http://www.republika.pl/edukacjaregionalna/polska2.html

Język polski

Język polski należy do zachodniosłowiańskiej grupy języków indoeuropejskich; jest językiem fleksyjnym; ma 7 przypadków, 2 liczby, 3 rodzaje (w liczbie mnogiej 2); dla czasowników istnieją kategorie osoby, czasu, trybu, strony i aspektu; charakterystyczną cechą jest występowanie tematu wyrazowego w kilku postaciach obocznych (kot - kocie, wiozę - wieziesz) i współfunkcyjność koń­cówek (różne końcówki rzeczownika tego samego rodzaju i liczby tworzą formy jednego przypadka, np. biernika płot-ek, kotk-a). Na formach fleksyjnych opiera się składnia zdania. Niewiele jest samo­gło­sek (a, e, o, u, i, y, ę, ą), dużo spółgłosek (liczne grupy spółgłoskowe). Wyrazy są na ogół wielosy­la­bowe, akcent stały (poza regularnymi wyjątkami) na przedostatniej sylabie.

Wyodrębnia się 2 gł. od­miany języka: język ogólny i gwarowy. Polszczyzna ogólna jest upo­wszech­­niana przez szkołę, admi­nistrację, literaturę i prasę. Zaspokajaniu różnorodnych potrzeb komu­nikatywnych służą style użytko­we. O wyborze środków językowych w wypowiedziach różnego typu decyduje treść i cel (funkcja) wypowiedzi. Powtarzalność i trwałość czynników warunkujących wybór doprowadziły do wykształ­cenia się znacznie zróżnicowanych stylów funkcjonalnych (np. urzędowy, nauk., publicyst., potocz­ny). Indywidualną postawę wobec świata przekazuje styl artyst., najbogatszy w środki językowe, czerpiący elementy z innych stylów, mający największą swobodę w tworzeniu nowych środków (zwł. w zakresie metaforyki i ekspresji), najłatwiej przełamujący konwencje narzu­cane przez epokę.

Dzięki powszechności oświaty i środków komunikacji społ. (zwł. telewizja, radio, prasa) polsz­czyzną ogólną posługuje się dziś większość Polaków, co sprzyja integracji i demokratyzacji stosun­ków międzyludz­kich, ale jednocześnie prowadzi do rozchwiania norm językowych, zaniku dawnych autorytetów kult. (pisarze, stara inteligencja) i obniżenia poziomu kultury języka; świadczą o tym in­nowacje językowe oraz wyrażenia często zaczerpnięte wprost z języka urzędowego (np. konsumować, uczęszczać, w miesiącu maju), także język propagandy polit. (nowomowa).

Polszczyznę końca XX w. charakteryzują tendencje do ekonomiczności środków językowych (np. motorówka `łódź motorowa', gest grzecznościowy `gest uczyniony z grzeczności'; powstawanie skró­towców, np. PKP, PAN), do precyzji i wyrazistości semantycznej struktur wyrazowych (np. ograni­cza­nie wielofunkcyjności elementów słowotwórczych: końcówka -acz służy do tworzenia nazw wykonawców czynności, -arka - do urabiania nazw maszyn i urządzeń mech., oraz tworzenie złożeń: krwiodawca, szybkostrzelny, dźwiękoszczelny), a także szerzenia się konstrukcji analogicznych (np. na wzór rzeczownika drzewostan powstały: trawostan, krzewostan, glebostan). Dynamicznie rozwija się słownictwo, czemu służą metody słowotwórcze (neologizmy, np. abakan `monumentalny gobelin o bogatej fakturze' od nazwiska plastyczki M. Abakanowicz), semantyczne (nowe znaczenie wyrazów, np. warsztat `ogół metod, środków techn. i artyst. stosowanych przez naukowców, artystów, redakto­rów', edycja `powtórzenie czegoś, jakiejś cyklicznie odbywającej się imprezy') oraz zapożyczenia - gł. z angielskiego (np. shop, showbiznes, leasing, jogging, thriller); rosyjskiego (pierestrojka, nieu­dacznik, aparatczyk, łagier); francuskiego (butik, bidon, blamaż). Rozbudowana jest terminologia nauk., ekon. i techn. (np. indeksacja, akcjonariat, homologacja, konsulting, video, joystick, interfejs, telefaks, kserokopiarka).

Polszczyzna przechowała informacje kult. o historii i obyczajach Polaków, o wartościach przez nich uznawanych; np. informacje zawarte w słowach: szlachetny - szlachta, pożegnać - zrobić znak krzyża, zboże - bogactwo; we frazeologizmach: prosto z mostu, smalić cholewki; w powiedzeniach, przysłowiach: Wart Pac pałaca; Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle.

Poza Polską językiem polskim mówią dziś Polacy na Litwie, Białorusi i Ukrainie oraz na Zaolziu, a także część Polonii w krajach Europy Zach., Ameryki Płn. i Płd., w Australii. Wytworzyła się tam też swoista odmiana polszczyzny na podłożu języków miejscowych (tzw. dialekt polonijny). Zob. też kultura języka.

HISTORIA
Język polskich jest językiem słowiańskim z rodziny języków zachodniosłowiańskich, a jako oddzielny język zaczął się kształtować w X w., zapewne w związku z powstaniem i rozwojem państwa polskie­go. Okresem największych zmian językowych było średniowiecze, zahamowały je upowszechnienie druku i powstanie tradycji literackiej. Najważniejsze oryginalne cechy fonetyczne (na tle innych języków słow.):

1) głoski o i a przed spółgłoskami twardymi na miejscu pierwotnego e (niosę, wiara) i wymiany e : o i e : a (niesie : niosę, wiara : wierzę);

2) zamiana dawnych zgłoskotwórczych l i r na połączenia spółgłoskowo-samogłoskowe (wilk, kark, porównaj czes. vlk, krk);

3) występowanie spółgłosek miękkich p', b', m', v', f', ś, ź, a także ć, dź, rz z dawnych t', d', r';

4) zachowanie samogłosek nosowych ę i o (w zapisie: ą);

5) brak samogłosek długich i ścieśnionych;

6) stały akcent i brak intonacji nieekspresywnej.

W toku dziejów zaszły też liczne zmiany gram., zanikły pewne końcówki przypadków, a nawet całe kategorie gram., np. liczba podwójna (dwie niewieście, chodźwa), 2 czasy przeszłe (aoryst i imper­fectum) i odmiana prosta przymiotników (wesół, D. wesoła). Wytworzyły się rodzaje męskoosobowy i żeńskorzeczowy, powstała złożona odmiana przymiotników (wesoły, D. wesołego). W koniugacji ukształtował się m.in. nowy czas przeszły (mówiłem z dawnego mówił jeśm) i czas przyszły złożony (będę czytał). W budowie zdań ograniczono użycie imiesłowów, rozbudowano zaś w języku pisanym zdanie złożone. Ogromnie wzbogaciło się słownictwo rodzime, zapożyczono też wiele wyrazów, gł. z języków: niem., franc. i z łaciny.

Do XIV w. język polski istniał tylko w regionalnych i ludowych od­mianach mówionych. Wysoki poziom artyst. pierwszych zabytków (Bogurodzica, Kazania święto­krzyskie, Psałterz floriański) nale­ży przypisać długotrwałej tradycji polszczyzny mówionej, gł. na dworach książęcych, w administracji państwowej, retoryce świeckiej i religijnej. Sprzyjało to tworze­niu się ponadregionalnego języka ogólnego, zwanego literackim lub kulturalnym. Język taki wykształ­cił się do XV w., zarówno z ele­mentów dialektów małopol., jak i wielkopol., okrzepł zaś w XVI w., przede wszystkim wskutek rozwoju piśmiennictwa renesansowego oraz świadomej działalności pisa­rzy i drukarzy tego okresu.

Drukarstwo przyczyniło się do spopularyzowania polszczyzny lit. i dbałości o nią; jej złoty wiek przypada na 2 poł. XVI w. Od poł. XVII w. użycie języka polskiego zostało ograniczone na rzecz łaciny, zachwiały się normy językowe. Teksty polskie przeplatano słowami i zwrotami łac. (makaro­niz­my).

Odrodzenie języka zaczęło się w poł. XVIII w. Duży wpływ miały reformy Komisji Edukacji Nar., wprowadzające polszczyznę jako język wykładowy w szkołach i przedmiot nauczania. Stworzono wtedy podstawy stylu naukowego i urzędowego; udało się ograniczyć wpływ łaciny i języka franc. (który jednakże oddziaływał przez cały XIX w.). Powstały liczne gramatyki i pierwszy słownik języka polskiego (S.B. Linde, 1807-14). W dobie romantyzmu wykształcił się (m.in. dzięki A. Mickiewiczo­wi i innym twórcom kresowym) nowy typ polszczyzny pisanej, bliższy językowi potocznemu, nasy­co­ny elementami regionalnymi i ludowymi. Dalsza modernizacja języka była zasługą wielkich prozai­ków pozytywizmu. Rozwój języka nie osłabł mimo zaborów, a pielęgnowanie polszczyzny stało się obowiązkiem patriotycznym inteligencji (czasem prowadzącym do wytworzenia postawy purystycz­nej). Po odzyskaniu niepodległości polszczyzna powróciła do szkół i urzędów; nastąpił rozwój stylów funkcjonalnych, język ogólny stał się mową większości społeczeństwa. Ujednolicono terminologię techniczną, skodyfikowano normę językową i ortografię.

DIALEKTY POLSKIE

Dialekty ludowe, kontynuujące dawne dialekty plemienne, kształtowały się w toku rozwoju historycz­ne­­go. Tendencje scalające doprowadziły do wykształcenia języka ogólnego, ponaddialektalnego, zaś mowa wsi (chłopów i drobnej szlachty) zaczęła się z czasem różnić od mowy ludzi wykształconych, skupionych gł. w miastach. Dzisiejsze dialekty ludowe różnią się od języka ogólnego zarówno wymową (np. istnieniem samogłosek pośrednich między a i o, e i i, mleiko, mazurzenie), jak i fleksją (formy choćta, zrobim, chłopakewi, myszów) czy składnią oraz zasobem słownictwa (np. bogactwo słownictwa związanego z pracą na roli, realiami wiejskimi czy obrzędami), a nawet zakresem użycia środków słowotwórczych (np. większą rozmaitością form zdrobniałych). Współcześnie rozróżnia się następujące gł. dialekty: małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki i kaszubski (uznawany też za język). Od 1945 kształtowały się na Ziemiach Zach. i Płn. nowe dialekty mieszane, wynik zmieszania się tam mowy ludności z różnych regionów kraju i repatriantów z Kre­sów.

Dialekty dzielą się na gwary charakterystyczne dla mowy ludności wiejskiej zamieszkującej mniej­szy obszar (np. gwara podhalańska, kurpiowska). Granice dialektów są wyznaczone wg przebiegu granic zjawisk językowych (izoglos), gł. fonetycznych (np. mazurzenie, sposób wymowy samogłosek nosowych, połączeń międzywyrazowych) i fleksyjnych oraz leksykalnych. W związku z rozwojem gosp. i kult. kraju, m.in. wskutek migracji ludności, dialekty lud. zanikają, stając się często tylko językiem kontaktów rodzinnych i sąsiedzkich. Ich utrwalenie w czystej postaci (zapisy na taśmach magnetofonowych), nauk. zbadanie i opis pozwolą zachować dla przyszłych pokoleń wartości kult. stworzone przez ludność wiejską i odzwierciedlone w języku.

 

Polska
Nazwa Polska pochodzi od plemienia Polan, zamieszkujących we wczesnym średniowieczu dorzecze środk. Warty, tj. część obecnej Wielkopolski, i początkowo była używana na określenie ich terytorium plemiennego. Po zjednoczeniu IX X w. przez Polan prawie całego dorzecza Odry i Wisły nazwą Polska zaczęto obejmować całość państwa (po raz pierwszy na pocz. XI w.). W XIV w. upowszechnił się termin Wielka Polska w odniesieniu do terytorium Polan, w XV w. Małopolska dla ziem połud­nio­wych. W okresie zaborów mimo dążeń zaborców do usunięcia nazwy Polska z oficjalnej terminologii, utrzymała się ona oprócz narzucanych nazw urzędowych.

---