[Tekst znaleziony w Internecie]

[Uwagi lub uzupełnienia w nawiasach prostokątnych - Stefan Zabieglik]

Skróty:

lp - liczba pojedyncza

lm - liczba mnoga

Różne rodzaje i cechy języka

Język naukowy, urzędowy, język prasy, radia i telewizji oraz nagłówków prasowych i reklamy

1. Język naukowy

Oprócz odmiany mówionej i pisanej języka mamy odmiany funkcjonalne, zwane też stylami. Należą do nich: styl urzędowy, styl naukowy, styl artystyczny. Niektóre z nich realizowane są zarówno w odmianie pisanej jak i mówionej, np styl przemówień. Określenia styl stosujemy zamiennie język naukowy, język urzędowy, język artystyczny. Do najbardziej charakterystycz­nych wykładników języka naukowego, nazywanego też stylem naukowym, należy słownictwo specjalistyczne - terminy o ściśle określonych znaczeniach. Terminy odnoszą się do specjalnoś­ci danej nauki. Język naukowy dąży do jednoznaczności i wyraźnego zhierarhizowania pojęć, dlatego terminologia naukowa jest bardziej rozbudowana i hierarhicznie uporządkowana. W ję­zyku potocznym wystarczy, że na określenie pewnego zwierzęcia użyjemy wyrazu np. mysz, natomiast w języku naukowym, gdzie funkcjonuje skomplikowany podział, mamy jeszcze inne terminy: strunowiec, kręgowiec, ssak (myszowate), mysz domowa, leśna. Z tej analizy wynika, że w języku naukowym wyrazy mają węższe i ściślej zakreślone znaczenie. Cechą szczególną stylu naukowego jest: kondensacja treści, ścisłość opisów, uporządkowanie składniowe.

2. Język urzędowy,

zwany stylem urzędowym, związany jest z działalnością administracyjno-prawną.

Typowe wypowiedzi to: teksty zarządzeń, uchwał, instrukcji, obwieszczeń. Mają formę naka­zów, zakazów lub pozwoleń. W tekstach urzędowych występują najczęściej określenia: należy, trzeba, powinien + bezokolicznik czasownika nazywającego nakazaną czynność; winien, móc + czasownik w bezokoliczniku; być + imiesłów bierny. W tekstach do urzędu petent podaje swoje dane personalne i składa podpis w określonych miejscach. Cel wypowiedzi wyraża za pomocą czasowników w 1 osobie l. poj. np. proszę, zwracam się z prośbą. W tekstach, których nadawcą jest urząd, używane są często konstrukcje bezosobowe i formy strony biernej, np. zawiadamia się.

3. Język prasy, radia i telewizji; nagłówki prasowe

Język ten służy do przekazywania ważnych informacji społecznych, politycznych, kulturalnych. Dziennikarze i publicyści przedstawiają ponadto poglądy, przekonania, opinie. Język ten wystę­puje w odmianie pisanej i mówionej. W środkach masowego przekazu używa się często sche­ma­tów językowych: słuszny, odpowiedni, prawidłowy, zgodny z. Na uwagę zasługują także nagłówki prasowe i reklamy.

Prasa - najbardziej dostępny środek komunikacji - dostarcza informacji, proponuje nam okreś­lony świat wartości i normy. Artykuły, komentarze, wywiady, reportaże przedstawiają osoby, wydarzenia: jest w nich zawarta informacja oraz interpretacja rzeczywistości. Właściwością prasy powinna być wiarygodność, czyli prawdomówność. Prasa musi budzić zaufanie i zacho­wywać obiektywizm. Nagłówek powinien informować o treści, która jest przekazywana. Nagłówki precyzują treść, określają temat, czasem streszczają cały tekst. Autorzy chcą przy­ciąg­nąć czytelnika. Pomysły na ciekawe nagłówki są bardzo różnorodne. Mogą to być:

• Aluzje literackie - czyli cytaty z literatury bądź tytuły książek.

• Gra słów.

• Wyrazy potoczne, zaczerpnięte z języka mówionego.

• Przysłowia.

• Tytuły piosenek, filmów, zdrzeń historycznych.

4. Język reklamy

Reklama ma za zadanie informować, zachęcać i przekonywać, że reklamowany produkt jest najlepszy. W świecie przedstawionym przez reklamy występuje człowiek nowoczesny. Jest piękny, czysty, dbający o higienę, szczupły, wysportowany, elegancki, troszczący się o zdrowie. Jest perfekcyjny w działaniu, korzysta z telefonu komórkowego, faksu, komputera. Żyje w luk­susie, wygodnie, czysto i bezpiecznie.

Język artystyczny i środki stylistyczne

Język artystyczny ma ścisły związek z literaturą. Jest to język poezji, prozy i dramatu. Twórcy swobodnie korzystają z różnych środków językowych.

Środki językowe pełnią w języku artystycznym specjalną rolę. Nazywamy je środkami sty­listycz­nymi. Należą do nich: onomatopeja, rytm i rym, epitety, apostrofy, metafory (czyli prze­noś­nie, do których zaliczamy animizacje i personifikacje).

Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) - środek fonetyczny służący naśladowaniu różnych głosów i dźwięków. Onomatopejami są czasowniki: mlaskać, skrzypieć, zgrzytać.

Epitet (określenie) - wyraz określający, dodatkowo uwydatniający jakąś cechę, właściwości osoby, przedmiotu lub pojęcia. Najczęściej wyrażony przymiotnikami.

Porównanie - zestawienie dwu zjawisk, z których jedno określa drugie.

Łączniki zespalające człony porównania: jak, jako, jak gdyby, podobny, niby.

Apostrofa - bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, rzeczy, bóstwa.

Przenośnia (metafora) - wyrażenie, w obrębie którego następuje zamierzone przeniesienie zna­czenia z wyrazu na wyraz. Konstruowanie metafor wiąże się ze skojarzeniami i wydobywaniem ze słów treści ukrytych i niespodziewanych.

Metonimia - rodzaj metafory, w którym następuje zastąpienie nazwy danego przedmiotu lub zjawiska pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności.

Animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych.

Antropomorfizacja - nadawanie rzeczom lub zwierzętom cech ludzkich.

Język ogólny a gwary. Dialekty polskie

Poprawność językowa a gwara

Podstawową odmianą języka polskiego, odgrywającą główną rolę w kulturze, jest język ogólny. Do terytorialnych odmian języka należą dialekty i gwary.

[SJP <http://sjp.pwn.pl/>:

dialekt m IV, D. -u, Ms. ~kcie; lm M. -y «odmiana języka ogólnonarodowego odznaczająca się swoistymi cechami (np. fonetycznymi, leksykalnymi), mowa ludności (zwykle wiejskiej) zamieszkującej jakiś region» Dialekt kaszubski, mazowiecki, małopolski. Mówić dialektem.

gwara ż IV, CMs. gwarze; lm D. gwar 1. jęz. «terytorialna odmiana języka narodowego» Gwara mazowiecka, podhalańska. 2. jęz. «mowa środowiska zawodowego lub miejskiego; żargon» Gwara warszawska, złodziejska.]

Wyróżniamy pięć podstawowych dialektów: kaszubski, mazowiecki, wielkopolski, małopol­ski i śląski. Najważniejszą rolę w podziałach na dialekty odgrywają cechy fonetyczne i słownictwo. Gwara to przede wszystkim język ludzi wsi. Różnice pomiędzy językiem ogólnym a gwarami dotyczą głównie wymowy i słownictwa, a także odmiany wyrazów. Cechą charakterystyczną polszczyzny dialektów i gwar są przede wszystkim odrębności w słownictwie. Tę samą rzecz określa się inaczej w Krakowie, inaczej w Poznaniu, a inaczej w Warszawie. Mówimy wtedy o regio­naliz­mach.

[SJP: regionalizm «cecha wymowy, forma gramatyczna, wyraz lub konstrukcja składniowa właściwe mowie pewnego regionu (pewnej okolicy) kraju, niekiedy upowszechnione w języku ogólnym» Regionalizmy fonetyczne].

Dzisiaj żywotne gwary to: podhalańska, kaszubska i śląska. W pozostałych zacho­wały się jedy­nie pojedyncze charakterystyczne cechy, odróżniające je od języka ogólnego.

Na płaszczyźnie brzemieniowej należą do nich np: mazurzenie - czyli wymowa głosek sz, ż, cz, dż jak s, z, c, dz (ale nie głoski oznaczonej w piśmie jako rz), wymowa a w niektórych wyrazach jako dźwięku zbliżonego do o, wymowa e w niektórych wyrazach jako y lub i (jest to tzw e pochylone), poprzedzanie samogłoski rozpoczynającej wyraz dźwiękiem zapisywanym jako ł lub j np. łokno, Jadam, a także h jak np. Hameryka.

Fleksja gwarowa ma pewne odrębności np. chodź-wa, rób-wa; chodź-ta, rób-ta.

Na znak szacunku używa się w stosunku do osób starszych form czasownika w 2. i 3. osobie lm., np. Gdzie byliście, matko?; Ojciec poszli do lekarza.

Gwara podhalańska ma starą końcówkę czasownika w 1. os. lp czasu przeszłego -ek (zrobił-ek, nosił-ek), w Małopolsce natomiast -ch (robił-ech, nosił-ech); na Śląsku końcówka -ę właściwa 1. os. czasownika w lp brzmi jak -a (ida, robia).

Ważniejsze cechy dialektów i gwar

[...]

Osoby urodzone na wsi wynoszą z domu rodzinnego znajomość gwary lub dialektu. Przestawienie się na język literacki sprawia sporo kłopotu uczniom. Sz, ż, cz brzmią jak s, z, c; a zbliża się w wymowie do o zaś e do i lub y. Tradycja wymaga, by w urzędach, w szkole, miejscach publicznych używać polszczyzny literackiej.

W naszych kontaktach na co dzień posługujemy się językiem ogólnym, czasem jednak wprowa­dzamy do niego elementy gwary. Osoba, która zna gwarę, ma nierzadko bogatszy zasób środ­ków językowych niż ktoś, kto włada tylko polszczyzną ogólną. Jednak zasięg dialektu jest ograniczony. W sytuacjach oficjalnych używamy języka literackiego. Gwara nie jest językiem gorszym i nie ma nic śmiesznego w jej cechach.

Dialekty: małopolski, wielkopolski, śląski, mazowiecki, kaszubski

Język potoczny - odmiana oficjalna i nieoficjalna. Język środowiskowy i zawodowy

Język potoczny, nieoficjalny, codzienny to podstawowa odmiana języka mówionego. Naturalny środek naszego porozumiewania się. Świat wyrażamy za pomocą wypowiedzi, które charaktery­zuje potoczność. Odzwierciedla się ona w słownictwie, frazeologii i gramatyce. W języku po­tocznym nie brakuje również ekspresji, słów obraźliwych. Niektórzy nie potrafią zbudować zdania bez wulgaryzmów.

Słownictwo ekspresywne zabarwione jest dodatnio i ujemnie. Językiem mówionym posługuje­my się w różnych sytuacjach. Najczęściej używamy języka nieoficjalnego. Wypowiadamy się obrazowo, uzewnętrzniamy nasz stosunek do powszechnych spraw i odbiorcy, dlatego używa­my porównań, dosadnych określeń i żartobliwych połączeń wyrazowych. Kiedy wypowiadamy się na lekcjach, korzystamy z oficjalnej odmiany języka. Cechuje ją poprawność, staranność wymowy, dbałość o zasady gramatyki. Udział ludzi w życiu społecznym zmusza ich do kontak­tu z osobami należącymi do różnych grup społecznych i środowiskowych. Każda społeczność ma swój sposób porozumiewania się i posługuje się charakterystycznym słownictwem, a także określeniami znanymi tylko jej uczestnikom (żargon). Wyznacznikami tych odmian języko­wych, są przedewszystkim: zawodowość, ekspresywność i tajność. Zawodowość jest źródłem wielu wyrażeń używanych w związku z wykonywaniem zawodu lub należących do danego typu zainteresowań. Ekspresywność - sposób informowania w stosunku człowieka do świata i ludzi. Wypowiedź zawiera duży ładunek emocji i wartościowania, najczęściej ujemnego. Tajność - możliwość sformułowania informacji tak, aby zrozumieli ją tylko członkowie danej grupy środowiskowej albo zawodowej. Język zawodowy - język fachowców posługujących się na co dzień mową potoczną i słownictwem charakterystycznym dla danej profesji. Język środowisko­wy (slang) - charakteryzuje się słownictwem głównie o funkcji ekspresywnej. Jego cechą jest emocjonalność.

Wpływ sytuacji komunikacyjnej i formy przekazu na składnię języka mówionego

Język mówiony różni się od pisanego większym udziałem całej sytuacji aktu komunikacyjnego w przekazie treści. Liczne wypowiedzi eliptyczne (niepełny znaczeniowo tekst uzupełniany jest tym, co jest oczywiste na tle danej sytuacji mówienia, np. wypowiedzi towarzyszy gest). Wiele cech języka mówionego łączy się z samą formą przekazu. Formułowanie myśli nie jest takie szybkie, jak wymaga tego ustna wypowiedź, stąd takie cechy języka mówionego jak: obecność wyrazów i wyrażeń opóźniających, zarówno na początku zdań, jak też w środku; obecność różnego rodzaju wykolejeń składniowych (zdań gramatycznie niespójnych), zdań eliptycznych, niedopowiedzeń, niepotrzebnych powtórzeń w dwóch kolejnych zdaniach, poprawek własnego tekstu, wyrazów i zdań wtrąconych. Konieczność szybkiego formułowania treści powoduje pozostawanie przy toku składniowym, jaki narzuca bieg myśli. Dla takiego mówienia charakterystyczne są:

• inwersja szyku zdania pojedyńczego (odstępstwo od zwykłego szyku),

• stawianie na początku zdania wyrażenia odnoszącego się do tematu zdania, a we właściwym zdaniu zastępowania go zaimkiem,

• potok składniowy (bardzo długie, wielokrotnie złożone zdania o nie zawsze jasnych stosunkach wzajemnych),

• zakłócenia w posługiwaniu się spójnikami, bądź nadmierna ich ilość, a także używanie spójników niewłaściwych.

Cechą języka potocznego jest jego ekspresywność. Przejawy dążenia do ekspresji przybierają różne formy. w wypowiedziach ustnych występują równoważniki zdań formy orzeczeń czasow­nikowych powtórzenia występują nie tylko w orzeczeniach ale w przydawkach, okolicznikach duża liczba wykrzyknień i pytań retorycznych.

Charakterystyka tekstów o różnych funkcjach

1. Teksty o funkcji informatywnej

zbudowane są ze zdań oznajmujących pojedyńczych i złożonych, brak w nich rozkaźników i wykrzyknień, równoważniki zdań pojawiają się w tekstach skrótowych: ogłoszenia, notatki, hasła; charakterystyczny jest brak wyrazów o nacechowaniu emocjonalnym, np. podniosłym.

2. Teksty o funkcji ekspresywnej

Uczucia można wyrazić przez odpowiednią intonację, przycisk [akcent], wykrzyknienie, odpowiedni dobór słownictwa.

3. Teksty o funkcji impresywnej

Przejawia się ona w wydawaniu stanowczych rozkazów (komendy, zarządzenia, polecenia, ustawy); może też mieć formę rad, instrukcji, próśb i innych apeli do dobrej woli człowieka (podania, instrukcje, poradniki, hasła, slogany, reklamy); z funkcją impresywną spotykamy się w publicystyce, przemówieniach, tekstach politycznych.

4. Teksty o funkcji poetyckiej

występują najczęściej w literaturze pięknej; teksty takie różnią się od form wypowiedzi języka znormalizowanego; nadawca chce odbiorcę zachwycić, rozśmieszyć lub zaskoczyć; stosuje środki artystycznego wyrazu.

Język mówiony a język pisany

Językiem mówionym posługujemy się w codziennych rozmowach. W czasie mówienia wyso­kość naszego głosu może się podnosić lub opadać. W ten sposób sygnalizujemy początek i ko­niec zdania (w języku mówionym nie ma przecinków ani kropek). To zjawisko nazywamy intonacją. Intonacja odgrywa istotną rolę, gdy prosimy, chcemy coś nakazać, ostrzec.

Akcent - uwydatnienie sylaby w wyrazie (akcent wyrazowy), bądź wyrazu w zdaniu (akcent zdaniowy).

Wypowiedzi mówione mają dość swobodną budowę składniową, często towarzyszą im gesty, mimika. Ważne fragmenty wypowiedzi uzupełniamy intonacją, podkreślamy akcentem. Wypowiadamy się w określonych sytuacjach. Często nasze wypowiedzi mają charakter sponta­niczny, nie są przygotowane i przede wszystkim są kierowane do innych osób. Posługiwanie się językiem mówionym wymaga znajomości norm poprawnej polszczyzny [choć normy te nie są tak rygorystyczne, jak w wypadku języka pisanego].

Wyróżniamy dwa typy wymowy:

staranna - używana w języku oficjalnym, w środkach masowego przekazu;

potoczna - dopuszczalna w małych grupach.

Komunikacja mówiona różni się od pisanej przede wszystkim sposobem powstawania tekstu. Tworzywem tekstu pisanego są rozmieszczone na papierze ciągi liter, pauzy, znaki graficzne, wytworzone ręką, a odbie­rane za pomocą wzroku. Pisanie wymaga określonych warunków. Piszemy znacznie wolniej niż mówimy, ponieważ teksty, wytwory pisania, muszą mieć odpo­wiednią formę, właściwie dobrane słownictwo, odpowiedni układ zdań, musimy przestrzegać reguł gramatycznych, ortograficznych i interpunkcyjnych.

Język pisany: pisanie - litery, wyrazy, zdania, teksty; zasady gramatyki: odmiana wyrazów, ich tworzenie i składnia, pełna treść, jednoznaczność, świadome układanie tekstu - forma; możli­wość dokonywania poprawek, zasady ortografii i interpunkcji; pisaniu towarzyszy myślenie.

Język potoczny: podstawowa odmiana języka mówionego. Naturalny środek naszego porozu­miewania się. Używamy go, kiedy opowiadamy o zdarzeniach, potrzebach, uczuciach, w co­dziennych kontaktach z przyjaciółmi, rodzicami, znajomymi. Potoczność odzwierciedla się w słownictwie, frazeologii, gramatyce. W języku potocznym nie brakuje ekspresji, słów obraźli­wych, wulgaryzmów.

Słownictwo ekspresywne zabarwione dodatnio, np.: kotuś, córunia, mamunia i ujemne: babsztyl, tłuścioch, klecha.

Językiem mówionym posługujemy się w różnych sytuacjach. Najczęściej w języku codziennym używamy języka nieoficjalnego. [Przykładem języka mówionego oficjalnego są przemówienia wygłaszane „z głowy”, w przeciwieństwie do tych czytanych, czyli uprzednio napisanych].

4

---