Dziecięca agresja. Przyczyny. Rodzaje.Zapobieganie

1. Zachowanie agresywne u dzieci - przyczyny

Agresja to określenie skłonności do ataku, trudności kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek frustracji czy deprywacji, w sytuacji uniemożliwiającej działanie.

Zachowanie się agresywne jest jednym z rodzajów zaburzeń w kon­taktach społecznych dzieci i młodzieży. Może ono wystąpić w grupie rówieśniczej, przyjmując formę kłótni, bójek, dokuczania, skarżenia, złośliwych plotek i pomówień. Przedmiotem agresji bywają osoby do­rosłe: nauczyciele, rodzice, sąsiedzi, osoby obce.

Agresja może się przejawić w dokuczliwym zachowaniu wobec rodziców lub nauczy­cieli, złośliwym wyśmianiu ich, uderzeniu lub pobiciu nieznanego prze­chodnia. Bywa też skierowana na inne istoty żywe oraz na przedmioty, przybierając postać znęcania się nad zwierzętami, łamania roślin lub kwiatów, mszczenia czy uszkadzania przedmiotów stanowiących włas­ność społeczną lub innych osób. Dziecko, u którego występują liczne zachowania agresywne, nazy­wamy agresywnym. Agresywność stanowi wtedy względnie trwały składnik jego osobowości.

Dzieci agresywne sprawiają poważne trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie się cechuje brak zdyscyplinowania powodujący naru­szanie regulaminu szkolnego oraz różnych norm współżycia społecz­nego. Jednostka agresywna wywiera destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstawanie w niej różnych konfliktów i antagonizmów.

Agresywność przejawiana w okresie dzieciństwa i młodości może u człowieka dorosłego przybrać postać brutalnego lekceważenia cudzych potrzeb, narzucania przemocą swej woli, bezwzględnego zmuszania innych do uległości, naruszania zasad praworządności, wywo­ływania konfliktów w zakładzie pracy. Przejawem agresywności by­wają niszczenie mienia społecznego, czyny chuligańskie i przestępcze przyjmujące formę napadu, pobicia, gwałtu. W zapobieganiu ich powstawaniu ważną rolę odgrywa oddziaływanie wychowawcze po­dejmowane w odniesieniu do dzieci agresywnych.

2. Rodzaje agresji

W zależności od konkretnego podejścia do problemu agresji możemy wyróżnić: agresję fizyczną, słowną, a także agresję przemieszczoną. Mówi się także o agresji instrumentalnej i bezpośredniej.

Agresja fizyczna zmierza do zniszczenia uszkodzenia lub odebrania określonych przedmiotów materialnych, a niekiedy na­wet prowadzi do wyrządzenia bólu lub uszkodzenia ciała atakowanej osoby. Ma to przynieść zadowolenie agresorowi, niemniej skutki agresji dokonanej w zachowaniu się krańcowo emocjonalnym najczęściej powodują żal i zakłopotanie, gdy gniew minie. To samo obserwuje się niekiedy w momencie wygaśnięcia agresji słownej. Polega ona na pomniejszeniu lub unicestwieniu wartości osoby, rzadziej rzeczy, w oczach agresora i jej otoczenia dokonywane przez treść słów wypowiadanych wprost do niej lub — w jej nieobecności — do innych ludzi. Są to więc wyzwiska, szyder­stwa, obmowy i fałszywe oskarżenia, rzucane w uniesieniu, w gniewie lub starannie przemyślane, przeprowadzane z premedytacją. Szczególnie niebezpieczne zjawisko stanowi łatwość dokonywania uczynków agresywnych w grupie. Złudne poczucie siły i przewagi nad atakowaną jednostką, nastroje „wojownicze”, wzajemne zachę­canie się do ataku stanowi okoliczność, która może ułatwić zachowanie się agresywne. Przeciwstawia się temu natomiast postawy społeczne, rozwinięte uczucia moralno-społeczne oraz umiejętność kierowania swoim postępowaniem i panowania nad uczuciami.

Agresja przemieszczona skierowuje się na osoby lub przedmioty nie będące powodem doznanych frustracji. Przykładem przemieszcza-ma się agresji jest agresywne zachowanie dziecka spowodowane sto­sowaniem przez ojca surowych kar fizycznych. W sytuacji takiej przed­miotem agresji dziecka nie jest ojciec, będący powodem frustracji do­znanych przez dziecko, ale słabszy kolega, zwierzę, przedmiot, na któ­rych rozładowuje się stan napięcia emocjonalnego.

Jak wskazują wyniki badań J. Dollarda oraz innych autorów, kara powoduje przejściowe zahamowanie zachowań agresywnych. Równocześnie karanie agresji pociąga za sobą jej przemieszczenie na inne osoby lub przedmioty. Z tego względu kary nie można uznać za formę oddziaływania wychowawczego skutecznie przeciwdziałającego powstawaniu agresji u dzieci.

Agresywne zachowanie może przyjmować formę agresji instrumentalnej. Spełnia ona funkcję narzędzia umożliwiającego osiągnięcie zamierzonego celu. Pod wpływem dotychczasowych doświadczeń in­dywidualnych oraz związanego z nimi procesu warunkowania utrwa­lają się sposoby reagowania przynoszące danemu osobnikowi określone korzyści.

Funkcję taką mogą spełniać zachowania agresywne chłopca, który wymusza pieniądze od innych dzieci, grożąc im pobiciem, a w ra­zie oporu z ich strony realizuje swe groźby. Jeśli kilkakrotnie przekona się on, że w ten sposób może zdobyć pieniądze, wtedy agresywne za­chowanie się ulega utrwaleniu. Równocześnie na podstawie dotych­czasowych doświadczeń indywidualnych zachodzi proces różnicowania zachowań agresywnych: agresor atakuje słabsze dzieci, które jest w stanie zmusić do uległości, natomiast unika walki z osobnikami silniejszymi, w odniesieniu do których atak nie ma szans powodzenia.

Agresja bezpośrednia wywołana jest przez frustrację. Skierowana jest ona przeciw osobom lub przedmiotom, które były powodem doznanej frustracji. Chłopiec uderzony w trakcie zabawy przez kolegę usiłuje go pobić. Dziecko doznające niepowodzenia przy wykonywaniu określonego przedmiotu drze go lub w inny sposób niszczy. Uczeń niesprawiedliwie ukarany przez nauczyciela przedrzeźnia go lub przeszkadza w prowadzeniu lekcji.

3. Frustracja jako przyczyna zachowań agresywnych

Jedną z przyczyn agresywnego zachowania się dzieci są frustracje wywołujące wystąpienie poczucia krzywdy, emocji gniewu, wrogości, zdenerwowania. Powstają one wskutek odebrania dziecku atrakcyjnej zabawki, przeszkadzania mu w zabawie, przezwisk kolegów, niesprawiedliwej oceny, przykrych wydarzeń losowych, niepowodzeń dozna­nych w działaniu, stosowania surowych kar fizycznych

Frustracja jest następstwem blokady określonych potrzeb. Badania prowadzone przez A. Bandurę i R. Waltersa, Z. Skornego dowodzą, że agresywne zachowanie dzieci i młodzieży bywa następstwem blokady potrzeby afiliacji, uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności.

Blokada potrzeby afiliacji jest wywołana oziębłością uczuciową rodziców, brakiem z ich strony objawów serdeczności i życzliwości, nadmierną surowością, stosowaniem licznych kar fizycznych. Dziecko staje się nieraz agresywne wskutek blokady potrzeby uznania społecz­nego spowodowanej zbyt częstym upominaniem go, wytykaniem mu różnych wad i braków, stawianiem za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów. Również blokada potrzeby samodzielności, wywołana zbyt licznymi zakazami i nakazami pocho­dzącymi od dorosłych, nadmiernym ograniczaniem samodzielności dziecka, może być stymulatorem jego agresywnego zachowania się.

4. Zapobieganie agresji u dzieci

1. modelowanie nieagresywnego zachowania u dzieci,

2. zwracanie uwagi dziecka na zachowania konstruktywne a nie agresywne (umiejętność wyrażania uczuć, zabawa, właściwe kontakty interpersonalne)

3. trening umiejętności komunikacyjnych i strategii rozwiązywania problemów

• kształcenie ludzi w zakresie konstruktywnego wyrażania gniewu, krytycyzmu, negocjowania i poszukiwania kompromisu w przypadku zaistnienia konfliktów oraz wrażliwości na potrzeby i pragnienia innych.

3) rozwijanie empatii

• istota ludzka (człowiek) - a nie wróg - wyeliminowanie procesu dehumanizacji (procesu polegającego na pozbawieniu ofiary cech ludzkich i wartości człowieka, np. gdy słowo „człowiek” zastępuje się określeniem „żółtek” , „czarnuch”, „beton” itp.).

Bibliografia:

1. Gerstman S., Psychologia, PZWS, Warszawa 1979,

2. Przetacznikowa M., Na przełomie dzieciństwa i młodości, Książka i Wiedza, Warszawa 1972,

3. Roszkiewicz I., Młodszy wiek szkolny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1085,

4. Skorny Z., Psychologia wychowawcza, WSiP, Warszawa 1989,

1

---