadgimnazjalnych zauważamy, że często są oni świadkami podobnych zdarzeń mających charakter agresji, przemocy. Warto jednak zwrócić uwagę na bardzo duże nasilenie pewnych zjawisk wśród gimnazjalistów. Okazuje się, że prawie dwa razy częściej niż uczniowie szkół ponadgimnazjlnych są oni świadkami tzw. „kotowania”, czyli uprzykrzania życia pierwszoklasistom. Porównanie danych dotyczących bycia ofiarą i bycia sprawcą dręczenia pierwszoklasistów potwierdzają przypuszczenia, że jest to realny problem, zwłaszcza w gimnazjum. Inne zjawiska, które są bardziej nasilone wśród gimnazjalistów to wymuszenia, tzw. bójki koleżeńskie, popychanie, przewracanie innych uczniów, niszczenie mienia szkoły lub innej instytucji.

4.1.2 Uczeń jako ofiara przemocy i zachowań agresywnych

Ustalenie liczby ofiar agresji jest o tyle trudne, że dla różnych osób to samo pojęcie ma różną pojemność znaczeniową, dlatego podobnie jak w przypadku pytań o bycie świadkiem i bycie sprawcą zachowań agresywnych, przemocy, zastosowano indeks zachowań agresywnych, mających znamiona przemocy. Nie jest to wyczerpująca lista, ale w dużym stopniu reprezentuje najczęściej spotykane zachowania młodzieży.

Tabela nr 4 Podleganie agresji (w przeciągu ostatnich 12 miesięcy)

Lp.	Rodzaj zachowania	Raz czy dwa	Kilka razy	Kilkanaście razy i więcej	Suma
1	Rozpowszechniano plotki o tobie	82	64	18	164	45,5%
2	Wyzywano, przezywano, obrażano Cię	73	41	27	141	39,2%
3	Nauczyciel obraził Cię, przezywał, wyzywał	73	27	25	125	34,7%
4	Grożono Ci słownie	66	33	18	117	32,5%
5	Dręczono Cię jako pierwszoklasistę tzw. „kota”	49	18	13	80	22,2%
6	Zmuszano Cię do czegoś, na co nie miałeś ochoty	35	20	11	66	18,3%
7	Potrącano, popychano, przewracano Cię	31	18	13	62	17,2%
8	Bił Cię ktoś z kolegów, koleżanek ze szkoły	33	10	6	49	13,6%
9	Zniszczono Ci wartościowy przedmiot należący do Ciebie np. komórka, kurtka, plecak itd.	34	7	2	43	11,9%
10	Nauczyciel uderzył Cię	22	4	11	37	10,3%
11	Zaczepiano i bito Cię bez powodu	22	8	4	34	9,4%
12	Zabrano Ci wartościowy przedmiot lub pieniądze	20	8	5	33	9,2%
13	Zmuszano Cię do kupowania papierosów, alkoholu lub innych rzeczy za twoje pieniądze	16	3	6	25	6,9%
14	Grożono Ci nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem	16	1	5	22	6,1%
15	Pobito Cię z uszkodzeniem ciała	13	4	1	18	5,3%
16	Zostałeś zmuszony do czynu chuligańskiego lub przestępczego	13	2	4	19	5,0%
17	Zaczepiano Cię i prowokowano do zachowań seksualnych	6	2	2	10	2,8%
18	Biła Cię cała grupa	6	2	2	10	2,8%
19	Inne zachowania agresywne, jakie? Wypisz „zmuszano mnie do kopania kolegi” „pewien osobnik z mojej klasy zmuszał mnie do ucieczki z lekcji” „rzucanie butelkami i grożenie tzw. Tulipanem” „bójki” „przemoc psychiczna”	3	2	2	7	1,9%

W sumie 78,9% młodych ludzi doznało przemocy lub agresji bezpośrednio na sobie. Najczęściej badani byli ofiarami rozpowszechniania plotek, przezywania, wyzywania, obrażania. Dosyć zaskakujące jest to, że 34,7% badanych zaznaczyło, że byli wyzywani, przezywani lub obrażani przez nauczyciela. Może to wynikać z niejasności, jakie z punktu widzenia ucznia zachowania mieszczą się w zakresie tych pojęć. Inaczej będzie On patrzył na zachowanie swoich rówieśników a inaczej na zachowanie nauczycieli. Nie ulega jednak wątpliwości, że zjawiska tego nie wolno bagatelizować zwłaszcza, że jak wynika z dalszych danych odwrotna sytuacja agresji wobec nauczycieli powtarza się równie często; o czym będzie mowa w dalszej części raportu. Mamy, więc tutaj do czynienia z coraz bardziej poważna sytuacją, wzajemnej niechęci, a nawet agresji między uczniami a nauczycielami.

Wykres nr 1 Najczęstsze zachowania agresywne, których ofiarami byli uczniowie

Jeśli chodzi o częstotliwość, to najczęściej powtarzającymi się zdarzeniami było wyzywanie i obrażanie w tym także przez nauczycieli.

Dosyć mocno zaznaczającym się zjawiskiem jest dręczenie pierwszoklasistów, czyli tzw. „kotów”. Co piąty badany przyznaje, że był dręczony jako pierwszoklasista. Nie wiadomo, jakie formy przybiera to zjawisko, czy są to tylko zaczepki słowne, czy też przybiera jakieś ostrzejsze formy. Jednakże ze względu na to, że nie jest to zjawisko marginalne istnieje potrzeba zwrócenia uwagi, że ma ono miejsce i należy poświęcić nieco uwagi, aby przyjrzeć się bliżej tej sytuacji, zbadać, jakie formy przybiera i jak temu zapobiegać.

Tabela nr 5 Porównanie chłopców i dziewcząt pod względem doznawania przemocy, agresji w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Lp.	Rodzaj zachowania	Dziewczęta (149 os.) liczba/% dz.		Chłopcy (211 os.) liczba/% ch.
1	Wyzywano, przezywano, obrażano Cię	56	37,6%	85	40,3%
2	Rozpowszechniano plotki o tobie	77	51,7%	87	41,2%
3	Zmuszano Cię do czegoś złego, na co nie miałeś ochoty	16	10,7%	50	23,7%
4	Zaczepiano i bito Cię bez powodu	5	3,3%	29	13,7%
5	Zabrano Ci wartościowy przedmiot lub pieniądze	8	5,4%	25	11,8%
6	Grożono Ci słownie	35	23,5%	82	38,8%
7	Potrącano, popychano, przewracano Cię	18	12%	44	20,8%
8	Grożono Ci nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem	2	1,3%	20	9,5%
9	Zniszczono Ci wartościowy przedmiot należący do Ciebie np. komórka, kurtka, plecak itd.	6	4%	37	17,53%
10	Dręczono Cię jako pierwszoklasistę tzw. „kota”	37	24,8%	43	20,4%
11	Pobito Cię z uszkodzeniem ciała	4	2,7%	14	6,6%
12	Zostałeś zmuszony do czynu chuligańskiego lub przestępczego	0	0	19	9%
13	Zaczepiano Cię i prowokowano do zachowań seksualnych	4	2,7%	6	2,8%
14	Zmuszano Cię do kupowania papierosów, alkoholu lub innych rzeczy za twoje pieniądze	5	3,3%	20	9,5%
15	Nauczyciel obraził Cię, przezywał, wyzywał	44	29,5%	81	38,4%
16	Nauczyciel uderzył Cię	8	5,4%	29	13,7%
17	Nauczyciel szarpał, popychał Cię	11	7,4%	32	15,2%
18	Bił Cię ktoś z kolegów, koleżanek ze szkoły	10	6,7%	39	18,5%
19	Biła Cię cała grupa	0	0	10	4,7%
20	Inne zachowania agresywne	1	0,7%	6	2,8%

Z badań wynika, że nie ma bardzo dużych dysproporcji ze względu na płeć, jeśli chodzi o doznawanie przemocy. Zarówno dziewczęta (71,8%) jak i chłopcy (83,9%) są w dużym stopniu narażone na nią. Bardziej znaczące różnice są w częstotliwości i rodzaju doznawania przemocy. Chłopcy częściej niż dziewczęta narażeni są na agresję, w szczególności dotyczy to takich zachowań jak: obrażanie przez nauczyciela, bicie ze strony kolegów i innych osób, gróźb z użyciem niebezpiecznych przedmiotów, wymuszeń, niszczenia mienia. Dziewczęta natomiast, co jest dosyć zaskakujące częściej narażone są na dręczenie jako tzw. „koty”, czyli pierwszoklasistki przez starszych uczniów, a także na obmawianie i plotki. Warto zwrócić uwagę, że stosunkowo tyle samo chłopców jak i dziewcząt jest narażonych na zaczepki o podtekście seksualnym.

Porównując te dane do wyników badań ogólnopolskich z 2003 roku, możemy stwierdzić, że nastąpiło nasilenie zjawiska agresji wśród młodych ludzi. Nastąpiły także pewne dysproporcje, co do płci: coraz częściej ofiarami przemocy stają się dziewczęta, co widać dobitnie na przykładzie wymuszeń. W badaniach ogólnopolskich z 2003 roku nie ma ani jednej dziewczyny, która przyznałaby się, że była zmuszana do robienia czegoś wbrew jej woli, natomiast w naszych badaniach do tego samego przyznaje się już co dziesiąta dziewczynka.

Tabela nr 6 Porównanie uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, którzy byli ofiarami przemocy lub agresywnych zachowań w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Lp.	Rodzaj zachowania	Gimnazjum (143) liczba/% gim.		Ponadgimnazjalne (217 os.) liczba/% podagim.
1	Wyzywano, przezywano, obrażano Cię	72	50,3%	69	46,9%
2	Rozpowszechniano plotki o tobie	71	49,6%	93	65%
3	Zmuszano Cię do czegoś złego, na co nie miałeś ochoty	27	18,1%	39	18%
4	Zaczepiano i bito Cię bez powodu	20	14%	14	6,4%
5	Zabrano Ci wartościowy przedmiot lub pieniądze	13	9%	20	9,2%
6	Grożono Ci słownie	54	37,7%	63	29%
7	Potrącano, popychano, przewracano Cię	32	22,4%	30	13,8%
8	Grożono Ci nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem	9	6,3%	13	6%
9	Zniszczono Ci wartościowy przedmiot należący do Ciebie np. komórka, kurtka, plecak itd.	21	14,7%	22	10,1%
10	Dręczono Cię jako pierwszoklasistę tzw. „kota”	52	36,4%	28	12,9%
11	Pobito Cię z uszkodzeniem ciała	10	7%	8	3,7%
12	Zostałeś zmuszony do czynu chuligańskiego lub przestępczego	11	7,7%	8	3,7%
13	Zaczepiano Cię i prowokowano do zachowań seksualnych	4	2,8%	6	2,8%
14	Zmuszano Cię do kupowania papierosów, alkoholu lub innych rzeczy za twoje pieniądze	7	4,9%	18	8,3%
15	Nauczyciel obraził Cię, przezywał, wyzywał	47	32,9%	78	35,9%
16	Nauczyciel uderzył Cię	22	15,4%	15	6,9%
17	Nauczyciel szarpał, popychał Cię	28	19,6%	15	6,9%
18	Bił Cię ktoś z kolegów, koleżanek ze szkoły	29	20,3%	20	9,2%
19	Biła Cię cała grupa	8	5,4%	2	0,9%
20	Inne zachowania agresywne	3	2%	4	1,8%

Źródła: obliczenia własne

Porównując uczniów z gimnazjum i szkół ponadgimanzjalnych wyraźnie widać, że ci pierwsi częściej stają się ofiarami agresji czy też przemocy. Dużą dysproporcję widać w takich zjawiskach jak: dręczenie pierwszoklasistów, bicie przez jedną osobę lub całą grupę, potrącanie, popychanie przez innych uczniów, szarpanie, popychanie, uderzenie przez nauczyciela. Natomiast ponadgimnazjalni uczniowie częściej staja się ofiarami plotek, przezywania lub wyzywania przez nauczycieli i zmuszania do kupowania papierosów, alkoholu.

4.1.3 Uczeń jako sprawca przemocy

Badając zjawisko przemocy, agresji nie można pominąć roli ucznia jako sprawcy przemocy. W ankiecie podobnie jak w przypadku „bycia ofiarą” i „bycia świadkiem” uczniowie mieli wybrać z tabeli lub dopisać te zdarzenia, których byli sprawcami w ciągu ostatnich 12 miesięcy.

Tabela nr 7 Stosowanie przemocy przez badanych uczniów w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Lp.	Rodzaj zachowania	Uczestnictwo
				Raz czy dwa	Kilka razy	Kilkanaście razy i więcej	Suma os./%
1	Oszukiwanie nauczycieli(np. „ściąganie”, okłamywanie)	65	77	148	290	80,5%
2	Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów	81	63	42	186	51,7%
3	Rozpowszechnianie plotek o innych	89	40	25	154	42,8%
4	Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.	91	33	23	147	40,8%
5	Grożenie słowne innym osobom	66	28	20	114	31,7%
6	Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób	63	23	11	97	26,9%
7	Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)	56	22	11	89	24,7%
8	Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli	48	10	17	75	20.8%
9	Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”	46	15	9	70	19,4%
10	Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty	32	14	8	54	15%
11	Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia	38	17	7	62	17,2%
12	Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby	38	5	6	49	13,6%
13	Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego	29	5	1	35	9,7%
14	Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu	24	2	8	34	9,4%
15	Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą	15	5	4	24	6,7%
16	Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami	14	3	3	20	5,5%
17	Grożenie nauczycielom	11	2	6	19	5,3%
18	Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych	10	2	3	15	4,2%
19	Uderzenie nauczyciela	5	2	5	12	3,3%

Źródła: obliczenia własne

Do stosowania przemocy lub agresji przyznało się 322 osób to jest 89,4% badanych. Więcej więc osób przyznaje się do stosowania przemocy lub agresji niż do bycia jej ofiarą. Najwięcej

osób przyznaje się do oszukiwania nauczycieli to jest ponad 80%. W porównaniu z badaniami ogólnopolskimi z 2003 roku liczba ta wzrosła dwukrotnie. Ponad połowa przyznaje się do przezywania, wyzywania i obrażania innych, czyli agresji słownej, 42,8% rozpowszechniało plotki o innych. Na uwagę zasługuje fakt, że ponad 40% badanych niszczy mienie szkoły lub innych instytucji. Co prawda badani przyznają się raczej do incydentalnych przypadków, jednakże jest to poważnym problemem. Co trzeci uczeń przyznaje się do gróźb pod adresem innych osób, a co czwarty do popychania, przewracania innych.

Wykres nr 2 Najczęstsze zachowania agresywne wśród uczniów

Wyniki te świadczą o tym, że dominującymi, negatywnymi zachowaniami, szczególnie na terenie szkoły są te zachowania, które wskazują na brak poszanowania czyjejś pracy, godności innej osoby, szacunku dla prawdy (np. ściąganie często nie jest uznawane jako oszukiwanie kogoś), troski o własne i innych zdrowie. Utrwalanie się takich zachowań prowadzi do pogłębiających się zaburzeń w systemie wartości młodych ludzi. Pewne zachowania staja się dopuszczalne z przymrużeniem oka, czyli oficjalnie są one niedopuszczalne, a nieoficjalnie większość stosuje je uważając, że nie przekracza swoich norm moralnych.

Wykres nr 3 Zachowania agresywne uczniów mające znamiona przestępstwa

W świetle doniesień z mediów o bardzo drastycznych formach agresji i przemocy wśród uczniów nie można pominąć tych zachowań, które noszą znamiona czynów karalnych. Zjawisko to nie stanowi jeszcze sytuacji patologicznej, jednakże budzi duży niepokój i wymaga bardzo jasnych i szybkich działań. I tak prawie, co czwarty uczeń przyznaje się do bójek koleżeńskich, co szósty przymuszał innych do czegoś, na co nie mieli ochoty (a wiec klasyczny przykład wymuszeń), co dziesiątemu uczniowi zdarzyło się przywłaszczyć przedmiot lub pieniądze, niewiele więcej biło kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu, 3,3% przyznaje się, że uderzyło nauczyciela. W porównaniu z badaniami z 2003 roku z całej Polski widać, że nastąpił kilkuprocentowy wzrost tych zachowań (od 1-5%). Dane procentowe wydają się niewielkie, jednakże, jeśli uświadomimy sobie, że teoretycznie w każdej klasie może być przynajmniej jedna osoba zdolna do takich zachowań sytuacja staje się naprawdę niepokojąca.

Tabela nr 8 Porównanie chłopców i dziewcząt pod względem stosowania przemocy, agresji w ciągu ostatnich 12 miesięcy

Lp.	Rodzaj zachowania	Dziewczęta (149 os.) liczba/% dz.		Chłopcy (211 os.) liczba/% ch.
1	Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów	59	39,6%	127	60,2%
2	Rozpowszechnianie plotek o innych	82	55%	72	34,1%
3	Przymuszanie innych do czegoś na co oni nie mieli ochoty	12	8%	42	19,9%
4	Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia	12	8%	50	23,7%
5	Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)	12	8%	77	36,5%
6	Grożenie słowne innym osobom	33	22,1%	81	38,4%
7	Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób	27	18,1%	70	33,2%
8	Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli	25	16,8%	50	23,7%
9	Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą	5	3,3%	19	9%
10	Grożenie nauczycielom	6	4%	13	6,2%
11	Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego	14	9,4%	21	9,9%
12	Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby	13	8,7%	36	17%
13	Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.	61	40,9%	86	40,8%
14	Uderzenie nauczyciela	5	3,3%	7	3,3%
15	Oszukiwanie nauczycieli(np. „ściąganie”, okłamywanie)	128	85,9%	162	76,8%
16	Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”	28	18,8%	42	19,9%
17	Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu	5	3,3%	29	13,7%
18	Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami	4	2,7%	16	7,6%
19	Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych	4	2,7%	11	5,2%

Źródła: obliczenia własne

Zaskakującym jest fakt, że do stosowania przemocy przyznaje się stosunkowo więcej dziewcząt (91,9%) niż chłopców (87,7%). Różnica jest jednak w tzw. ciężarze gatunkowym tych zachowań. Chłopcy o wiele częściej przyznają się do takich zachowań jak: wyzywanie, przezywanie, zmuszanie innych do czegoś wbrew ich woli, bicie się z kolegami, pobicie kogoś, zatrzymanie przez policję, grożenie z użyciem niebezpiecznych narzędzi, prowokowanie do zachowań seksualnych. Dziewczęta wyróżniają się w rozpowszechnianiu plotek i oszukiwaniu nauczycieli. Pomimo, że powszechnie uważa się, że dziewczynki są grzeczniejsze niż chłopcy, w niektórych dziedzinach dziewczęta „dorównują” chłopcom, np. w przywłaszczeniu przedmiotów lub pieniędzy, niszczeniu rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji i dręczeniu pierwszoklasistów.

Tabela nr 9 Porównanie uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, sprawców przemocy lub agresywnych zachowań (w ciągu ostatnich 12 miesięcy)

Lp.	Rodzaj zachowania	Gimnazjum (143) liczba/% gim.		Ponadgimnazjalne (217 os.) liczba/% podagim.
1	Przezywanie, „wyzywanie”, obrażanie innych uczniów	83	58%	103	47,5%
2	Rozpowszechnianie plotek o innych	72	50,3%	82	37,8%
3	Przymuszanie innych do czegoś, na co oni nie mieli ochoty	19	13,3%	35	16,1%
4	Zatrzymanie przez policję do wyjaśnienia	28	19,6%	34	15,7%
5	Bicie się z kolegami lub koleżankami (bójki)	48	33,6%	41	18,9%
6	Grożenie słowne innym osobom	45	31,5%	69	31,8%
7	Potrącanie, popychanie, przewracanie innych osób	49	34,3%	48	22,1%
8	Obrażanie, używanie przekleństw w stosunku do nauczycieli	32	22,4%	43	19,8%
9	Bicie jednej lub dwóch osób całą grupą	8	5,6%	16	7,4%
10	Grożenie nauczycielom	10	7%	9	4,2%
11	Przywłaszczenie przedmiotu lub pieniędzy należącego do kogoś innego	14	10%	21	9,7%
12	Niszczenie przedmiotów należących do innej osoby	21	14,7%	28	12,9%
13	Niszczenie rzeczy należących do szkoły lub innej instytucji np. bazgranie po ścianach, ławkach, niszczenie koszy na śmieci itp.	61	42,7%	86	39,6%
14	Uderzenie nauczyciela	7	4,9%	5	2,3%
15	Oszukiwanie nauczycieli(np. „ściąganie”, okłamywanie)	105	73,4%	165	76%
16	Uprzykrzanie życia pierwszoklasistom tzw. „kotom”	35	24,5%	35	16,1%
17	Pobicie kogoś tak, że ten ktoś doznał urazu	13	9,1%	21	9,7%
18	Grożenie nożem, żyletką lub innymi niebezpiecznymi przedmiotami	8	5,6%	12	5,5%
19	Zaczepianie i prowokowanie innych do zachowań seksualnych	5	3,5%	10	4,6%

Źródła: obliczenia własne

Gimnazjaliści są częściej sprawcami przemocy niż uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. Różnice widać tu przede wszystkich w takich zachowaniach jak: bójki szkolne, potrącanie, popychanie innych, dręczenie pierwszoklasistów, rozpowszechnianie plotek o innych. Podobnie więc sytuacja przedstawia się jak w przypadku bycia ofiarą.

Wyniki badań świadczą, że tylko jeden na dwudziestu uczniów nie przyznaje się ani do bycia ofiarą ani do bycia sprawcą. 84,2% uczniów było zarówno ofiarą agresji jak i jej sprawcą. I nie chodzi tu o formę obrony przed przemocą, dowodzą temu wyniki naszych badań - w powszechnym przekonaniu badanych młodzi ludzie nie stosują przemocy, aby się przed czymś lub kimś obronić. Agresja jest, więc samonapędzającym się mechanizmem.

4.2 Czynniki wpływające na stosowanie przemocy lub agresywne zachowania.

Psychologowie badający przyczyny agresji nie są zgodni w swoich poglądach. Dla jednych agresja „jest rezultatem spontanicznych impulsów zakotwiczonych w zespole instynktów ludzkiego organizmu”. Dla drugich agresja jest następstwem frustracji. Dla innych jeszcze agresja powstaje w procesie uczenia się. Przyjmuje się też, że agresja może być skutkiem zaburzonej osobowości lub systemu wartości.

W naszych badaniach wzięto pod uwagę takie czynniki jak wartości życiowe, wiarę religijną, przekonania samych zainteresowanych na temat stereotypów dotyczących przemocy, ich mniemania o przyczynach tego zjawiska, osobach, które najbardziej są narażone na agresję. Badani także wskazywali miejsca gdzie stykają się z agresją. Czynniki te są bezpośrednio związane z wymienionymi wyżej domniemanymi przyczynami agresji.

• Czy wartości życiowe wpływają na stosowanie przemocy i agresję?

Badanym uczniom nie sprawiło problemu wybranie kilku najważniejszych dla nich wartości. Większość z nich będzie podobna do wartości reprezentowanych przez osoby dorosłe i to prawdopodobnie w podobnej kolejności. Trzy najczęściej wymieniane wartości to miłość, szczęście rodzinne, wykształcenie. Spora część uczniów zwraca uwagę na pragmatyczne wartości jak wykształcenie, praca, pieniądze, wygodne życie. Gdzieś pomiędzy tymi wartościami umiejscawia się wiara religijna, ale raczej w rozumieniu praktyk religijnych niż wyższych idei, ponieważ wiara w idee pozostaje na szarym końcu w hierarchii wartości.

Wykres nr 4 Wartości życiowe reprezentowane przez badanych uczniów

Ponieważ przytłaczająca większość uczniów przyznaje się do agresji, lub przemocy trudno domniemywać, jaka jest różnica w wartościach między tymi uczniami, którzy dopuszczają się agresji i tymi, którzy tego nie robią. Jednak te osoby, które częściej niż sporadycznie stosują przemoc fizyczną czy psychiczną, większy niż pozostałe osoby kładą nacisk na wartości materialne a także na szukanie nowych wrażeń bez względu na konsekwencje.

4.2.2 Wiara religijna a przemoc

W pytaniu dotyczącym wartości życiowych uczniów pojawiła się także jako wartość wiara religijna. Następne pytanie natomiast wymagało od badanych jasnej deklaracji na temat swojej wiary.

Wykres nr 5 Deklarowana wiara religijna

Najczęściej uczniowie określają siebie jako osoby wierzące. Oczywiście musimy wziąć pod uwagę, że jest to wartość deklaratywna, może być ona rozumiana w sensie pewnych praktyk religijnych, może także być rozumiana jako system wartości, wiara w pewne religijne idee. Przypuszczalnie bardziej możliwy jest pierwszy wariant, czyli wiara jako pewien zespół praktyk, wynikający bardziej z tradycji niż świadomego wybory własnej drogi religijnej. Co potwierdza się, w pytaniu dotyczącym wartości i w poniżej przedstawionych wynikach badań.

Otóż wynika z nich, że deklarowana wiara religijna nie wpływa w znaczący sposób na zjawisko agresji. Do pewnego stopnia wyróżniają się osoby deklarujące głęboką wiarę. Mają oni o wiele mniejsze skłonności do poważniejszych występków o charakterze przestępczym.

4.2.3 Przyczyny przemocy w opinii uczniów.

Trudno domniemywać, co leży u podstaw agresji i przemocy bez zapytania samych zainteresowanych, co o tym myślą. Pytanie skonstruowano w ten sposób, by wyrażało ich opinię na temat przyczyn przemocy, a nie bezpośrednio odnosiło się do nich. Wynika to z prostej przyczyny, że taka forma jest bezpieczniejsza, nie powoduje takich blokad jak pytanie wprost. Nie będzie to dokładne odwzorowanie przyczyn tego zjawiska, ale w dużym stopniu ujawni mechanizmy postrzegania osób agresywnych, a także własne skłonności.

Uczniowie mieli wybrać z listy, lub samemu napisać maksymalnie trzy najważniejsze przyczyny.

Wykres nr 6 Przyczyny przemocy w opinii uczniów

Uczniowie najczęściej wskazywali jako przyczynę przemocy chęć popisania się przed innymi, potrzebę „liczenia się” oraz przyjemność, jaką mają sprawcy z jej stosowania. Wymienione czynniki są związane ściśle z poczuciem siły, mocy, ważności w grupie. Tak najczęściej postrzegani są sprawcy przemocy. Takie przekonanie może wypływać z codziennych obserwacji wydarzeń zarówno na terenie szkoły jak i poza nią. Uczniowie obserwujący w swoim środowisku agresję, mogą także zaobserwować, że zachowania takie budzą w innych lęk, respekt, uległość. Nie są to jednak jedyne mocno dominujące nad innymi czynniki, ponieważ niewiele mniej uczniów zaznaczyło, że przemoc jest wynikiem kłopotów, z którymi trudno sobie poradzić lub w ten sposób sprawcy próbują osiągnąć dany cel. Jeśli o pierwszych trzech wymienionych przyczynach będziemy mówić jako o postrzeganiu sprawcy z obserwacji, to o tych możemy powiedzieć, że ujawniają wewnętrzna motywację sprawcy. Warto zwrócić uwagę na wymienione przez uczniów inne przyczyny takie jak: problemy emocjonalne, problemy w domu, przemoc w rodzinie, przekonanie, że „jedyną ideą, którą się kierują to lepiej zjeść niż być zjedzonym”, pojawia się też wątek kibicowania przeciwnym drużynom piłkarskim.

W badaniach tych zajmujemy się cały czas grupą wiekową, w której agresja ma różne formy. Okres dorastania jest czasem, w którym poszukuje się własnej tożsamości, kształtuje się samoocena i samoakceptacja. W tym czasie młody człowiek utrwala w sobie te mechanizmy, które w jego przekonaniu są najskuteczniejsze, a jednocześnie najprostsze.

Z tych względów zachowania agresywne nawet w łagodnej formie muszą spotkać się z konsekwencjami dla ucznia, niezbędne też jest utrwalanie w młodym człowieku mechanizmów zastępowania agresji innymi sposobami rozwiązywania sytuacji trudnych.

Tabela nr 10 Rozkład odpowiedzi na pytanie: Dlaczego uczniowie stosują przemoc? A typ szkoły

Lp.	Rodzaj zachowania	Gimnazjum liczba/% gim.		Ponadgimnazjalne liczba/% podagim.
1	Zachowują się tak, żeby uzyskać coś od kogoś	44	30,8%	68	31,3%
2	Zachowują się podobnie jak dorośli wobec nich i innych ludzi	23	16%	41	18,9%
3	Robią to, bo w ten sposób chcą żeby się z nimi liczyć	50	35%	94	43,3%
4	Robią to, bo sprawia im to przyjemność	58	40,6%	80	36,8%
5	Robią to, bo muszą się bronić przed innymi	10	7%	16	7,4%
6	Robią to, ponieważ w ten sposób mogą się popisać przed innymi, jacy są silni i ważni	104	72,7%	154	70,8%
7	Zachowują się tak, ponieważ są bezkarni	37	25,9%	61	28,1%
8	Zachowują się tak, ponieważ mają problemy, z którymi nie potrafią sobie poradzić	43	30%	82	37,8%
9	Inne przyczyny	10	7%	6	2,8%

Zarówno gimnazjaliści jak i uczniowie szkół ponadgimnazjalnych zwracają uwagę na podobne przyczyny przemocy, mają, więc podobne obserwacje z życia codziennego i podobne refleksje na ten temat. Największa prawie ośmioprocentowa różnica jest w tym, że uczniowie ponadgimnazjalni częściej niż gimnazjalni uważają, że przyczyną mogą być osobiste problemy sprawcy, z którymi nie potrafi sobie poradzić.

4.2.4 Uczniowie, którzy najczęściej narażeni są na agresję.

Obraz zjawiska agresji nie mógłby być pełny gdybyśmy nacisk kładli tylko na sprawców przemocy, ponieważ w każdej sytuacji dotyczącej agresji zachodzi pewna interakcja miedzy sprawcą i ofiarą. W tym kontekście istotne jest kim jest ofiara, jak się zachowuje, jak jest postrzegana. Ważne jest to także z powodów wychowawczych, nauczyciel czy opiekun musi wiedzieć, na kogo zwrócić szczególną uwagę jako potencjalną ofiarę. W tym kontekście poprosiliśmy uczniów, aby zaznaczyli lub napisali maksymalnie trzy odpowiedzi na pytanie „Jacy uczniowie są najczęściej narażeni na agresję?”

Wykres nr 7 Uczniowie najczęściej narażeni na agresje w opinii badanych.

Podobnie jak w ogólnopolskich badaniach z 2003 roku ponad połowa badanych uważa, że uczniowie nieśmiali, delikatni są najbardziej narażeni na agresję, niewiele mniej wskazuje na uczniów uważanych za ulubieńców nauczycieli i uczniów będących na uboczu klasy. Widać wyraźną różnicę w porównaniu z rokiem 2003 jeśli chodzi o dyskryminację ze względu na kolor skóry, wyznanie lub warunki materialne. Dane w naszych badaniach są nawet sześć razy mniejsze, jeśli chodzi np. o wyznanie i kolor skóry. Możemy, więc przypuszczać, że w tej sferze nastąpiła pewna poprawa.

Zauważalne są także różnice w poglądach, jeśli chodzi o szkoły.

Tabela nr 11 Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jacy uczniowie są najczęściej narażeni na agresję? (z podziałem na typ szkoły)

Lp.	Rodzaj zachowania	Gimnazjum (143) liczba/% gim.		Ponadgimnazjalne (217 os.) liczba/% podagim.
1	Nieśmiali, delikatni	67	46,8%	124	57,1%
2	Bardzo dobrze uczący się	46	32,2%	72	33.2%
3	„Niemodnie” ubrani	24	16,8%	42	19,3%
4	Mający złe stopnie	6	4,2%	9	4,1%
5	Narzucający innym swoja władzę, siłę	28	19,6%	37	17%
6	Niedający odpisywać na klasówkach	45	31,5%	20	9,2%
7	Przeciętni uczniowie	14	9,8%	14	6,4%
8	Uczniowie uważani za ulubieńców nauczycieli	58	40,6%	112	51,6%
9	Mający złe warunku materialne	16	11,2%	14	6,4%
10	Regularnie biorący udział w praktykach religijnych	0	0	5	2,3%
11	Uczniowie o innym kolorze skóry, wyznaniu	13	9,1%	17	7,8%
12	Uczniowie będący na uboczu klasy	43	30,1%	80	36,9%
13	Inni, jacy?..................................................	11	7,7%	10	4,7%

Uczniowie gimnazjum kładą większy nacisk na osoby niedające odpisywać na klasówkach, narzucające swoją władzę, siłę, mające złe warunki materialne, niż uczniowie szkół ponadgimnazjlanych. Natomiast ci drudzy większy nacisk położyli na osoby nieśmiałe, delikatne, uważane za ulubieńców nauczycieli, będących na uboczu klasy.

Ogólnie rzecz biorąc istnieje powszechne przekonania, które nie podlegają dużym zmianom odnośnie cech ofiary. Te cechy to nieśmiałość, delikatność, bardzo dobre wyniki w nauce, izolacja od grupy. Możemy tu mówić o dwóch typach ofiar. Pierwszy typ to osoby nieśmiałe, niezaradne, stroniące od innych, drugi to osoby pewne siebie, mający lepsze niż pozostali stopnie w szkole, mający pewna pozycję u nauczycieli, postrzegani jako osoby egoistyczne np. niedające odpisywać na klasówkach. Prawdopodobnie pierwsza grupa staje się obiektem agresji na podłożu frustracyjnym. Druga zaś prowokuje swoim zachowaniem agresywne odpowiedzi.

4.2.5 Przekonania, stereotypy uczniów na temat agresji i przemocy

Jednym z czynników wpływających na zjawisko agresji są wyobrażenia, stereotypy obowiązujące w danym środowisku, w tym przypadku uczniowskim. W ankiecie poproszono uczniów, aby wskazali czy według nich dane stwierdzenie jest prawdziwe czy fałszywe, ewentualnie, jeśli nie mają zdania na ten temat mogli zaznaczyć odpowiedź „trudno powiedzieć”.

Tabela nr 12 Przekonania uczniów na temat agresji

Przekonanie	Prawda Os./%		Fałsz Os../%		Trudno powiedzieć Os./%
1. Agresja wśród chłopców jest bardziej akceptowana niż agresja wśród dziewcząt	227	63%	31	8,6%	91	25,3%
2. To jest naturalne, że przy bójce leci krew	118	32,8%	120	33,3%	103	28,6%
3. Uczniowie na co dzień biją się między sobą	76	21,1%	146	40,5%	116	32,2%
4. Gdy mam w sobie dużo złości wyżywam się na przedmiotach	122	33,9%	126	35%	90	25%
5. Stosowanie przemocy jest przejawem siły, mocy	114	31,7%	125	34,7%	106	29,4%
6. Przemoc stosowana jest najczęściej w grupie i przez grupę	166	46,1%	67	18,6%	113	31,4%
7. Żeby cos osiągnąć trzeba stosować przemoc	33	9,2%	253	70.3%	59	16,4%

Najwięcej badanych (63%) zgodziło się z stwierdzeniem, że agresja wśród chłopców jest bardziej akceptowana niż agresja wśród dziewcząt. Prawie połowa ankietowanych uważa także, że przemoc stosowana jest w grupie i przez grupę, a więc to jest to, co obserwujemy na co dzień w szkole, na podwórkach i osiedlach.

Natomiast prawie 2/3 badanych nie zgodziło się ze stwierdzeniem, że żeby coś osiągnąć trzeba stosować przemoc. Jest to bardzo pozytywny sygnał, świadczący już o pewnej samoświadomości młodych ludzi, dający podstawę do całej profilaktyki zachowań agresywnych i przemocy.

Duża cześć uczniów również zaprzecza, że uczniowie biją się miedzy sobą na co dzień. Nie ma natomiast zdecydowanej zgodności, co do takich stwierdzeń jak: „ to jest naturalna, że przy bójce leci krew”„ stosowanie przemocy jest przejawem siły i mocy”. Jeśli chodzi o to drugie stwierdzenie, to warto zauważyć, że ponad 70% uważa, że inni stosują przemoc, ponieważ w ten sposób chcą się popisać swoją siłą.

Warto zwrócić uwagę, że znacząca część uczniów (co trzeci badany) rozładowuje swoją złość na przedmiotach. Złość jest naturalnym uczuciem, które towarzyszy każdemu człowiekowi w mniejszym lub większym stopniu, natomiast ważne jest jak tą złością się pokieruje. Fakt, że spora grupa młodych ludzi, kieruje swoją złość w kierunku przedmiotów świadczy, że prędzej czy później agresja ta zostanie przeniesiona na innych ludzi. Widoczne jest spore pole dla działania profilaktyki zarówno w rodzinnym domu ucznia jak i w szkole, polegającej nie na eliminacji trudnych uczuć, ale na uczeniu alternatywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi emocjami, takimi właśnie jak złość, frustracja.

4.2.6 Miejsca, gdzie młodzież styka się najczęściej z agresją i przemocą.

Badając czynniki wpływające na agresję nie sposób pominąć miejsca, gdzie najczęściej się ona przejawia. Dlatego zapytaliśmy uczniów, gdzie najczęściej stykają się z agresją (można było wybrać tylko jedną odpowiedz).

Wykres nr 8 Miejsca przemocy i agresji

Co trzeci uczeń styka się z przemocą, agresją na osiedlach i podwórkach i tam istnieje

największe zagrożenie. Warto zwrócić na to uwagę, ponieważ już w poprzednich badaniach wyszło nam, że osiedla są miejscem największego zagrożenia narkotykami. Na trzecim miejscu jest szkoła, to w niej co piąty uczeń doznaje przemocy.

Cześć osób (8,6%) zaznaczyło, że nie spotyka się w ogóle z agresją. Nie jest do końca prawdą, skoro aż 95% uczniów potwierdziło, że byli świadkami zachowań agresywnych i przemocy. Wynika to najprawdopodobniej z tego, że nie wszystkie wymienione zachowania w tabeli „Bycie świadkiem przemocy” są dla tych młodych ludzi zachowaniami agresywnymi. Często młodzi ludzie nie zdają sobie sprawy, że zachowania takie jak przezywanie kogoś, rozpowszechnianie „niewinnych” kłamstw, oszukiwanie z premedytacją - są formą agresji i wyrządzają komuś krzywdę.

4.3 Pomoc osobom, które doznały przemocy lub agresji.

Z pośród 284 osób, które doznały w jakiś sposób agresji lub przemocy tylko 64 osoby to jest 22,5% korzystało z pomocy innej osoby lub instytucji. Nie ma żadnej różnicy w tym zakresie między gimnazjum i szkołą ponadgimnazjalną, dokładnie po tyle samo osób korzystało z pomocy w obu rodzajach szkół.

W ankiecie zapytano uczniów, do kogo najczęściej zwracali się o pomoc, mieli wskazać maksymalnie 3 odpowiedzi).

Wykres nr 9 Rozkład odpowiedzi na pytanie „Do kogo zwróciłeś/aś się w sprawie doznanej przemocy, agresji?

Najczęściej uczniowie zawracali się o pomoc do kolegów, koleżanek (64%), w dalszej kolejności do rodziców (42,2%) i wychowawców (29,7%).

Zauważamy, więc, że większość uczniów zostaje sam ze swoim problemem. Tak niewielka liczba osób korzystających z pomocy innych może świadczyć o nieufności, braku wiary, że ktoś może im pomóc, albo przekonaniu, że można sobie samemu poradzić. Rodzi to pewną izolację ofiary przemocy, zwłaszcza, jeśli ta przemoc przybiera drastyczniejsze formy. Warto zwrócić uwagę, że jeśli już młody człowiek szuka pomocy to najczęściej szuka jej nie u osób dorosłych, ale u rówieśników. Jest to o tyle zrozumiałe, że nastolatkowi bliżej emocjonalnie do rówieśników niż do osób dorosłych, jednakże nie zawsze koledzy, koleżanki potrafią pomóc w trudnej sytuacji, co pokazują statystyki. Zadowolonych z udzielonej pomocy było 48,4% osób, a niezadowolonych - 20,3%, pozostali w ogóle nie odpowiedzieli na to pytanie. Jeśli zsumujemy te wszystkie dane to okaże się, że tylko garstka uczniów dostała taką pomoc, jakiej oczekiwała i potrzebowała.

Podsumowanie

Podsumowując niniejsze badania możemy wysunąć następujące wnioski:

1. Agresja jest częścią życia młodych ludzi.

• Aż 95% było świadkiem przemocy lub zachowań agresywnych

• ¾ młodych ludzi doznało przemocy lub agresji bezpośrednio na sobie

• Prawie 90% uczniów było sprawcami agresji, przemocy

Liczby mówią same za siebie - mamy do czynienia z postępującym procesem wzrostu agresji. Zawód nauczyciela staje się coraz bardziej frustrującym i stresującym zajęciem, rodzice dzieci zaczynają być coraz częściej bezradni wobec zachowania swoich dzieci, a same dzieci coraz rzadziej mają poczucie bezpieczeństwa w szkole i poza nią.

2. Coraz częściej agresja dotyczy dziewcząt, które czasami dorównują chłopcom w byciu agresorem.

3. Agresja jest samonapędzającym się mechanizmem. 4/5 młodych ludzi bywa zarówno agresorem jak i sprawcą przemocy. Przerwać to błędne koło może tylko działanie, które pokaże, jak można zastąpić przemoc, jak można inaczej rozwiązywać konflikty. Odpowiedzą dorosłych na agresje wśród młodzieży powinno być mocne wprowadzenie zasad i granic obowiązujących wszystkich.

4. Młodzi ludzie deklarują w większości przywiązanie do zdrowych i ważnych wartości jak miłość, rodzina, wykształcenie, przyjaźń. Możemy więc stwierdzić, że nie odbiegają one zbytnio od wartości, którymi kierują się dorośli. Jednakże istotne jest by uczyć jak wykorzystywać te wartości w codziennym życiu, tak aby nie pozostawały one w sferze odległych idei.

5. Młodzi ludzie potrafią obserwować rzeczywistość, zauważają agresję wokół siebie. Możemy od nich usłyszeć to samo co usłyszymy od dorosłych: że dzieci są agresywne bo chcą na siebie zwrócić uwagę, chcą pokazać swoją ważność, siłę. Takie refleksje dotyczą obserwacji zewnętrznych uczniów, ale potrafią oni także wczuć się w innych, mieć wgląd w swoje uczucia, potrafią dostrzec, że agresja i przemoc może wynikać z problemów jakie ma sprawca przemocy. Dzieci obserwują także dorosłych i zdają sobie sprawę, że to co obserwują u dorosłych można potem dostrzec u swoich rówieśników.

6. Ponad połowa badanych uznała, że najbardziej narażone na agresję są osoby nieśmiałe i delikatne, będące na uboczu klasy. Rodzi to naturalne skojarzenie, że agresja rządzi się „prawami dżungli”, jednostki słabsze eliminuje się lub służą one jako „kozły ofiarne”. Jeden z uczniów napisał w ankiecie, że stosuje się przemoc, żeby „zjeść a nie być zjedzonym”, co dobitnie potwierdza powyższe stwierdzenie. Badani jako potencjalne ofiary wytypowali także uczniów bardzo dobrze się uczących, ulubieńców nauczycieli. To stwierdzenie jest o tyle ważne, że często te osoby, które będą odrzucane ze względu na bardzo dobre wyniki w nauce będą reagować albo całkowitą izolacją albo agresją.

7. Przekonania, stereotypy wśród młodych uczniów nie są niezmienne. Ulegają one pewnym wahaniom, przemianom. Warto zwrócić uwagę, że prawie połowa młodzieży uważa, iż przemoc jest domeną grupy, jest ona w niej i przez nią stosowana. Ponad 34% osób nie zgadza się, że przemoc jest przejawem siły, ale jednocześnie uważa, że właśnie dlatego stosuje się przemoc, żeby popisać się swoja siłą. Jest to więc rozdźwięk między deklaratywnym a faktycznym działaniem. Ponownie więc zwracamy uwagę aby deklarowane idee wprowadzać w życie codzienne. Zwraca uwagę także fakt, że spora cześć młodych uczniów zdaje się nie mieć żadnych przekonań, nie potrafią wskazać czy zgadzają czy też nie zgadzają się z danym stwierdzeniem. Polem do działań w zakresie profilaktyki jest wzbudzenie do refleksji tych młodych ludzi, ponieważ najgorszym wariantem jest pozwolić, aby uczeń bezmyślnie przyjmował rzeczywistość i nie potrafił podejmować decyzji w trudnych sytuacjach. Co trzeci uczeń rozładowuje złość na przedmiotach, pozornie jest to dobre rozwiązanie, gdy agresja nie jest skierowana na inne osoby. Tak naprawdę w ten sposób agresja nie znika, a wprost przeciwnie, utrwala schematy działań, których konsekwencją jest agresja. Jeśli nie znajdzie ona ujścia np. w wyżywaniu się na przedmiotach - zostanie w krótkim czasie przeniesiona na innych ludzi. Nie jest więc dobrym rozwiązaniem, aby uczyć agresywne osoby rozładowywania się np. na siłowni, ale uczyć ich panowania nad nieprzyjemnymi emocjami i zastępowania agresji innymi zachowaniami.

8. Miejsca, w których najczęściej uczniowie stykają się z agresją to osiedla (33,6%), ulice miasta (20,8%) i szkoła (19,4%) - czyli dokładnie tam, gdzie najczęściej przebywa młodzież. Te miejsca będą też świadkami najpoważniejszych przestępstw.

9. Tylko co piąta osoba zwróciła się do kogokolwiek w sprawie doznanej przemocy. Trudno więc nie zauważyć, że młody człowiek często zostaje sam z problemem, nie ma odwagi lub też nie widzi takiej możliwości, że ktoś mógłby mu pomóc. Zadaniem dla pedagogów i rodziców jest uczenie młodych ludzi, że mogą szukać pomocy u dorosłych i tę pomoc otrzymają. Nie polega to tylko na wpajaniu takiej wiedzy, ale przede wszystkim na budowaniu zaufania, poczucia bezpieczeństwa i otwartości miedzy dorosłym a dzieckiem.

Agresja i przemoc powoduje dezintegrację codziennego życia, jest czynnikiem frustrującym zarówno społeczność uczniowską, jak i nauczycieli i rodziców. Agresja ma różne oblicza - te mniej zauważalne (jak przepychanki, obmawianie, drobne uszczypliwości) i te, obok których trudno przejść obojętnie (pobicia, znęcanie się nad kimś, niszczenie czyjejś własności). Sednem zbadania tego zjawiska i profilaktyki takich zachowań jest dotarcie do źródeł agresji i rozpoczęcie profilaktyki od podstaw. W pracy z uczniami warto posiłkować się sprawdzonymi programami profilaktycznymi, realizowanymi z pełnym zaangażowaniem nauczycieli, uczniów i rodziców bo tylko wtedy taki program ma sens. Profilaktyka to jednak nie tylko programy, to także modelowanie zachowań swoich i młodych ludzi w codziennym życiu. Wymagajmy od siebie tyle ile wymagamy od młodych ludzi, tak aby nie kierować się zasadą „rób jak ci mówię a nie jak ja robię”. To bardzo trudne i wymagające ogromnego wysiłku wszystkich zadanie. Jednakże można i należy taki wysiłek podejmować jako optymalny i odpowiedzialny sposób wychowania młodych ludzi - bycia z nimi w relacji wychowawczej.

Bibliografia

1. Ostrowska Krystyna, Surzykiewicz Janusz, Zachowania agresywne w szkole : badania porównawcze 1997 i 2003, Warszawa 2005
2. Agresja i przemoc w szkole, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2000

3. Frączek A., Problemy psychologicznej teorii agresji, [w:] "Psychologia Wychowawcza"

nr 3, Warszawa 1973

4. Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy red.nauk. Anna Brzezińska i Elżbieta Hornowska, Warszawa 2004

24

---