Przyczyny agresji i sposoby jej rozpoznawania
1. Definicja agresji i jej formy
Agresja wśród dzieci i młodzieży nie jest zjawiskiem nowym. Jednakże jej nasilenie w ostatnich latach, a także stosowanie przez uczniów coraz bardziej bezwzględnych form represji, budzi uzasadniony niepokój. Ofiarami agresorów są nie tylko ich rówieśnicy, ale także nauczyciele i inne osoby dorosłe.
Agresja definiowana jest jako zachowanie zwrócone przeciwko innym osobom i przedmiotom oraz działanie na ich szkodę. Może ono przybierać formę fizyczną lub psychiczną.
Agresją słowną jest ubliżanie, grożenie, wyśmiewanie, dokuczanie, obrzucanie wyzwiskami lub kpienie, jej konsekwencją zaś poczucie zagrożenia, odrzucenia i wyizolowania drugiej osoby z grupy.
Agresja fizyczna przejawia się w fizycznym ataku na drugą osobę lub jej własność. Najczęściej przybiera formę bezpośrednią, a wiec taką, gdy dochodzi do fizycznego kontaktu agresora z ofiarą, np. uderzanie, kopanie, popychanie, zadawanie ran. Agresja fizyczna może mieć dwojaki charakter:
instrumentalny, gdy agresor chce coś zdobyć lub osiągnąć określony cel, np. gdy starsi uczniowie zabierają młodszym pieniądze, aby coś sobie kupić,
emocjonalny, gdy dziecko przeżywa lęk lub złość, np. agresywne zachowanie ucznia wyśmianego przez nauczyciela przed całą klasą.
Niektórzy autorzy uważają, iż o agresji można mówić tylko wówczas, gdy obie strony mają podobną siłę fizyczną i psychiczną. Natomiast przy braku równowagi sił, gdy uczeń atakujący jest silniejszy fizycznie lub psychicznie, ma miejsce przemoc. W jej wyniku powstają dwie role: ofiary i sprawcy. Jeszcze inny wymiar ma zjawisko znęcania się, które ma miejsce wtedy, gdy jeden uczeń jest przez dłuższy czas narażony na ataki, bezpośrednie lub pośrednie, ze strony innego silniejszego kolegi czy grupy i nie potrafi im się przeciwstawić.
2. Przyczyny zachowań agresywnych
W literaturze znane są trzy główne teorie wyjaśniające pochodzenie ludzkiej agresji:
teoria instynktów, która mówi, że agresja jest instynktem wrodzonym, i że człowiek z natury zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc;
teoria frustracji, według której przyczyną zachowań agresywnych jest przeżywana frustracja, będąca wynikiem niezaspokojenia potrzeb;
teoria społecznego uczenia się, mówiąca że ludzie uczą się zachowań agresywnych, bądź przez własne, bezpośrednie doświadczenie, bądź przez naśladownictwo.
Co zatem sprawia, że uczniowie mają skłonności do znęcania się nad kolegami? Dlaczego dziecko, które postrzegamy jako dobre i uczynne przyłącza się do krzywdzenia innych? Te i podobne pytania zadajemy sobie często. Prowadzą one do odpowiedzi, że nie istnieje jedna, konkretna przyczyna. To zwykle zespół różnych czynników determinuje stosowanie przemocy wobec innych.
Przyczyny tkwiące w rodzinie:
brak ciepła i zainteresowania sprawami swego dziecka,
pobłażliwość i przyzwolenie na stosowanie agresji wobec innych,
brak jasnego przekazu, co jest dobre, a co złe,
brak jasno wyznaczonych granic - jak dziecku wolno się zachować, a jak nie,
stosowanie agresji i przemocy przez rodziców w kontaktach z dorosłymi i w stosunku do samego dziecka,
wychowanie w przekonaniu, iż "dziecko nie ma głosu",
rozwiązywanie konfliktów i napięć domowych metodami "siłowymi",
kryzysy domowe - kłótnie, rozwód rodziców,
podwójne wzorce zachowań - co innego się mówi, co innego robi,
gorący temperament samego dziecka.
Przyczyny istniejące w szkole:
1. czynniki związane z samą instytucją i organizacją szkoły:
hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwość,
czas spędzany głównie w sposób ukierunkowany
stała sytuacja oceny i narzucony z góry porządek,
zbyt wiele sytuacji bez możliwości wyboru,
anonimowość uczniów i nauczycieli,
2. czynniki związane z relacjami nauczyciele - uczniowie:
chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów,
niewłaściwe sposoby komunikowania się nauczycieli z uczniami (poniżanie, ośmieszanie przed klasą, straszenie, podkreślanie władzy nauczyciela itp.),
agresja i przemoc dorosłych na terenie szkoły,
relacje oparte tylko na wymaganiach bez nagradzania i wzmacniania pozytywnych zachowań dzieci,
3. czynniki związane z procesem nauczania:
zbyt dużo wymagań bez uwzględnienia potencjału i możliwości dzieci,
brak doceniania i podkreślania wysiłków i postępów dzieci,
mało uwagi poświęconej rozładowaniu napięć podczas lekcji,
nuda i schematyczność podczas lekcji,
poza tym:
brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania i akty przemocy w szkole,
brak jasnych reguł życia szkolnego,
brak konsekwencji i zgodności nauczycieli w egzekwowaniu przyjętych norm,
brak poczucia współodpowiedzialności u uczniów za życie szkoły.
Wpływ grupy rówieśniczej:
Dzieci mogą przyłączać się do naśladowania kolegów, ponieważ:
naśladują osobę z grupy, ocenianą przez nich pozytywnie (odważna, silna), która zachowuje się agresywnie; oni sami często są niepewni swojej pozycji w grupie,
widzą, że używający przemocy uczeń odnosi korzyści i nie traci swej popularności,
naśladowany uczeń stosujący przemoc nie spotyka się z negatywnymi konsekwencjami ze strony dorosłych,
w grupie odpowiedzialność słabnie i zmniejsza się poczucie winy.
3. Charakterystyka roli ofiary i sprawcy przemocy
Wbrew niektórym opiniom ofiarą przemocy nie zostaje dziecko z powodu swych cech zewnętrznych (tuszy, koloru włosów, noszenia okularów czy dobrych ocen). Decydują o tym jego cechy wewnętrzne. Wśród uczniów spotkać możemy ofiary pasywne i prowokujące.
Cechy ofiary pasywnej:
jest wrażliwa i nieśmiała,
ostrożna w kontaktach z innymi,
ma trudności z zaistnieniem w grupie rówieśniczej,
jest niepewna i lękowa,
nie potrafi się bronić, atakowana-płacze, wycofuje się, ucieka,
czuje się mało wartościowa, nie potrafi właściwie ocenić swojej sytuacji,
ma poczucie osamotnienia i opuszczenia,
zwykle nie ma w klasie żadnego dobrego przyjaciela,
ma negatywne nastawienie do stosowania przemocy,
może być słabsza fizycznie (dotyczy to zwłaszcza chłopców),
często ma lepszy kontakt z dorosłymi niż z rówieśnikami.
Cechy ofiary prowokującej:
ma problemy z koncentracją i skupieniem się,
wyróżnia się niespokojnym zachowaniem, często nadaktywnością,
wprowadza zamieszanie i niepokój,
wytwarza wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia,
jej zmienne humory są przyczyną częstych konfliktów z kolegami,
jej zachowanie może być odbierane przez większość klasy jako prowokujące i może powodować negatywne reakcje ze strony innych.
Tak jak wśród ofiar wyróżniamy ofiary pasywne i prowokujące, tak wśród sprawców przemocy spotykamy sprawców pasywnych i aktywnych.
Cechy sprawcy aktywnego:
przejawia agresję wobec kolegów oraz dorosłych,
fascynuje się przemocą i jej narzędziami,
akceptuje przemoc,
jest impulsywny,
ma potrzebę dominacji,
niski poziom empatii wobec ofiar,
zawyżone poczucie własnej wartości,
niski poziom strachu i niepewności,
uznanie dla siły fizyczne
większa od innych siła i sprawność fizyczna,
często jest otoczony "świtą".
Cechy sprawcy pasywnego:
nie inicjuje, ale uczestniczy w przemocy,
niezbyt pewny siebie, w grupie czuje się lepiej.
4. Wskazówki pomocne w rozpoznawaniu ofiary i sprawcy przemocy w swojej klasie
Jeżeli zaobserwujemy u ucznia w naszej klasie poniżej opisane postawy i zachowania, nie możemy ich zbagatelizować. Warto od początku uczyć dzieci, że każdy ma prawo być słabszy, nie umieć się przeciwstawić czy obronić w trudnej dla siebie sytuacji.
Dzieci będące ofiarami zwykle:
są przezywane, wyśmiewane, zmuszane do posłuszeństwa,
podczas kłótni, bójek reagują często płaczem lub uciekają,
często szukają swoich rzeczy, które są chowane lub niszczone,
mają sińce, zniszczone lub brudne ubranie (zapytane nie potrafią wyjaśnić co się stało),
przerwy często spędzają same lub w pobliżu dorosłego,
często są wybierane jako ostatnie do pracy w grupach lub do drużyn na lekcjach wychowania fizycznego,
wyglądają na nieszczęśliwe,
mają trudności w mówieniu na forum całej klasy,
pogarszają się w nauce,
same myślą o sobie, że są "gorsze",
wycofują się z kontaktów z innymi,
czują wstyd, że nie potrafią się bronić, załamują się,
są izolowane, tracą zaufanie do otoczenia,
mogą nie mieć żadnego bliskiego przyjaciela,
unikają szkoły, rano skarżą się na bóle głowy, brzucha, tracą apetyt,
spóźniają się do szkoły, trzymają się blisko nauczyciela,
wracają ze szkoły powoli, często dłuższą drogą.
Doświadczenie bycia ofiarą może mieć istotny wpływ na przyszłe życie uczniów. Dlatego tak istotne jest, aby wychowawcy pomagali im pozbyć się tej obciążającej ich roli.
Dzieci będące sprawcami przemocy zwykle:
dokuczają słabszym i bezbronnym kolegom,
lubią dominować i podporządkowywać sobie innych,
są sprawne i zręczne,
łatwo się denerwują i wybuchają,
nie potrafią radzić sobie z trudnościami,
często są nastawione na "nie",
mają problem z przestrzeganiem ogólnie przyjętych zasad,
mają zwykle małe lub żadne poczucie winy,
brak im zrozumienia czy współczucia dla ofiary,
łatwo kontaktują się z otoczeniem,
umieją sprytnie wybrnąć z sytuacji, np. stosując oskarżenia,
potrafią udawać,
czerpią korzyści materialne i psychiczne ze swej przemocy,
wobec dorosłych mogą być agresywne lub ugrzecznione.
Doświadczenie bycia sprawcą przemocy wpływa na przyszłe życie dziecka. Ma ono kłopoty z przestrzeganiem norm i wartości społecznych, wchodzi w konflikt z prawem o wiele częściej niż pozostałe dzieci. Często nauczyciele wykazują wiele współczucia dla dzieci - ofiar przemocy i niezmiernie mało zrozumienia dla dzieci - sprawców przemocy. Pracując z uczniami zwracajmy uwagę na emocje, które się w nas pojawiają. Zbyt dużo współczucia czy litości dla ofiar nie zawsze sprzyja w pracy z dzieckiem w tej roli. Zaś gniew i złość na sprawcę może w znacznej mierze utrudnić kontakt z nim.
Każde z tych dzieci ma swoje mocne i słabe strony. Starajmy się wykorzystywać właśnie te mocne, a przede wszystkim bacznie obserwujmy życie naszej klasy. Im szybciej rozpoznamy przemoc, tym łatwiej będziemy mogli ją powstrzymać.
mgr Katarzyna Stawiarz
6