JĘZYK POLSKI

Gramatyka/Nauka o zdaniu/

Części mowy - Wprowadzenie

Wyrazy, „znaki myśli i wzruszeń”, nazywają przedmioty, rzeczy, stany i czynności, określają ich właściwości i tworzą związki znaczeniowe.

Poszczególne grupy wyrazów to:

rzeczowniki - imiona istot, zjawisk, stanów i pojęć, rzeczownik odpowiada na pytanie: kto?, co?,

przymiotniki - określają cechy innych wyrazów, przymiotnik odpowiada na pytanie: jaki?, jaka?, jakie?,

zaimki - zastępują inne wyrazy i wyrażają ich treść,

liczebniki - wskazują na liczbę lub porządek przedmiotów, liczebnik odpowiada na pytanie: ile?, który?,

czasowniki - wyrazy określające czynność lub stan, czasownik odpowiada na pytanie: co robi?,

przysłówki - oznaczają właściwości różnych cech, z przysłówek odpowiada na pytanie: jak?, gdzie?, kiedy?,

przyimki - stoją przy imieniu, czyli przy rzeczowniku,

spójniki - łączą dwa zdania lub wyrażenia,

partykuły - krótkie wyrazy nadające zabarwienie znaczeniowe lub uczuciowe,

wykrzyknienie - wzmacnia zabarwienie uczuciowe.

Części mowy - Odmienne i nieodmienne

Części mowy odmienne (odmieniają się przez przypadki - deklinują się):

• rzeczownik,

• przymiotnik,

• zaimek,

• liczebnik,

• czasownik osobowy (koniuguje się w formach osoby, strony, czasu, liczby, rodzaju, trybu).

Imiesłów przymiotnikowy (forma czasownika) czynny i bierny też odmienia się przez przypadki.

Części mowy nieodmienne (nie podlegają ani deklinacji, ani koniugacji):

• przysłówek,

• przyimek,

• spójnik,

• partykuła,

• wykrzyknik,

• czasownik nieosobowy:

- bezokolicznik,

- imiesłów przysłówkowy współczesny i uprzedni,

- nieosobowa forma czasownika zakończona na -no, -to.

Części mowy - Rzeczownik

Nazwy przedmiotów, pojęć, osób, zwierząt, roślin i zjawisk dzielimy na różne kategorie znaczeniowe:

• osobowe - ojciec, uczeń, sportowiec, Włoch,

• nieosobowe - wszystkie poza nazwami osób,

• imiona własne - Warszawa, Wisła,

• pospolite - miasto, rzeka, dom,

• żywotne - elegant, koń, pies, ojciec, dziecko (Bóg, anioł, duch - nazwy pojęć upostaciowanych jako kategoria wyższej wartości),

• nieżywotne - kształt, plac, rzeka, drzewo,

• jednostkowe - człowiek, żołnierz,

• zbiorowe - rój, tłum, gawiedź, ciżba, las, sad,

• oderwane - ból, śmiech, zapał, spanie, miłość, rozum, białość,

• materialne - żelazo, piasek, powietrze.

Liczba rzeczownika

W liczbie pojedynczej rzeczownik występuje jako jeden przedmiot. Są rzeczowniki występujące tylko w liczbie pojedynczej np. Europa, Wisła, Polska, żelazo, woda, dobroć, miłość, gawiedź.

W liczbie mnogiej jest wiele przedmiotów. Tylko w liczbie mnogiej występują rzeczowniki: Tatry, Kielce, Węgry, usta, nożyce, spodnie, drzwi, imieniny, drwa, plecy itp.

Rodzaje rzeczownika

Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.

W liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:

Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
(rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las, uczynni sąsiedzi, znani naukowcy, rącze konie, białe śniegi	(rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość, piękne kobiety	(rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum, szerokie pola

Odmiana rzeczowników (deklinacja)

Końcówki wraz z tematami tworzą formy przypadków w liczbie pojedynczej i mnogiej. Odchylenia w końcówkach są odbiciem tradycji.

Nazwy przypadków:

- Mianownik (nominativus) kto? co?

- Dopełniacz(genetivus) kogo? czego nie ma?

- Celownik(dativus) komu? czemu się przyglądam?

- Biernik (accusativus) kogo? co widzę?

- Narzędnik (instrumentalis) kim? czym się posługuję? lub z kim? z czym idę?

- Miejscownik (locativus) o kim? o czym mówię?

- Wołacz o!

Przykłady deklinacji rzeczowników

Rodzaj męski
Liczba pojedyncza

M	stół	mąż	koń	brat	sędzia	przyjaciel	książę
D	stołu	męża	konia	brata	sędziego	przyjaciela	księcia
C	stołowi	mężowi	koniowi	bratu	sędziemu	przyjacielowi	księciu
B	stół	męża	konia	brata	sędziego	przyjaciela	księcia
N	stołem	mężem	koniem	bratem	sędzią	przyjacielem	księciem
Mc	stole	mężu	koniu	bracie	sędzi	przyjacielu	księciu
W	stole!	mężu!	koniu!	bracie!	sędzio!	przyjacielu!	książę!

Liczba mnoga

M	stoły	mężowie	konie	bracia	sędziowie	przyjaciele	książęta
D	stołów	mężów	koni	braci	sędziów	przyjaciół	książąt
C	stołom	mężom	koniom	braciom	sędziom	przyjaciołom	książętom
B	stoły	mężów	konie	braci	sędziów	przyjaciół	książąt
N	stołami	mężami	końmi	braćmi	sędziami	przyjaciółmi	książętami
Mc	stołach	mężach	koniach	braciach	sędziach	przyjaciołach	książętach
W	stoły!	mężowie!	konie!	bracia!	sędziowie!	przyjaciele!	książęta!

 
Rodzaj żeński
Liczba pojedyncza

M	mama	pani	wieś	noc	mucha	niania	noga	ręka	idea
D	mamy	pani	wsi	nocy	muchy	niani	nogi	ręki	idei
C	mamie	pani	wsi	nocy	musze	niani	nodze	ręce	idei
B	mamę	panią	wieś	noc	muchę	nianię	nogę	rękę	ideę
N	mamą	panią	wsią	nocą	muchą	nianią	nogą	ręką	ideą
Mc	mamie	pani	wsi	nocy	musze	niani	nodze	ręce	idei
W	mamo!	pani!	wieś!	nocy!	mucho!	nianiu!	nogo!	ręko!	ideo!

Liczba mnoga

M	mamy	panie	wsie	noce	muchy	nianie	nogi	ręce	idee
D	mam	pań	wsi	nocy	much	niań	nóg	rąk	idei
C	mamom	paniom	wsiom	nocom	muchom	nianiom	nogom	rękom	ideom
B	mamy	panie	wsie	noce	muchy	nianie	nogi	ręce	idee
N	mamami	paniami	wsiami	nocami	muchami	nianiami	nogami	rękami	ideami
Mc	mamach	paniach	wsiach	nocach	muchach	nianiach	nogach	rękach	ideach
W	mamy!	panie!	wsie!	noce!	muchy!	nianie!	nogi!	ręce!	idee!

 
Rodzaj nijaki
Liczba pojedyncza

M	sit-o	pol-e	imię	oko	-	ucho	-
D	sit-a	pol-a	imienia	oka	-	ucha	-
C	sit-u	pol-u	imieniu	oku	-	uchu	-
B	sit-o	pol-e	imię	oko	-	ucho	-
N	sit-em	pol-em	imieniem	okiem	-	uchem	-
Mc	sici-e	pol-u	imieniu	oku	-	uchu	-
W	sit-o!	pol-e!	imię	oko!	-	ucho!	-

Liczba mnoga

M	sit-a	pol-a	imiona	oczy	oka (w rosole)	uszy	ucha(w dzbanie)
D	sit	pól	imion	oczu	ok	uszu (-ów)	uch
C	sit-om	pol-om	imionom	oczom	okom	uszom	uchom
B	sit-a	pol-a	imiona	oczy	oka	uszy	ucha
N	sit-ami	pol-ami	imionami	oczami	okami	uszami	uchami
Mc	sit-ach	pol-ach	imionach	oczach	okach	uszach	uchach
W	sit-a!	pol-a!	imiona!	oczy!	oka!	uszy!	ucha!

Części mowy - Przymiotnik

Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.

Części mowy - Zaimki

Zaimek (po łacinie pronomen - zamiast imienia) wskazuje przedmiot lub sytuację.

Zaimki dzielimy na:

• osobowe - ja, ty, my, wy, oni, ci, tamci, owi,

• zwrotne - się, siebie, sobie,

• dzierżawcze - mój, twój, nasz, wasz, ich, jego, jej,

• wskazujące - ten, tamten, ów, taki,

• pytające - kto, co, komu, czemu, kogo, gdzie, kiedy,

• względne - (pytające bez znaków zapytania) kto, co, komu,

• nieokreślone - nikt, coś, ktoś, nic, cokolwiek, pewien.

Inny podział rozróżnia zaimki:

• rzeczowne - ten, to, ta, ów,

• przymiotne - taki, taka, owaki,

• liczebne - tyle, ile, ileś,

• przysłowne (nieodmienne) - tak, owak, wszak, wtedy, tu, tam, stąd,

dotąd, tędy, tamtędy, jak, kiedy, gdy,

odtąd, gdzieś, kiedyś, nigdy, wszędzie.

Odmiana zaimków

Liczba pojedyncza

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
M	ten	ta	to
D	tego	tej	tego
C	temu	tej	temu
B	tego/ten	tę	to
N	tym	tą	tym
Mc	tym	tej	tym

Liczba mnoga

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	ci	te
D	tych	tych
C	tym	tym
B	tych	te
N	tymi	tymi
Mc	tych	tych

 
   
Liczba pojedyncza

	Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
M	on	ona	ono
D	jego, go, niego	jej, niej	jego, go, niego
C	jemu, mu, niemu	jej, niej	jemu, mu, niemu
B	jego, go, niego	ją, nią	je, nie
N	nim	nią	nim
Mc	nim	niej	nim

Liczba mnoga

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	oni	one
D	ich, nich	ich, nich
C	im, nim	im, nim
B	ich, nich	je, nie
N	nimi	nimi
Mc	nich	nich

 
 
Liczba pojedyncza

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	ja	ty
D	mnie	ciebie
C	mnie, mi	tobie, ci
B	mnie, mię	ciebie, cię
N	mną	tobą
Mc	mnie	tobie

Liczba mnoga

	Rdzaj męskoosobowy	Rodzaj niemęskoosobowy
M	my	wy
D	nas	was
C	nam	wam
B	nas	was
N	nami	wami
Mc	nas	was

 
 
Zaimek zwrotny "się"

M	-
D	siebie
C	sobie
B	się, siebie
N	sobą
Mc	sobie

Części mowy - Liczebniki

Liczebniki to nazwy liczb i cech związanych z liczeniem. Dzielą się na:

• proste - jeden, sto,

• złożone - trzysta, pięćset,

• główne - jeden, pięć, sto, tysiąc,

• porządkowe - pierwszy, piąty, siódmy, setny,

• zbiorowe - dwoje, troje, pięcioro, dziesięcioro,

• mnożne - pojedynczy, poczwórne, jednokrotny, stokrotny,

• wielorakie - dwojaki, trojaki,

• ułamkowe - (nie odmieniają się) pół, półtora.

Liczebniki - jedni, dwaj, dwóch, obaj, obydwaj, obydwóch (obydwu), trzej, trzech, czterej, czterech - łączą się z rzeczownikami męskoosobowymi: dwaj panowie poszli, dwóch panów poszło; pozostałe liczebniki łączą się z rzeczownikami niemęskoosobowymi: jedne książki, dwa konie, dwie linie itp.

Liczebniki odmieniają się przez przypadki następująco:

M	jeden chłopiec	jedni chłopcy	dwaj panowie	obaj mężczyźni	obydwaj przyjaciele
D	jednego chłopca	jednych chłopców	dwóch/dwu panów	obu mężczyzn	obydwóch przyjaciół
C	jednemu chłopcu	jednym chłopcom	dwom panom	obu mężczyznom	obydwom przyjaciołom
B	jednego chłopca	jednych chłopców	dwóch/dwu panów	obu mężczyzn	obydwóch przyjaciół
N	jednym chłopcem	jednymi chłopcami	dwoma panami	obu mężczyznami	obydwoma przyjaciółmi
Mc	jednym chłopcu	jednych chłopcach	dwóch panach	obu mężczyznach	obydwóch przyjaciołach
W	chłopcze!	chłopcy!	dwaj panowie!	obaj mężczyźni!	obydwaj przyjaciele!

 

M	dwóch/dwu braci	obydwu/obydwóch rycerzy	dwa dęby	oba młyny	obydwa woły
D	dwóch braci	obydwu/obydwóch rycerzy	dwóch dębów	obu młynów	obydwu wołów
C	dwom/dwu braciom	obydwu/obydwom rycerzom	dwom dębom	obu młynom	obydwu wołom
B	dwóch braci	obydwu/obydwóch rycerzy	dwa dęby	oba młyny	obydwa woły
N	dwoma braćmi	obydwu/obydwoma rycerzami	dwoma dębami	obu młynami	obydwoma wołami
Mc	dwóch braciach	obydwu/obydwóch rycerzach	dwóch dębach	obu młynach	obydwu wołach
W	bracia!	obydwaj rycerze!	dwa dęby!	oba młyny!	obydwa woły!

 

M	dwie linie	obie ćmy	obydwie koleżanki	trzy, cztery okna	trzej, czterej sąsiedzi
D	dwóch linii	obu ciem	obydwu koleżanek	trzech, czterech okien	trzech, czterech sąsiadów
C	dwom liniom	obu ćmom	obydwu koleżankom	trzem, czterem oknom	trzem, czterem sąsiadom
B	dwie linie	obie ćmy	obydwie koleżanki	trzy, cztery okna	trzech, czterech sąsiadów
N	dwiema liniami	obiema ćmami	obydwiema koleżankami	trzema, czterema oknami	trzema, czterema sąsiadami
Mc	dwóch liniach	obu ćmach	obydwóch / obydwu koleżankach	trzech, czterech oknach	trzech, czterech sąsiadach
W	dwie linie!	obie ćmy!	obydwie koleżanki!	trzy, cztery okna!	trzej, czterej sąsiedzi!

Liczebniki od 5-10; od 11-40; od 50-90; od 100-400; od 500-900 mają następujące końcówki w odmianie:

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	pięć koni	pięciu mężczyzn
D	pięciu koni	pięciu mężczyzn
C	pięciu koniom	pięciu mężczyznom
B	pięć koni	pięciu mężczyzn
N	pięcioma (pięciu) końmi	pięciu mężczyznami
Mc	pięciu koniach	pięciu mężczyznach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	dwanaście miesięcy	dwunastu strzelców
D	dwunastu miesięcy	dwunastu strzelców
C	dwunastu miesiącom	dwunastu strzelcom
B	dwanaście miesięcy	dwunastu strzelców
N	dwunastoma/dwunastu miesiącami	dwunastoma strzelcami
Mc	dwunastu miesiącach	dwunastu strzelcach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	pięćdziesiąt dni	pięćdziesięciu marynarzy
D	pięćdziesięciu dni	pięćdziesięciu marynarzy
C	pięćdziesięciu dniom	pięćdziesięciu marynarzom
B	pięćdziesiąt dni	pięćdziesięciu marynarzy
N	pięćdziesięcioma/pięćdziesięciu dniami	pięćdziesięcioma marynarzami
Mc	pięćdziesięciu dniach	pięćdziesięciu marynarzach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	sto godzin	stu mieszczan
D	stu godzin	stu mieszczan
C	stu godzinom	stu mieszczanom
B	sto godzin	stu mieszczan
N	stu/stoma godzinami	stu mieszczanami
Mc	stu godzinach	stu mieszczanach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	pięćset jednostek	pięciuset synów
D	pięciuset jednostek	pięciuset synów
C	pięciuset jednostkom	pięciuset synom
B	pięćset jednostek	pięciuset synów
N	pięciuset jednostkami	pięciuset synami
Mc	pięciuset jednostkach	pięciuset synach

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	dwieście trzydzieści dwa	dziewięciuset czterdziestu żołnierzy
D	dwustu trzydziestu dwóch	dziewięciuset czterdziestu żołnierzy
C	dwustu trzydziestu dwom	dziewięciuset czterdziestu żołnierzom
B	dwieście trzydzieści dwa	dziewięciuset czterdziestu żołnierzy
N	dwustu trzydziestu dwoma	dziewięciuset czterdziestu żołnierzami
Mc	dwustu trzydziestu dwóch	dziewięciuset czterdziestu żołnierzach

Liczebniki: tysiąc, milion odmieniają się jak rzeczownik.

Liczebniki zbiorowe

Liczebniki zbiorowe odnoszą się do:

a) istot różnych płci np.: ich dwoje siedziało na ławce,

b) dzieci i zwierząt,

c) przedmiotów używanych tylko w liczbie mnogiej.

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	dwoje rodziców	troje dzieci
D	dwojga rodziców	trojga dzieci
C	dwojgu rodzicom	trojgu dzieciom
B	dwoje rodziców	troje dzieci
N	dwojgiem rodziców	trojgiem dzieci
Mc	dwojgu rodzicach	trojgu dzieciach

 

	niemęskoosobowej	męskoosobowej
M	czworo źrebiąt	pięcioro sań
D	czworga źrebiąt	pięciorga sań
C	czworgu źrebiętom	pięciorgu sań
B	czworo źrebiąt	pięcioro sań
N	czworgiem źrebiąt	pięciorgiem sań
Mc	czworgu źrebiętach	pięciorgu sań

Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniają się jak przymiotniki.

M	ósmy	podwójny	stokrotny	trojaki
D	ósmego	podwójnego	stokrotnego	trojakiego
C	ósmemu	podwójnemu	stokrotnemu	trojakiemu
B	ósmy/ósmego	podwójny/podwójnego	stokrotny/stokrotnego	trojaki/trojakiego
N	ósmym	podwójnym	stokrotnym	trojakim
Mc	ósmym	podwójnym	stokrotnym	trojakim
W	ósmy	podwójny	stokrotny	trojaki

Liczebniki ułamkowe nie odmieniają się przez przypadki, ich forma zależy od rzeczownika:

- półtrzecia roku,

- półtorej mili,

- półtora kilograma,

- przed pół rokiem.

Części mowy - Czasowniki

Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli.

Rozróżniamy czasowniki:

• przechodnie

(czynność rządzi dopełnieniem)

"wziął książkę" - "książka została wzięta" nieprzechodnie

"on śpiewa, on leży"

• jednokrotne

(czynność wykonywana raz)

wiezie, niesie, śpi wielokrotne

(czynność wykonana wiele razy)

wozi, nosi, sypia

• dokonane

(nie występuje w czasie teraźniejszym)

rzucić, mignąć niedokonane

(występuje we wszystkich czasach)

rzucać, migać

Niedokonaność lub dokonaność czasownika nazywamy aspektem.

Czasowniki występują w postaci:

odmiennej	nieodmiennej
czasowniki osobowe (koniugują się, czyli posiadają formy strony, rodzaju, trybu, czasu i liczby); liczba - pojedyncza i mnoga; osoba - pierwsza, druga, trzecia; czas - teraźniejszy, przeszły, przyszły (prosty i złożony); rodzaj - męski, żeński, nijaki w l. poj., męskoosobowy i niemęskoosobowy w l. mn.; strona - czynna, bierna, zwrotna; tryb - orzekający, przypuszczający, rozkazujący	bezokolicznik reprezentatywna forma każdego czasownika, figuruje jako hasło słownikowe; ma znamiona rzeczownika i w zdaniu może być: podmiotem - śpiewać jest miło; orzecznikiem - żyć to pracować; dopełnieniem - umiem śpiewać; oraz równoważnikiem zdania - widać, że zaczął wreszcie pracować; końcówki bezokolicznika: -ć,-c; iść, spać, biec
imiesłów przymiotnikowy (deklinuje się) czynny (końcówki: -ący, -a, -e): płynący, widząca, śmiejące się; bierny (końcówki: -any, -a, -e, -ty, -a, -e): widziany, widziana, widziane, wyjęty, wyjęta, wyjęte	imiesłów przysłówkowy współczesny (końcówka -ąc): idąc, śpiąc uprzedni (końcówki: -łszy, -wszy): wziąwszy, wyszedłszy nieosobowa forma czasownika (końcówki -no, -to): mówiono, wyjęto

Jak rozpoznać imiesłów?

Imiesłów jest czasownikiem - ma specjalne końcówki, ale nie od każdego czasownika można utworzyć wszystkie imiesłowy.

Uwaga: Imiesłowy są to nieosobowe formy czasownika

Przykłady:

Bezokolicznik -ć, -c	Imiesłów przymiotnikowy		Imiesłów przysłówkowy		Nieosobowa forma czasownika o zakończeniach -no, -to -ć, -c
		Czynny -acy, -ąca, -ące	Bierny -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te	Uprzedni -wszy, -łszy		Współczesny -ąc
iść	idący	---	---	idąc	---
pójść	---	---	poszedłszy	---	---
szyć	szyjący	szyty	---	szyjąc	szyto
obszyć	---	obszyty	obszywszy	---	obszyto
obszywać	obszywający	obszywany	---	obszywając	---
spiąć	---	spięty	---	---	---
spinać	spinający	spinany	---	spinając	spinano
wziąć	---	wzięty	wziąwszy	---	wzięto
brać	biorący	brany	---	---	brano
zebrać	---	zebrany	zebrawszy	---	zebrano
zbierać	---	zbierany	---	zbierając	zbierano
odkryć	---	odkryty	odkrywszy	---	odkryto
odkrywać	odkrywający	odkrywany	---	odkrywając	odkrywano
jeść	jedzący	jedzony	---	jedząc	jedzono
zjeść	---	zjedzony	zjadłszy	---	zjedzono
czytać	czytający	czytany	---	czytając	czytano
przeczytać	---	przeczytany	przeczytawszy	---	przeczytano
pominąć	---	pominięty	pominąwszy	pomijając	pominięto
mijać	mijający	mijany	---	mijając	mijano
sądzić	sądzący	sądzony	---	sądząc	sądzono
zasądzić	---	zasądzony	zasądziwszy	---	zasądzono
szeptać	szepczący	szeptany	---	szepcząc	szeptano

Części mowy - Przysłówki

Przysłówki oznaczają jakość lub okoliczność stanu i każdej czynności. Odpowiadają na pytania: jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, w jaki sposób.

Przykłady: daleko, naraz, wówczas, naprawdę, wtenczas, gorzko, źle, dobrze, boso, wcześnie, po ludzku, po polsku, na skutek, na przykład, w ogóle, z daleka, z dawna, po staremu, wszerz, wspak.

Części mowy - Przyimki

Przyimek łączy się z wyrazem i nadaje mu inny sens; np.: rzeczownik stół tworzy z przyimkami wiele zestawień: na stole, o stole, za stołem, obok stołu, po stole, pod stołem, zza stołu, koło stołu, przy stole, ponad stołem, spod stołu, od stołu, ku stołowi, do stołu itd.

Przyimek w połączeniu z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem tworzy wyrażenie przyimkowe np.: z nudów, ze strachu, sklep z obuwiem, zeszyt w kratkę, z piętnaście, ze sto, z milion.

Części mowy - Spójniki

Spójniki łączą dwa jednorodne wyrazy lub części zdania.

Ten związek może być:

• łączny - i, oraz, ni, też, lub, albo;

• przeciwstawny - a, ale, lecz, jednak, przecież;

• wynikowy - więc, dlatego, toteż, przeto;

• podrzędny - że, bo, jeśli, choć, aby, ażeby, gdyby, ponieważ.

Części mowy - Partykuły

Partykuły zabarwiają i wzmacniają znaczenie wypowiedzi. Przykładowe partykuły: że, iż, li, nie, tu, to, też, no, oby, niech, chyba, lada chwila, tam do licha

Części mowy - Wykrzykniki

Wykrzykniki wyrażają uczucia, dążą do zwrócenia uwagi, naśladują dźwięki np.: ach, och, ech, oj, brr, hop, halo, hej, trach, puff.

JĘZYK POLSKI

Gramatyka/Fleksja/

Fleksja - Wstęp

Wstęp

Części mowy dzielą się na odmienne i nieodmienne. Wyrazy należące do odmiennych części mowy mogą występować w zdaniach w różnych formach, np.

Książka leżała na stole.

Przeczytałem ostatnio bardzo dobrą książkę.

W księgarni nie było książki, którą chciałem kupić.

Wyraz książka wystąpił w powyższych zdaniach w formach: książka, książkę, książki. Takie regularne zmiany form wyrazu nazywamy jego odmianą lub fleksją.

Fleksja - Deklinacja i koniugacja

Deklinacja i koniugacja

Wyrazy odmienne odmieniają się przez przypadki lub przez osoby. Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją, odmianę przez osoby - koniugacją.

Do wyrazów podlegających deklinacji należą rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki główne, porządkowe i zbiorowe, zaimki rzeczowne, przymiotne, liczebne oraz imiesłowy przymiotnikowe.

Koniugacji podlegają tzw. czasowniki osobowe, tj. formy czasownika, które występują w funkcji orzeczenia, np. mówię, mówisz, mówi, mówimy, mówicie, mówicie, mówią; mówiłem, mówiłeś, itp.

Ze względu na zasób form odmiany i cechy tych form rozróżniamy trzy podstawowe typy deklinacji:

a. deklinacja rzeczownikowa, która obejmuje rzeczowniki oraz liczebniki typu: tysiąc, milion, miliard; polega ona na odmianie przez przypadki i liczby, np. zając, zająca, zającowi, zające, zajęcy; tysiąc, tysiąca, tysiącem, tysiące, tysięcy;

b. deklinacja przymiotnikowa, polegająca na odmianie przez przypadki, liczby i rodzaje; obejmuje ona przymiotniki, zaimki przymiotne, liczebniki porządkowe oraz imiesłowy przymiotnikowe, np. duży, duża, duże, dużego, dużej, duzi, duże; taki, taka, takie, takiego, takiej, tacy, takie; trzeci, trzecia, trzecie, trzeciego, trzeciej, trzeci, trzecie; piorący, piorąca, piorące, piorącego, piorącej, piorący, piorące;

c. deklinacja liczebnikowa, polegająca na odmianie przez przypadki i rodzaje; obejmuje ona liczebniki główne od 2 do 900, np. dwaj, dwie, dwa, dwóch; czterej, cztery, czterech, pięciu, pięć, pięciu, itd.

Fleksja - Temat i końcówka

Temat i końcówka

W formach odmiany wyrazów wyróżniamy dwie części fleksyjne: temat i końcówkę. Końcówką nazywamy zmieniającą się w trakcie odmiany końcową część wyrazu, tematem - część pozostałą po odrzuceniu końcówki, np.

dom-Ø, mał-y

dom-u, mał-ego

dom-owi, mał-emu

dom-Ø, mał-y

dom-em, mał-ym

dom-u, mał-ym

Niektóre formy odmiany nie mają końcówki, co oznaczamy za pomocą znaku Ø (końcówka zerowa).

W odmianie niektórych wyrazów (np. dom, piszę) tematy nie zmieniają się. W wielu jednak wypadkach tematy, podobnie jak i rdzenie wyrazów pokrewnych, występują w nieco różniących się postaciach. Oboczności te polegają na wymianach samogłosek i spółgłosek, np.

sen-Ø, sn-u, śni-e (e : Ø, s : ś, n : ń),

wół-Ø, woł-u, wol-e (ó : o, ł : l),

biorę, bierzesz (o : e, r : rz).

Przykłady wymian samogłosek:

o : e, np. piorę : pierzesz, anioł : aniele,

a : e, np. świat : świecie, kwiat : kwiecie, umiał : umieli,

o : ó, np. głowa : głów, szkoła : szkół, boję się : bój się,

ą : ę, np. dąb : dębu, męka : męce, będę : bądź,

e : Ø, np. sen : snu, pies : psa, kawka : kawek.

Przykłady wymian spółgłosek:

k : c, np. ręka : ręce,

g : dz, np. noga : nodze,

k : cz, np. stłukę : stłuczesz,

g : ż, np. mogę : możesz,

r : rz, np. piorę : pierzesz,

ch : sz, np. mucha : musze,

ł : l, np. oczodół : oczodole,

z : ź, np. gazda : gaździe,

t : ć, np. tata : tacie,

s : ś, np. sosna : sośnie,

b : b', np. żaba : żabie,

w : w', np. wiara : wierze.

JĘZYK POLSKI

Gramatyka/Fonetyka

Fonetyka - Dźwięki mowy - głoski

Dźwięki mowy - głoski

Wymawiane wyrazy dzielą się na głoski, czyli najmniejsze, dające się wyodrębnić słuchowo, dźwięki mowy. Jako części wyrazów pełnią funkcję odróżniającą. Dlatego zmieniając głoskę lub liczbę głosek wyrazów, możemy utworzyć wyrazy o innym znaczeniu, np. dom (budynek), tom (część dzieła literackiego), ton (dźwięk), tok (przebieg zdarzeń), stok (zbocze góry).

Graficznymi znakami głosek są litery.

Uwaga! W wyrazie "dom" mamy trzy głoski i trzy litery, ale już w wyrazie "szum" są trzy głoski (sz, u, m), ale cztery litery (s, z, u, m).

Fonetyka - Narządy mowy

Narządy mowy

W powstawaniu dźwięków mowy biorą udział następujące narządy mowy:

płuca,

tchawica z krtanią,

jamy: gardłowa, nosowa i ustna wraz ze znajdującymi się w niej narządami.

Jamy: gardłowa, nosowa i ustna noszą nazwę nasady.

A teraz trochę anatomii, czyli nauki o budowie organizmu...

W krtani, mającej obudowę chrząstkową, umieszczone są dwa pasma mięśni, zwane wiązadłami głosowymi. Wiązadła głosowe, przymocowane z jednej strony do ruchomych chrząstek, mogą się zbliżać do siebie lub oddalać, dzięki czemu zmienia się wielkość i kształt otworu między nimi, tzw. głośni. Ma to istotny wpływ na zróżnicowanie głosek.

Jeśli wiązadła głosowe są zsunięte, czyli głośnia jest zamknięta, strumień powietrza wydychanego z płuc siłą toruje sobie drogę, wprawiając wiązadła w drgania. Powstają w ten sposób głoski dźwięczne (samogłoski i część spółgłosek, np. d, g, w, n). Jeśli głośnia jest otwarta, powietrze przechodzi między wiązadłami głosowymi swobodnie. Powstają wówczas spółgłoski bezdźwięczne, np. p, t, k, s.

Po wyjściu z krtani powietrze przedostaje się do nasady. Tam jama ustna w czasie mówienia stale zmienia kształt dzięki ruchom znajdujących się w niej narządów mowy. Niektóre z tych narządów są ruchome: podniebienie miękkie (tylne), język, szczęka dolna i wargi, inne nieruchome: podniebienie twarde (przednie), dziąsła, szczęka górna. Dzięki ruchom narządów mowy w jamie ustnej głos podlega artykulacji, tzn. zostaje podzielony i zróżnicowany na różne głoski.

Strumień powietrza, który wpływa do nasady, może przechodzić tylko przez jamę ustną albo zarówno przez jamę ustną, jak i nosową. Zależy to od ruchów podniebienia miękkiego. Jeśli podniebienie miękkie unosi się do góry i przylega do tylnej ścianki jamy gardłowej, to zamyka dostęp do jamy nosowej, wskutek czego powietrze przedostaje się do jamy ustnej. Wtedy możemy wymawiać tylko głoski ustne, np. e, b, d, t. Jeśli podniebienie miękkie opuszcza się, powietrze przedostaje się i do jamy nosowej, i do ustnej. Wtedy powstają głoski nosowe, np. ą, ę, m, n.

Fonetyka - Samogłoski i spółgłoski

Samogłoski i spółgłoski

Głoski dzielimy na samogłoski i spółgłoski.

Różnice między nimi są następujące:

samogłoski są donośniejsze niż spółgłoski (słyszymy je lepiej),

samogłoski są wymawiane przy większym rozwarciu jamy ustnej niż spółgłoski,

samogłoski tworzą sylaby (same lub razem ze spółgłoskami, np. o-ko, no-ga, sto-no-ga), natomiast same spółgłoski nie tworzą w języku polskim sylab.

Spółgłoski

Każda spółgłoska ma zespół cech, dzięki którym możemy ją rozpoznać, odróżniając od innych spółgłosek. Bierzemy wtedy pod uwagę następujące czynniki:

stopień zbliżenia narządów mowy w czasie artykulacji,

miejsce artykulacji,

położenie podniebienia miękkiego,

zachowanie się wiązadeł głosowych.

Spółgłoski, przy których wymawianiu środkowa część języka zbliża się do podniebienia twardego lub przez moment zwiera się z nim, nazywamy spółgłoskami miękkimi (m', l', b', p', w', f', ń, ź, ś, dź, ć, g', k', ch'). Pozostałe spółgłoski nazywamy twardymi.

Zależnie od zachowania się wiązadeł głosowych dzielimy spółgłoski na dźwięczne i bezdźwięczne.

Każda spółgłoska dźwięczna ma swój odpowiednik w spółgłosce bezdźwięcznej: b-p, b'-p', w-f, w'-f', d-t, z-s, dz-c, ż-sz, dź-cz, ź-ś, dź-ć, g-k, g'-k'.

W zasadzie nie mają swych bezdźwięcznych odpowiedników spółgłoski półotwarte ustne i nosowe: l, l', ł, r, m, m', n, n', ń.

W wymowie ogólnopolskiej nie ma w zasadzie dźwięcznego odpowiednika bezdźwięcznych spółgłosek ch, ch', h, h'.

Samogłoski

Cechami artykulacyjnymi samogłosek, dzięki którym rozróżniamy je i rozpoznajemy, są:

położenie języka w jamie ustnej,układ warg,położenie podniebienia miękkiego.

Przy artykulacji samogłosek język wykonuje ruchy w kierunku poziomym i pionowym. Jeśli chodzi o ruch poziomy, język może przesuwać się do przodu lub do tyłu. Do samogłosek o przednim położeniu języka zaliczamy: i, y, e, ę, do samogłosek o tylnym położeniu języka: o, ą, u. Pozycję środkową zajmuje język przy wymawianiu samogłoski a.

Jeżeli chodzi o ruch pionowy, język może wznosić się w większym lub mniejszym stopniu do podniebienia twardego albo miękkiego. W związku z tym rozróżniamy samogłoski wysokie: i, y, u, średnie: e, ę, o, ą oraz niską a.

Ze względu na położenie podniebienia miękkiego samogłoski, podobnie jak spółgłoski, dzielimy na ustne i nosowe.

Samogłoski ustne: i, y, e, a, o, u.

Samogłoski nosowe: ę, ą.

Polacy mają sporo kłopotów z poprawną wymową samogłosek nosowych ą i ę.

Należy dokładnie wymawiać ą na końcu wyrazów, np. zrobią, myślą, pracą, umyją.

Jeśli chodzi o ę, to na końcu wyrazu traci ono swoją nosowość i powinno być wymawiane jak e, np. robię [robie], myślę [mysle], pracuję [pracuje], wodę [wode], modę [mode].

W środku wyrazu samogłoski nosowe mogą być wymawiane wyłącznie przed spółgłoskami w, f, s, z, sz, ż, ś, ź, ch, np. wąwóz, pąsowy, więzy, wąż, mężny, gałąź, węch.

Przed spółgłoskami, takimi jak: p, b, d, t, c, dz, cz, dż, ć, dź, k, g samogłoska nosowa rozbija się na samogłoskę ustną i jakąś spółgłoskę nosową, np. m, n, ń. Wyrazy: kępa, trąba, mącić, pręt, prędzej, gęba, ząb, chęć wymawiamy [kempa, tromba, moncić, moncić, prent, prendzej, gemba, zomp, chenć]. Właśnie tak jest poprawnie.

Przed spółgłoskami l i ł samogłoski ą i ę tracą nosowość. Wyrazy takie, jak: zaczął, zaczęli, wziął, wzięła wymawiamy [zaczoł, zaczeli, wziol, wzieła].

Fonetyka - Akcent wyrazowy

Akcent wyrazowy

Wymawiane wyrazy dzielą się na takty, zwane sylabami, np. wo-da, ma-te-ma-ty-ka. Niektóre sylaby wymawiane są z większą siłą wydechu. Takie wyróżnienie sylaby w wyrazie nazywamy akcentem wyrazowym. W języku polskim akcent jest stały pod względem pozycji w wyrazie i zasadniczo pada na sylabę przedostatnią, np. szko-ła, przed-szko-le, przed-szko-lan-ka.

Istnieją wyjątki od akcentowania wyrazów na sylabie przedostatniej. Spośród wyrazów polskich akcent na 3. sylabie od końca mają następujące formy wyrazowe:

• formy 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego, np. ro-bi-liś-my, czy-ta-liś-cie,

• formy liczby pojedynczej oraz 3. osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. zro-bił-bym, czy-tał-by, zro-bi-li-by,

• formy liczebników od 400 do 900, np. czte-ry-sta, pię-ciu-set, o-siem-set.

Na ogół także akcentujemy na trzeciej sylabie od końca wyrazy: rzeczpospolita, ogółem, w ogóle, szczegóły, okolica.

Na czwartą sylabę od końca pada akcent w formach 1. i 2. osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego, np. zro-bi-li-byś-my, czy-ta-li-byś-cie. Ten sposób akcentowania również jest uzasadniony ruchomością cząstek: -byśmy, -byście.

Trzecią sylabę od końca akcentujemy także w niektórych wyrazach zapożyczonych, zwłaszcza w zakończonych na -yka, -ika, np. fizyka, gramatyka, matematyka, kronika, republika.

Fonetyka - Upodobnienia, ubezdźwięcznienia, udźwięcznienia

Upodobnienia, ubezdźwięcznienia, udźwięcznienia

Głoski sąsiadujące ze sobą w polskich wyrazach często upodabniają się do siebie pod względem wymowy. Jednym z najczęstszych upodobnień w języku polskim jest upodobnienie pod względem dźwięczności. Wyrazy takie, jak zabawka czy podstawka wymawiamy więc [zabafka], [potstafka], ponieważ bezpośrednio przed spółgłoską bezdźwięczną k przed grupą spółgłosek bezdźwięcznych st bardzo trudno byłoby wymówić spółgłoski dźwięczne w i d. Narządy mowy bowiem wcześniej przygotowują się do wymówienia spółgłoski bezdźwięcznej. Wobec tego musi nastąpić ubezdźwięcznienie spółgłoski sąsiadującej ze spółgłoską bezdźwięczną.

W języku polskim dochodzi również niekiedy do udźwięcznienia spółgłoski wymawianej bezpośrednio przed spółgłoską dźwięczną. Wyrazy takie, jak prośba czy liczba wbrew pisowni wymawiamy więc [proźba], [lidżba].

Cechą charakterystyczną języka polskiego jest również to, że na końcu wyrazu przed pauzą wszystkie spółgłoski ulegają ubezdźwięcznieniu. Mówimy więc [wós], [róf], [rók], mimo że piszemy wóz, rów, róg. A jak uniknąć błędów w pisowni tych wyrazów? Najłatwiej porównać trudny wyraz z jakąś inną jego formą lub z wyrazem należącym do tej samej rodziny, w którym takie upodobnienie pod względem dźwięczności nie zachodzi, np.

wóz, bo wozy, wozić,

rów, bo rowu,

szybka, bo szybek, szyba,

lód, bo lody,

młodszy, bo młody, młodość,

prośba, bo prosić.

Niestety, nie zawsze możemy sprawdzić pisownię w ten sposób. Dotyczy to na przykład pisowni wyrazów obcego pochodzenia, np. abstrakcja, absolwent, absolutny, a także wyrazów polskich, w których przedrostki typu roz-, pod-, bez-, przed-, z- występują przed spółgłoskami bezdźwięcznymi, np. rozstawać się, podstawić, podszyty, beztroska, przedsezonowy, zstępować, zsunąć.

JĘZYK POLSKI

Gramatyka/Słowotwórstwo

Słowotwórstwo - Wyrazy podstawowe i pochodne

Wyrazy podstawowe i pochodne

Liczba wyrazów w języku nie jest stała. Ciągle dokonujemy odkryć naukowych, doskonalimy narzędzia pracy, tworzymy nowe maszyny. W związku z tym coraz bardziej powiększa się liczba wyrazów. Natomiast nadajemy ciągle nazwy nowym przedmiotom, ich cechom, czynnościom. Jest parę możliwości tworzenia nowych wyrazów. Możemy je zapożyczać z innych języków, np. angielskiego, francuskiego, niemieckiego (autobus, toaleta, szlauch). Znacznie częściej jednak tworzymy nowe wyrazy, opierając się na wyrazach już istniejących w naszym języku, tzw. neologizmy. Nauka, która zajmuje się budową wyrazów i wyjaśnia ich pochodzenie, nazywa się słowotwórstwem. Maszynę służącą do kopania ziemi nazwaliśmy koparką, maszynę, za pomocą której wiercimy otwory w metalu lub w ścianie - wiertarką, człowieka pracującego na kolei - kolejarzem.

Zestawiając te wyrazy: koparka, wiertarka, kolejarz z tymi, od których one pochodzą, otrzymamy następujące pary:

kopać - koparka,

wiercić - wiertarka,

kolej - kolejarz.

Wyrazy, od których tworzy się inne wyrazy, nazywamy wyrazami podstawowymi. W tym przypadku są to: kopać, wiercić, kolej. Wyrazy, które zostały utworzone od innych wyrazów, nazywamy wyrazami pochodnymi. Są nimi: koparka, wiertarka, kolejarz.

Wszystkie słowa, które znajdziemy w słowniku języka polskiego, można podzielić na trzy grupy:

1. te, które są niepodzielne, rdzenne i stanowią podstawę słowotwórczą dla nowych wyrazów,

2. wyrazy, które pochodzą od wyrazów podstawowych, można w nich wyróżnić podstawę słowotwórczą i formant,

3. złożenia, zestawienia, zrosty, czyli wyrazy złożone

Słowotwórstwo - Budowa słowotwórcza wyrazu

Budowa słowotwórcza wyrazu

Wyrazy pochodne są związane z wyrazami podstawowymi nie tylko znaczeniem, ale także formą, np.

dom - dom-ek,

mówić - mów-ca,

metal - metal-owy,

robić - z-robić,

czytać - prze-czytać.

W wyrazach pochodnych występują dwa człony. Jeden z nich to wyraz podstawowy lub jego część, zazwyczaj temat, np. dom-, mów-, metal-, -robić, -czytać. Ten człon wyrazu pochodnego nazywamy podstawą słowotwórczą. Za pomocą drugiego członu wyrazu pochodnego (-ek, -ca, -owy, z-, prze-) tworzymy, czyli formujemy ten wyraz. Nazywamy go formantem

Słowotwórstwo - Rdzeń, przyrostek, przedrostek

Rdzeń, przyrostek, przedrostek

Niektóre wyrazy podstawowe, np. robota, pochodzą od innych wyrazów, są więc zarazem wyrazami pochodnymi. Takim wyrazem jest np. rzeczownik dziennikarz. Jest on wyrazem podstawowym w stosunku do rzeczownika dziennikarstwo, ale pochodnym w stosunku do rzeczownika dziennik. Z kolei dziennik pochodzi od wyrazu dzienny, ten zaś od wyrazu dzień.

Wygląda to następująco:

dziennikar-stwo,

dziennik-arz,

dzienn-ik,

dzien-ny,

dzień.

Wyraz dzień nie da się już podzielić na części słowotwórcze, bo nie jest wyrazem pochodnym. Taką najmniejszą, niepodzielną podstawę słowotwórczą nazywamy rdzeniem. Wyrazy te ze względu na pokrewieństwo znaczeniowe i wspólne elementy formy nazywamy wyrazami pokrewnymi. Zespół wyrazów pokrewnych nazywamy rodziną wyrazów.

Niepodzielne pod względem słowotwórczym są natomiast wyrazy altana, sprzątać, rzewny, ponieważ nie znajdziemy takich wyrazów używanych we współczesnej polszczyźnie, które byłyby od tamtych prostsze zarówno pod względem znaczeniowym, jak i formalnym.

Jeżeli chcemy wyjaśnić np. dziecku, jakie czynności wykonuje piekarz, nauczyciel czy murarz, co to jest domisko czy lustereczko, opisujemy to za pomocą peryfrazy, w której zawsze znajduje się wyraz podstawowy, np.

piekarz - to ten, który piecze,

lekarz - to ten, który leczy ludzi,

nauczyciel - to ten, który naucza,

murarz - to ten, który muruj

domisko - to wielki dom,

lustereczko - to małe lusterko.

Każdy z tych wyrazów składa się z podstawy słowotwórczej i formantu, np. pies- (podstawa słowotwórcza), -ek (formant).

Trzeba jednak pamiętać o tym, że w podstawach słowotwórczych mogą występować w stosunku do podstawy różne oboczności głoskowe. Na przykład wyraz stoliczek - podstawę słowotwórczą tego wyrazu stanowi rzeczownik stolik. Tematem słowotwórczym wyrazu stoliczek jest cząstka stolicz-. Głoska k zostaje wymieniona na głoskę cz (k:cz). Formantem słowotwórczym w tym wyrazie jest -ek.

Wśród formantów wyróżniamy:

• sufiksy (przyrostki), czyli cząstki dołączane za podstawą słowotwórczą, np. dziennikarz, nauczyciel, domisko, murarski, mędrzec,

• prefiksy (przedrostki), czyli cząstki dołączane przed podstawą słowotwórczą, np. przechodzić, wyrzucać, rozpylacz, nieśmiały,

• interfiksy (wrostki), czyli cząstki, które łączą dwie podstawy słowotwórcze w złożeniach, np. parowóz, prostokąt, łamigłówka, snopowiązałka, lodołamacz, liczykrupa, listonosz, noworodek.

Dzięki formantom wzbogaca się słownictwo języka polskiego, ponieważ ich podstawową funkcją jest tworzenie nowych wyrazów na podstawie już istniejących.

Słowotwórstwo - Wyrazy złożone

Wyrazy złożone

Wyrazy pochodne, które powstały od co najmniej dwóch wyrazów podstawowych i zawierają dwie podstawy słowotwórcze, nazywamy wyrazami złożonymi. Są to:

• złożenia - wyrazy oparte na dwóch tematach wyrazowych połączone interfiksem -o-, -i-,

-y-, np.

samolot, zlewozmywak, samochód, grzybobranie, łamigłówka, wyrwidąb, męczydusza, dwukropek, dusigrosz, cudzysłów,

• zestawienia - składają się z dwóch wyrazów, np.

Stare Miasto, Nowy Targ, Zielona Góra, Boże Ciało,

• zrosty - formacje, które powstały w wyniku złączenia w jedną całość dwóch lub trzech wyrazów, np.

dobranoc, Wielkanoc, Bogumiła, Białystok, wiarygodny, małomówny, rzeczpospolita, maminsynek.

Tutaj jeden z członów: dobra, wielka, pospolita, Bogu - jest zależny składniowo od drugiego, z którym łączy się w związek zgody (np. Białystok), rządu (np. wiarygodny) lub przynależności (np. małomówny).

Znasz już podstawowe informacje ze słowotwórstwa. Sprawdź się, rozwiązując test ze słowotwórstwa.

---