19.10.2004

NSPP - Nowy słownik poprawnej polszczyzny

KSJP - Komputerowy słownik jezyka polskiego

Zob. <http://polszczyzna.pwn.pl/>: SJP - Słownik jezyka polskiego; SWO - Słownik wyrazow obcych; NSO - Nowy słownik ortograficzny

strona internetowa - witryna internetowa - Internet

antropologia - nauka o człowieku, gr. anthropos - człowiek,

-logia od gr. logos (występuje w nazwach nauk i dziedzin wiedzy, np. geologia, biologia.

logos - ok. 40 znaczeń, m.in.: slowo, myśl, rozum, nauka, prawo, zdanie, twierdzenie.

(Pytanie na sprawdzian: Podaj przynajmniej dwa znaczenia greckiego słowa logos).

W Ewangelii wg Św. Jana: „Na początku było slowo”. W oryginale jest logos.

Dwa kierunki w antropologii:

kreacjonizm (człowieka stworzył Bóg),

ewolucjonizm (człowiek wywodzi się ze świata zwierzęcego).

Antropolodzy wymieniają różne fazy rozwoju człowieka (homo):

homo erectus (postawa pionowa),

homo faber (pracujący, wytwarzający, produkujący),

homo loquens (istota ludzka mówiąca) - [Kiedy pojawia się homo loquens? Kiedy człowiek zacząl mówić?],

homo ludens (człowiek bawiący się ) [J. Huizinga napisał książkę „Homo ludens” o roli zabawy w uczłowieczaniu gatunku ludzkiego],

…

homo sapiens (człowiek rozumny) [1],

homo sapiens sapiens (człowiek współczesny) [2].

Język pisany - wynalazek pisma jest niebywałym osiągnięciem. Język jest wytworem ze sfery duchowej, umysłowej. Uważa się, że powstał z naturalnych dźwięków. Jezyk ma charakter abstrakcyjny (litery).

Grecy przejęli alfabet od Fenicjan. Fenicjanie zajmowali tereny Bliskiego Wschodu. Najbardziej znana jest kolonia fenicka w północnej Afryce - Kartagina. Fenicjanie mieli już alfabet spółgłoskowy i samogłoskowy. Jezyk hebrajski nie miał pierwotnie samogłosek.

Przykładowe słowo hebrajskie: JHWH (imię Boga) [Jahwe] [Jehowa]. Jest grupa wyznaniowa, która nazywa się: „Świadkowie Jehowy” [błędnie: „o, ten to Jehowa”]

Jezyk grecki już miał udoskonalony alfabet: alfa, beta, gamma … omega.

Ewangelie zostaly napisane po grecku (jedynie niektóre fragmenty w języku aramejskim).

Język grecki - dogodne narzędzie do zapisywania wszystkich myśli.

Hebrajskie zwoje były zapisywane od prawej do lewej.

Grecki rzeczownik biblos (zwój - dzisiaj książka; od nazwy fenickiego miasta Byblos). W liczbie mnogiej po grecku: biblia (w języku polskim ten wyraz ma formę liczby pojedynczej).

Czym jest język? Jak powstal język mówiony? Jak powstał język pisany?

Tylko człowiek ma taką budowę krtani, że może wytwarzać dzwięki artykułowane.

semantyka - znaczenie

gramatyka - budowa, składnia

na-u-ka - [naUka] - prawidłowa wymowa (akcent)

Przykład jezyka sztucznego.

Ludwik Zammenhof - twórca esperanto. W jego zamierzeniu miał to być język międzynarodowy.

W Wielkiej Brytanii językami oficjalnymi są również języki celtyckie: irlandzki, walijski (5% Walijczyków zna język walijski), szkocki gaelicki (w Szkocji mamy też szkocki - Scots; np. ang. lake - szkoc. loch, ang. church - szkoc. kirk).

Książki:

„Językowy savoir-vivre”

„Jak pisać skutecznie”

„Etykieta biznesu”

„Savoir-vivre w biznesie”

„E-mailowy savoir-vivre”

==

antropologia - nauka o człowieku

Homo sapiens - łacińskie `człowiek rozumny, myślący', określenie człowieka jako bytu zdolnego do myślenia refleksyjnego, dzięki któremu przekracza on ramy instynktu i rozwija się jako wolna istota (H. Bergson).

[1]

Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA:

CZŁOWIEK: 1) antropol. Homo sapiens, z punktu widzenia zoologii gat. należący do podtypu kręgowców, gromady ssaków, rzędu naczelnych, podrzędu małp wąskonosych i do rodziny → człowiekowatych; o przyna­leż­ności człowieka do tego podrzędu świadczy charakterystyczny skład uzębienia mlecznego i stałego, obecność płaskich paznokci na wszystkich palcach rąk i stóp, występowanie menstruacji u samic, liczne podobieństwa w budowie oka, czasz­ki, łożyska płodowego i in. Najbliżej z człowiekiem są spokrewnione małpy → człekokształtne, zwł. afryk.: szympans i goryl. Różnice anat. dzielące człowieka od reszty naczelnych dotyczą gł. budowy aparatu ruchu i wielkości mózgu. Szczególnie jaskrawy jest kontrast między człowiekiem a innymi naczelnymi w sferze zachowań i trybu życia [...] <http://polszczyzna.pwn.pl/>

[2]

Człowiek (Homo) - rodzaj ssaka należący do rodziny człowiekowatych, rzędu naczelnych. Obecnie najbardziej dominująca istota na planecie Ziemia. Współcześnie wystęuje jedynie jeden gatunek z tego rodzaju: człowiek rozumny (Homo sapiens). Jeśli uzna się neandertalczyka (Homo sapiens neanderthalensis syn. H. neanderthalensis) za podgatunek człowieka rozum­nego to obecnie występującą populację ludzi zalicza się do podgatunku człowiek współczesny (Homo sapiens sapiens). Systematyka rodzaju Homo jest dotąd nie ustalona, wiadomo jedynie, że w przeszłości występowało kilka gatunków, jednak co do ich ilości i stopnia ich pokre­wień­stwa nadal trwają spory. Oto niektórzy przedsta­wiciele: Homo habilis, Homo erectus, Homo rudolfensis, Homo ergaster, Homo antecessor, Homo heidelbergensis. Jedną z cech wyróżniających ludzi od innych ziem­skich istot jest wrodzona zdolność do opanowania umiejętności przekazywania informacji za pomocą artykułowanych dźwięków i pisma, emocji i potrzeb wyższych również za pomocą muzyki instrumentalnej, śpiewu, tańca. Samce rodzaju Homo nazywamy mężczyznami, a samice kobietami. Według ekoetyki człowiek jest wartością najwyższą, lecz nie jedyną. Wszystkie istoty żywe mają prawo do istnienia, a człowiek jako istota rozumna nie ma moralnego prawa do nieograniczonego korzystania ze swego położenia, a raczej powinien po­czuwać się do odpowiedzialności za los innych istot żywych. Zobacz też: anatomia złowieka, antropomorfizm, antropocentryzm, zasada antropiczna, antropologia, prawa człowieka, Źródło: <http://pl.wikipedia.org/wiki/Cz%C5%82owiek>

--

26.10.2004

Kultura języka - Zagadnienia ogólne (cd.)

(zob. tekst w pliku <kjp-ogol.doc>)

Przykład języka martwego - łacina (do niedawna język liturgii w Kościele rzymskokatolickim).

Języki międzynarodowe: teraz angielski, wcześniej: grecki, łacina, francuski.

Języki narodowe - może ich być w państwie więcej niż jeden, np. Wielka Brytania: (oprócz angielskiego) Irlandia Płn. - Irish Gaelic, Walia - Welsh, Szkocja - Scottish Gaelic, Scots).

TVP SA (nie: S.A.)

Funkcje języka:

- komunikatywna, poznawcza, ekspresywna (zdolność języka do informowania o stanie emocjonalnym mówiącego), impresywna (np. „czytaj głośniej”), perswazyjna, fatyczna (słowa nic nie znaczące, służące do podtrzymania rozmowy, np. „dokładnie”, „więc”, „aha”),

tą książkę - tę książkę. Forma tą jest już zaakceptowana przez językoznawców w języku potocznym (mówionym).

- prezentatywna - zdolność języka do informowania o mówiącym.

mi zamiast mnie, na które pada akcent zdaniowy (zawsze na początku zdania) - ten błąd rozprzestrzenił się bardzo szybko kilka lat temu.

kiecka - wełniak (spódnica z wełny) kobiety wiejskiej;

idę na chatę - kiedyś (w języku młodzieżowym): idę na przyjęcie (dziś: na imprezę)

- poetycka - występuje w twórczości artystycznej

Zdrobnienia w języku oficjalnym nie są wskazane (np. wypowiedź ministra: „Niestety, nie mamy na to pieniążków”).

smalec - tłuszcz => „szmalec” - „szmal” => pieniądze

- magiczna (wiara w to, że słowa mogą coś „zdziałać”; przejawem tej wiary są zaklęcia, eufemizmy, życzenia).

Przykład eufemizmu: zamiast „kłamiesz” -> „mijasz się z prawdą”

Przykłady wyrażeń uważanych za niegrzeczne lub wulgarne:

„dziekanku, zaliczonko” :)

„babciu, ale zajebista pogoda”

- poznawcza

„Granice mojego języka są granicami mojego świata” - L. Wittgenstein (na sprawdzian)

Słowniczek pojęć:

Alfabet, alfabety europejskie, alfabet fonetyczny, znaki diakrytyczne, angielski język, ante christum (AC), Anno Domini (AD), antonimy, anty, arcy, bon mot, celtyckie języki, Cyryl, cyrylica, dialekt, epitet, esperanto, etno (odnosi się do narodu), etnonim, etnolingwistyka, etnopsychologia, etnografia, etymologia, glotta, głagolica, grecki język, hebrajski język, hebrajskie pismo, hiper, homofon, homonim, ideograficzne pismo, indoeuropejskie języki, język, język sztuczny, języki świata, językoznawstwo, kapitaliki, kwalifikatory (np. pot. - potoczny, rel. - religijny), kipu, klinowe pismo, koine, kreolskie języki, kryptonim, lakonizm, lingwistyka, (skreślić eunucha, eunuch - gr. `strzegący łoża'), eufemizm, eufonia, europeizm

Przykład europeizmu:

gr. σ

łac. philosophia

wł. filosofia

fr. philosophie

hiszp. filosofia

niem. Philosophie

ang. philosophy

pol. filozofia

eurytmia, expressis verbis, fenicki język, fleksja, fonetyka, germańskie języki, glosarium, łaciński język, łacińskie pismo, Metody, morfem, morfologia, mutatis mutandis, n.e. (nasza era), NN (nieznana osoba), narzecze, neologizm, notabene, nowomowa (język oficjalnej pro­pagandy w PRL), opis bibliograficzny, ortoepia, ortopedia, ortodoncja, P.T. (łac. pleno titulo - `z zachowaniem należnych tytułów'), paleo-, paradoks, pidżynowe języki, piktogram, polski język, PS (łac. postscriptum), pragmatyczny, pro-, pseudo-, quasi, rosyjski język, runy, Scots, Scottish Gaelic, semantyka, semicki język, sensu stricto, słowiańskie języki, starocerkiewny słowiański, strukturalizm, super-, sylogizm, synonimy, syntaksa, synataktyka, ultra-

verba docet, exempla trahunt - łac.`słowa uczą, przykłady pociągają'

verba volant, scripta manent - łac. `słowa ulatują, a to, co napisane, zostaje'

verte! − łac. `odwróć' (kartkę)

volapük - pierwszy międzynarodowy sztuczny język, utworzony w 1879 r. przez J.M. Schleyera; używany w Europie Zachodniej; zasady gramatyczne i słownictwo zaczerpnięte z angielskiego.

orthos - gr. 'prosty; słuszny; prawdziwy' [przykłady terminów z orto- w pliku <Terminy.doc>]

==

2.11.2004

Wymowa słowa retoryka: re-to-ry-ka [sylaba akcentowana została podkreślona]

Książka: M. Korolko, Sztuka retoryki - przewodnik encyklopedyczny.

Retoryka to nauka mówienia.

(grec.) rhetor - mówca

(łac.) orator - mówca

Retoryka była kiedyś samodzielnym przedmiotem. Została tylko w kształceniu duchowień­stwa, ponieważ dla nich jest bardzo ważna umiejętność mówienia. Prawnicy również mają retorykę. W szkołach aktorskich jest troszkę inaczej - tu większy nacisk kładzie się na kształ­cenie głosu scenicznego (dykcja).

(łac.) ars - sztuka; ars oratoria - sztuka wymowy.

W starożytności - u Greków i Rzymian - retoryka była wykorzystywana głównie w dwóch dziedzinach: polityka i sądownictwo.

W V w. p.n.e. w Atenach doszło do władzy stronnictwo polityczne (jeden z liderów: Perykles), które wprowadziło ustrój zwany po grecku: δρ (demokratia).

(grec.) demos - `lud'

(gerc.) kratein - `rządzić'

demokracja - `władza ludu'; `ludowładztwo'

(grec.) demagogos - `przywódca ludu' (od demos `lud' i agein `prowadzić').

(grec.) paidagogos - dosłownie: `ten, który prowadzi dziecko' (chłopca); stąd: pedagog .

Perykles przeszedł do historii jako uosobienie cnót (prawdziwy `mąż stanu'). W polityce kierował się zawsze interesem państwa. Słynne słowa Peryklesa: „Podczas mojej służby państwu mój majątek nie zwiększył się ani o drachmę”.

Politycy, którzy po Peryklesie występowali w roli przywódców ludu, zyskali sobie złą sławę u historyków greckich i nazwa `demagog' nabrała pejoratywnego znaczenia.

gr. polis - `miasto', `ojczyzna', `państwo', np. polis ateńska

demagog - dzisiaj: polityk, który nie myśli o interesach państwa, schlebia tłumom, gra na emocjach tłumu.

Demokracja pośrednia: wybór przedstawicieli do władz (np. ustawodawczych).

Demokracja bezpośrednia: wybory bezpośrednie, każdy głosuje (np. wybory powszechne, referenda)

W Grecji była demokracja bezpośrednia.

(grec.) strategos - `dowódca', „generał”

Miarą znaczenia i popularności Peryklesa było to, że kilkanaście razy wybierano go na stratega.

Kadencje w demokracji ateńskiej były krótkie - np. organ wykonawczy, Rada Pięciuset, co 1/10 roku inna pięćdziesiątka obywateli wylosowanych z mieszkańców danej gminy (gmin było 10).

Organem ustawodawczym, a zarazem najwyższą władzą, było Zgromadzenie ludowe (gr. ecclesia).

Polityka sprzyjała powstaniu retoryki, druga dziedzina to sądownictwo.

W starożytnej Grecji byli losowani również sędziowie (liczne trybunały).

Sokrates był sądzony przez trybunał liczący 501 sędziów. Został skazany na śmierć i wyrok wykonano (399 r. p.n.e.).

Zawodowi retorzy - nauczyciele wymowy, pisali również mowy za pieniądze (na przykład do sądu).

W starożytnej Grecji były już podręczniki retoryki, nauczyciele retoryki; Rzymianie przejęli ją od Greków.

Tzw. nowa retoryka - tu też (jak w starożytnej) istotą jest przekonywanie.

Perswazja - przekonywanie.

W jakich dziedzinach życia mamy dziś do czynienia z perswazją:

- polityka (doradcy, sztaby wyborcze ...),

- środki masowego przekazu,

- reklama.

Nauczanie retoryki może odbywać się też na studiach podyplomowych w uniwersytetach, zob. np. <studium-retoryki.doc>.

W Polsce wybiera się Mistrza Mowy Polskiej .

W dziennikarstwie radiowym powinno wymagać się poprawnego mówienia.

Karta mikrofonowa - kiedyś była wymagana w państwowych stacjach radiowych.

W dziennikarstwie pisanym pomocą mogą być korektorki lub korektorzy, czyli osoby wyszkolone w poprawianiu tekstów.

W 1999 r. została uchwalona ustawa o języku polskim, znowelizowana w 2004 roku (zob. kjp-1, plik <A-ustawa.pdf>).

Retoryka klasyczna - wybitni teoretycy retoryki:

-> Arystoteles (IV w. p.n.e.) - Grek, filozof, uczony, uczeń Platona.

Szkoła Platona - Akademia.

Szkoła Arystotelesa - Liceum (gr. Likeion, łac. Lyceum).

Dzieła Platona są w formie dialogów.

Dzieła Arystotelesa są w formie wykładów - jednym z dzieł jest Retoryka.

-> Cyceron, łac. Marcus Tullius Cicero (I w. p.n.e.) - Rzymianin, wybitny mówca, filozof, kształcił się w Grecji, jeden z pierwszych rzymskich filozofów, który pisał po łacinie .

->Kwintylian (I w. n.e.) - Rzymianin, dzieło Kształcenie mówcy .

Platon: „Czy celem retorycznej wypowiedzi jest prawda, czy prawdopodobieństwo?”

Filozofujący retorycy byli nazywani sofistami.

(grec.) sophos - mędrzec

Sofiści twierdzili, że wszystko da się udowodnić, gdyż wszystko zależy od punktu widzenia (relatywizm).

Platon bardzo mocno krytykował sofistów i retorykę, np. w dia­logu Gorgiasz (Gorgiasz był jednym z sofistów).

Jeżeli retor stara się przekonać słuchacza, stosując wszystkie dostępne mu środki słowne, to taki rodzaj retoryki nazywany jest erystyką.

(grec.) gymnasion - miejsce (budynek) do uprawiania ćwiczeń fizycznych (ale także spotkań i dyskusji).

Artur Schopenhauer - Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów (zob. <kjp3-2.zip>).

==

9.11.2004

Retoryka c.d.

Logika, nauka, dialektyka (kartka)

Charakterystyka perswazji

Powtórzenie: twórcy retoryki, orator, retoryka jako przedmiot nauczania .

Kompozycja (mowy)

elokucja - sztuka wysławiania się.

Pytanie retoryczne - zadaje je mówca nie po to, żeby otrzymać odpowiedź, np.: „Jak długo rząd będzie gnębił biednych ludzi?”, nauczyciel: „Czy musicie rozmawiać?”

Mnemonika (z grec.) - sztuka zapamiętywania.

Logika mówcy jest inna niż logika formalna, która posługuje się symbolami i regułami wnioskowania.

W połowie XVIII wieku ukazało się dzieło polskiego jezuity ks. Benedykta Chmielowskiego „Nowe Ateny, czyli encyklopedyja wszelakiej sciencyi pełna”. Jest to ciekawe dzieło, dlatego, że podane są tam definicje różnych rzeczy. Definicja konia: „koń, jaki jest, każdy widzi”.

Język mowy jest na ogół mniej ścisły w porównaniu z twierdzeniami nauki. Mówca może się powoływać na wiedzę naukową.

`Nauka' w języku polskim ma bardzo szerokie znaczenie.

Nauka w szerszym znaczeniu obejmuje wszystkie dyscypliny, które posługują się usta­loną termino­logią, stosują określoną metodologię, a uprawiające je osoby mogą zdobywać stopnie naukowe. Takie dys­­cypliny są wykładane w uczelniach akademickich, a także upra­wiane w instytutach naukowo-badaw­czych. W naszym kraju ogół tych dyscyplin obejmuje Polska Akademia Nauk , składająca się z sześciu wydzia­łów: I. Nauk Społecznych, II. Na­uk Biologicznych, III. Nauk Matematyczno-Fizycznych, Che­micz­­­nych i Geologiczno-Geo­graficznych, IV. Nauk Technicznych, V. Nauk Rolniczych i Leśnych, VI. Na­uk Me­dycz­­­nych.

Nauką nazywamy dziedzinę, w której można zdobyć stopień naukowy.

Takie szersze znaczenie terminu „nauka” występuje także w języku rosyjskim (наука) i niemieckim (Wissenschaft).

Filozofia nie jest nauką w węższym zna­czeniu, jak angielskie science, jest nią natomiast w znaczeniu szerszym.

Angielskie „science” tłumaczy się jako „nauka”, ale dla Anglików „science” to „nauka”, która bada jakiś obszar rzeczywistości określonymi metodami (metody naukowe) i która formułuje teorie oraz twierdzenia weryfikowalne, czyli sprawdzalne.

Scjentyzm (od łac. scientia - nauka) za główne żródło wiedzy o świecie uznaje naukę, a zwłaszcza nauki ścisłe (logika, matematyka, informatyka) i przyrodnicze.

Wygłaszanie mowy różni się od wykładu naukowego.

Dialektyka.

Dialektyka - jako metoda filozofowania - jest to rozmowa, dyskusja, której celem jest dociekanie prawdy.

Dialogi Platona - Platon pisał dzieła w postaci dialogów. W większości tych dialogów występuje Sokrates. W każdym z dialogów jest temat, wokół którego toczy się rozmowa.

Dialog wewnętrzny - dzieła napisane tak, jakby autor rozmawiał z samym sobą (np. „Rozmyślania” Marka Aureliusza); często występuje forma liczby mnogiej, np. „weźmy”.

W V wieku p.n.e., kiedy pojawiła się retoryka, pojawili się wędrowni nauczyciele - sofiści.

sophos (grec.) - mędrzec.

Gorgiasz - jeden z najbardziej znanych sofistów [zob. Dodatek (na końcu tego pliku)]

Relatywizm (relatywny - względny) - zakłada względność czegoś, np. zasad moralnych.

Przeciwieństwem relatywizmu jest absolutyzm.

Czy przykazanie: „Czcij ojca swego i matkę swoją” ma charakter absolutny, czy względny? Czy wobec ojca można użyć przemocy?

Relatywizm aksjologiczny - wartości są względne.

R. etyczny - dobro jest względne.

R. estetyczny - piękno jest względne.

Retoryka.

Sofistyka.

Paradoks - para (grec. `kontra, sprzeciw, niezgodność z czymś'), doksa (grec. `opinia, pogląd, mniemanie')

Paradoksy formułowane przez filozofów greckich.

Paradoks kłamcy: „Jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to jednocześnie kłamie i mówi prawdę”.

Zenon z Elei - teza przeciwko twierdzeniu, że istnieje ruch.

Paradoks: „Achilles i żółw”.

A...................Ż................>t

.................A.....Ż.............> Achilles „nie dogoni” żółwia.

Erystyka.

Artur Schopenhauer: „Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów”.

Agitacja.

Propaganda.

W dawnych komitetach PZPR były wydziały agitacji i propagandy.

Kazanie, homilia.

Saul z Tarsu (żyd) w drodze do Damaszku usłyszał słowa: „Szawle, dlaczego mnie prześladujesz?”. Nawrócił się na chrześcijaństwo i tak „narodził się” późniejszy św. Paweł.

[Uwaga: żyd - wyznawca religii mojżeszowej; Żyd - narodowość]

„Fides et ratio” (łac.) - „Wiara i rozum” (tytuł encykliki Jana Pawła II)

Perswazja - Perswazyjne walory mowy ludzkiej.

Utylitaryzm (łac. utilitas - korzyść, pożytek).

Czyn jest dobry, kiedy jego konsekwencje są dobre.

Naczelna zasada utylitaryzmu: „Najlepszy jest ten czyn, który przysparza najwięcej szczęścia jak największej liczbie ludzi”.

W XX wieku nastąpiło odrodzenie retoryko jaki nowej retoryki. Zob. Dodatek 2.

--

Dodatek 1

http://www.arete.website.pl/Gorgiasz%20z%20Leontinoi.htm

Gorgiasz (Gorgias)

Gorgiasz z Leontinoi na Sycylii( ok. 483-375 ); sofista, retor, literat, filozof. 

Uczeń Empedoklesa. Początkowo zajmował się filozofią przyrody. Dał jasne podstawy retoryce. 

W 427 r jako poseł swojego miasta przybył do Aten z prośbą o pomoc w wojnie przeciw Syrakuzom. Jego przemówienie wywołało wśród Ateńczyków ogromny entuzjazm. Leontyńczycy oczywiście otrzymali pomoc, a sam poseł zaczął kształcić zachwyconych Greków w krasomówstwie. Wkrótce Ateny stały się najważniejszym ośrodkiem retoryki w Grecji, a sama retoryka- potęgą w ich życiu politycznym. 

Gorgiasz prawdopodobnie napisał obszerny podręcznik do retoryki, który był pierwszym znaczący dziełem tego typu ( autorami poprzednich byli Koraks i Teisias z Syrakuz ). Podręcznik Gorgiasza zawierał nie tylko wskazówki teoretyczne i praktyczne oparte na jego wrodzonym talencie do posługiwania się słowem oraz znajomości psychiki ludzkiej, ale również gotowe wzory mów do wyuczenia i deklamowania przed mistrzem z pamięci. Przypuszczalnie do naszych czasów zachowały się tylko dwa takie wzory: "Pochwała Heleny" i "Obrona Palamedesa". 

Z jedynego znanego nam dzieła zachowały się tylko fragmenty. Tytuł dzieła tłumaczony jest jako "O przyrodzie" , a także "O naturze albo niebycie" , "Traktat o niebycie" . Gorgiasz zawarł w nim trzy nihilistyczne i sceptyczne tezy:
I. nic nie istnieje
II. gdyby nawet istniało, to nie byłoby poznawalne
III. gdyby nawet było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi. 

Jego dzieło jest systematycznym i radykalnym odwróceniem filozofii przyrody, szczególnie eleatyzmu reprezentowanego przez Melissosa. Do uzasadnienia swoich tez Gorgiasz wykorzystał kategorie i techniki argumentowania w dużej mierze przejęte od eleatów. Ich broni logiki użył przeciw nim samym. Uzasadnienie powyższych tez jest zależne szczególnie od Zenona z Elei.

Uzasadnienie tez:

I. Nic nie istnieje
Koncepcje filozofów przyrody w odniesieniu do bytu wykluczają się wzajemnie dowodząc niemożliwości istnienia tego bytu, który był przedmiotem ich dociekań.

II. Gdyby nawet istniało, to nie byłoby poznawalne.
Uzasadnienie tej tezy również jest polemiką z eleatami, szczególnie z Parmenidesem, który uważał, że myśl istnieje w takiej mierze, w jakiej oddaje byt, więc można powiedzieć, iż myśl i byt są tym samym. Gorgiasz dowodzi, że tak nie jest, ponieważ przedmiot myślenia musiałby istnieć w taki sposób, w jaki pomyślano by o nim, np. można byłoby pomyśleć o latającym człowieku lub rydwanie jadącym po morzu i wcale nie oznaczałoby to, że owe przedmioty myślenia istnieją naprawdę.

Sekstus Empiryk tak krótko streścił stanowisko Gorgiasza: "Jeśli przedmioty myślenia nie są czymś istniejącym, byt nie jest przedmiotem myślenia".*

III. Gdyby nawet było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi.

Uzasadnienie tej tezy polega na tym, że nazwa jest czym innym niż przedmiot, który określa. Słowo może oznaczać tylko siebie, ponieważ rzeczy nie są słowami. Jak sam uzasadniał: "Wzrok(...) nie poznaje dźwięków, tak samo jak słuch nie poznaje kolorów, lecz tylko dźwięki.(...)nikt nie potrafi pomyśleć rzeczy identycznej z tą, o której myśli drugi [człowiek]". **

Tezy Gorgiasza w znaczącym stopniu przyczyniły się do pogłębienia kryzysu filozofii. Celem filozofa było radykalne wykluczenie istnienia lub osiągnięcia, a już na pewno wyrażenia obiektywnej prawdy. Za najbardziej zwodniczą uważał drogę mniemania. 

Niektórzy współcześni badacze uznają tezy Gorgiasza za żart retora, twierdząc, że sam autor nie wierzył w nie i sformułował je po to, by pokazać, że wszystkiego można dowieść. Inni, podobnie jak starożytni, uważają je za zamierzony nihilizm. Za ostatnim poglądem przemawia fakt, że traktat "O naturze" nie byłby miejscem na retoryczne tours de force. Jednak z drugiej strony trudno przypuszczać, by Gorgiasz naprawdę uważał, że nic nie istnieje. Być może chciał za pomocą dialektyki eleatów sprowadzić filozofię eleacką do absurdu.

Gorgiasz nie definiował cnót, by nie stały się absolutem. Ograniczał się do ich wyliczania. Filozofowie- moraliści, jak Demokryt czy Sokrates, określali cnotę jako panowanie rozumu nad uczuciami, wolą i żądzami ludzkimi. Gorgiesz cnotę lekceważył. Był dumny, że uczy nie cnoty lecz retoryki, a przez to zwraca się nie do rozumu, lecz do uczuć i woli słuchaczy. Wierzył, że to one determinują działanie człowieka, a dotrzeć do nich można za pomocą czaru słownego czyli retoryki. 

Gorgiasz przyjmował wartości moralne panujące powszechnie w ówczesnej Grecji, lecz słowo oderwane od prawdy i jakichkolwiek wartości mogło stać się niebezpieczne. Retor potępiał swoich uczniów wykorzystują­cych retorykę do niegodziwych celów i zrzekał się odpowiedzialności za nich. 

*Sekstus Empiryk, " Adv. math.", VII, 78( = Diels- Kranz, 82 B3), J. Gajda 
** Ps. Arystoteles, " De mel Xenoph. Gorgia", 6, 980a20 ( = Untersteiner, fr.3bis; za włoskim przekładem M.Untersteinera z drobnymi retuszami G. Realego )

Opracowała Aleksandra Gancarz

--

Platon - Gorgiasz, Menon

Tłumaczenie:Władysław Witwicki

ze Wstępu tłumacza do Gorgiasza:
(...) I oto, skąd się wziął temat dialogu pt. Gorgiasz. Analiza, roztrząsanie pytań: czym jest właściwie i co warta jest retoryka i co warte to, do czego wymowa bra­my otwiera: wpływowe stanowisko w państwie, brak odpo­wie­dzialności, pienią­dze, zwycięstwo w walce o dobra życiowe, nieskrępo­wane zaspokajanie potrzeb. Platon pyta ustami Sokratesa, czy jest szczęście i dobro w tym, w czym je szerokie koła widzą, i dokonywa wielkiego od­wrócenia wartości powszechnie uznawanych.

W toku dialogu rozgrywa się walka między dwoma prze­ciwnymi poglądami na życie i jego wartości, na dobro i zło, a żadne z dwóch sprzecznych stanowisk nie przebrzmiało i dziś. Stąd dysputa Sokratesa z ludźmi „tego świata” [...] i nie uniknie osobistego udziału w niej nikt, kto sobie sam formuje pogląd na wartości życia i szuka prawdy na tym polu.

--

Dodatek 2

http://ww2.tvp.pl/tvppl/1327,2004031686044.strona

Walery Pisarek
"Nowa retoryka dziennikarska"

Książka daje przegląd środków językowych, tłumaczy mechanizm funkcjonowania języka oraz wyjaśnia niezbędną terminologię lingwistyczną. W drugiej podręcznika części autor radzi, jak owych narzędzi używać, by wypowiedź skutecznie oddziaływała.

Retoryka już dwa i pół tysiąca lat temu, między innymi dzięki Arystotelesowi, uzyskała taką dojrzałość, że przynajmniej niektóre jej ówczesne twierdzenia przytaczane są dziś bądź jako elementy wiedzy naukowej, bądź też jako oparte na niej zalecenia praktyczne.

Podobnie jak później propaganda i reklama zawsze miała opinię trochę dwuznaczną. Przyczynili się do tego jej współtwórcy Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinaj i inni sofiści, głosząc względność prawdy. Z obserwacji procesów komunikacji medialnej i osobistych doświadczeń wielu znanych autorów w opinii prof. Walerego Pisarka wynika pięć smutnych prawd o komunikowaniu publicznym.

Ludzie, którzy zabierają dziś głos publicznie, mogą się skarżyć:

1. Nikt nas nie zauważa
2. Nikt nas nie słucha i nie czyta
3. Nikt nas nie rozumie
4. Nikt nam nie chce przyznać racji
5. Nikt nas nie pamięta

Retoryka dziennikarska jako sztuka skutecznego komunikowania publicznego szuka sposobów zaradzenia tym poraż­kom. Ma dostarczać wskazówek, co należy czynić, żeby być zrozumianym, żeby słuchacze przyznali nam rację i długo nas pamiętali.

Walery Pisarek, Nowa retoryka dziennikarska. Universitas, rok wydania: 2002, stron: 292, ISBN: 83-7052-494-X

==

2004-11-16

Zapożyczenia z języków obcych.

Jest to zjawisko powszechne we wszystkich językach.

Np. Rzymianie zapożyczyli wiele słów od Greków.

Statystyka zapożyczeń w języku polskim:

najwięcej zapożyczeń jest z greki i łaciny oraz z niemieckiego...

1% zapożyczeń z angielskiego.

Czasami nie zdajemy sobie sprawy, że słowo jest obcego pochodzenia.

Język polski wśród innych języków.

Możemy rozróżnić zapożyczenia słuchowe (fonetyczne), wzrokowe (graficzne - pisownia) i frazeologiczne (tzw. kalki językowe).

Zob. Klasyfikacja zapożyczeń - plik <zapo1.doc>

Wyraz może być przyswojony w niezmienionej postaci np. łac. figura, forma.

Ang. computer - pol. komputer

W tym wypadku zarówno pisownia, jak i wymowa, uległy zmianie (zostały dostosowane do systemu fonetycznego i ortograficznego języka polskiego).

ang. clips - w jęz. ang. końcówka `s' wskazuje na liczbę mnogą; wyraz został spolszczony jako klips, liczba mnoga - klipsy (końcówka -y typowa w polszczyźnie dla liczby mnogiej).

l. poj. chips - l. mnoga chipsy

Niezbyt elegancki żart językowy w reklamie: chipsy przyszły -> trzy psy przyszły

łac. res publica (dosł. `rzecz publiczna') - pol. rzeczpospolita

Inny przykład kalki :

ang. exactly -> pol. dokładnie

Kalki składniowe z z języka rosyjskiego.

„Współczuję tobie” - zamiast: „Współczuję z tobą”.

„Od serca” - zamiast: „Z całego serca”.

Kalki frazeologiczne:

obywatel świata (fr. citoyen du monde)

„Tu jest pies pogrzebany” (niem. Da liegt der Hund begraben)

Półkalki (hybrydy), np.:

minisukienka (włos. mini),

fotokącik (grec. photos),

Wyrazy sztuczne (utworzone z wyrazów pochodzących z różnych języków):

ra­diofonia (łac. radius, grec. phone),

autokar (grec. auto, ang. car),

detronizacja (łac. de, grec. thronos),

minibazar (łac. mini, perskie bazar)

Kalki semantyczne:

Z czasów PRL: zabezpieczać coś

Tradycyjnie w języku polskim czasownik zabezpieczać wymaga dodania: przed czym (kim), np. „zabezpieczyć dom przed złodziejami”.

Natomiast rosyjskie obiespieczit' oznacza: `zapewnić, zagwarantować'.

Internacjonalizmy: polityka, demokracja, filozofia.

W ubiegłych latach na sprawdzianie studenci otrzymywali zadanie:

Zastąp podane wyrazy wyrazami rodzimymi - np.

„Meritum konfliktu przeanalizujemy w aspekcie absencji dilerów”;

„Sedno sporu rozważymy pod kątem nieobecności sprzedawców”.

Adekwatny, anulować, bilateralny, circa, efektywnie, eksploracja, ewidentny, fiksować, koegzystencja, komponent, korelat, kwantytatywny, kwant, lukratywny, modernizować, permanentny, reasumować, standaryzacja, sukcesywnie

kooperacja - ang. co-operation

Nieprawidłowo: „kooprodukcja”; prawidłowo: koprodukcja - ang. co-production

anulować - unieważnić (unieważniać)

korelat - odpowiednik

bilateralny - dwustronny

fiksować - ustalać

Futboliści wyartykułowali entuzjastycznie swe postulaty w holu.

Imiona obce czy polskie?

James -> Jakub

Margaret -> Małgorzata

George -> Jerzy

George Washington -> Jerzy Waszyngton (spolszczenie)

Elizabeth II -> Elżbieta II (spolszczenie)

Keith -> nie ma polskiego odpowiednika

William Shakespeare -> William Szekspir (spolszczone nazwisko)

William - Wilhelm (spolszczone)

Nie używamy formy: Wilhelm Szekspir.

1066 r. (podbój Anglii przez Normanów): William Conqueror - Wilhelm Zdobywca (spolszczenie)

George W. Bush

Jeżeli wyraz obcy (imię, nazwisko) kończy się na nieme -e, wtedy w odmianie stosujemy apostrof, np.

John Locke -> Johna Locke'a

George Bush -> kogo nie ma? -> George'a Busha

Henry Home -> kogo nie ma? -> Henry'ego Home'a

==

23-11-2004

B. Wieczorkiewicz, Sztuka mówienia. Poradnik - Przegląd norm i zasad poprawnej wymowy.

Wyróżniamy akcent zdaniowy (logiczny) i akcent wyrazowy (sylabowy).

Akcent zdaniowy

Akcent zdaniowy polega na tym, że niektóre wyrazy są wymawiane silniej - na ten wyraz pada akcent. Np. „Dziś na zajęcia przyszli wszyscy studenci”.

Intonacja ta służy do wyrażania stanu emocjonalnego mówiącego.

Akcentem zdaniowym nie będziemy się tu szerzej zajmować.

Zwrócimy jednak uwagę na szerzący się ostatnio błąd dotyczący nierozróżniania dwóch form celownika zaimka ja, czyli: mi i mnie.

W ostatnich latach zaczęły się bowiem pojawiać zdania typu: „Mi się podoba.”

Akcentowanie niektórych zaimków

Dla niektórych zaimów osobowych mamy dwie formy. Pierwsza (krótsza) jest nieakcentowa­na, na drugą (dłuższą) pada akcent zdaniowy (logiczny).

Przykłady:

mi mnie

ci tobie

mu jemu

Poprawnie: „Mnie się to podoba” (a nie: „Mi się to podoba”).

„Komu oddasz swe serce? Mi czy mu?”; poprawnie: „mnie czy jemu?”.

„kochasz mi?” :-)

--

SJP:

ja D. mnie, C. mnie, mi, B. mnie, mię, N. mną, Ms. mnie; lm my «zaimek osobowy, którym osoba mówiąca oznacza siebie»

Ja to zrobię.

Mnie tam nie było.

Daj to mnie, nie jemu.

Podaj mi książkę.

Lubił mnie, rzad. mię.

Chodź ze mną.

Mówił o mnie.

Nie troszcz się o mnie.

 poet. Jam «forma skrócona: ja jestem»

 Celownikowa forma enklityczna mi wyrażająca stosunek uczuciowy mówiącego do treści zdania, występująca w rozkazach i wykrzyknikach oraz zdaniach zawierających ocenę, opinię o kimś, o czymś: Przestań mi płakać! Ładne mi wakacje! Zmizerniałeś mi trochę.

ja n ndm w użyciu rzecz. «własna osoba; jaźń» Zrezygnować z własnego ja. Moje «ja» mi to mówi.

--

Fragmenty z książki Polszczyzna płata nam figle (w nawiasach prostokątnych numer strony):

Zaimki

Mi czy mnie?

Kłopoty z odmianą zaimków osobowych ja i ty związane są najczęściej z formą celownika:

• Mi się akurat udało. Popr.: mnie.

• Mi też się ona podoba. Popr.: mnie.

• Proszę cię, żebyś mnie pomógł. Popr.: mi.

• To pozwoliło mnie zapoznać się z pracą społeczną. Popr.: mi. [104]

• Dziękuję tobie pięknie. Popr.: ci.

Zaimki osobowe ja i ty przybierają w niektórych przypadkach podwójne formy fleksyjne (pełne i skrócone):

M. ja

D. mnie

C. mnie a. mi

B. mnie a. mię (dawne)

N. mną

Mc. o mnie

M. ty

D. ciebie a. cię

C. tobie a. ci

B. ciebie a. cię

N. tobą

Mc. o tobie

W zaprezentowanych na początku przykładach dłuższe formy powinny wystą­pić tylko w tych zdaniach, w których zaimki są pierwszymi wyrazami wypowie­dzeń. W pozostałych wypadkach należało użyć form krót­szych. Dlaczego?

Otóż formy pełne występują w wypowiedzeniach, w których na zaimek pada akcent logiczny, na przykład na początku zdania (Mnie się akurat udało) albo w przeciwstawieniu (Jego nie lubię, ciebie bardzo). Poza tym pełne formy łączą się zawsze z przyimkami (np.: przy mnie, do ciebie, do mnie, bez ciebie). W innych kontekstach powinniśmy stosować formy skrócone, które tworzą całość akcentową z wyrazem poprzedzającym.

Analogiczne zasady obowiązują w deklinacji zaimków on i ono, które również mają formy podwójne (a na­wet potrójne) i w związku z tym sprawiają podobne trudności — jego (niego) czy go? jemu (niemu) czy mu? Przyjrzyjmy się przykła­dom:

• Pieczywo czerstwe — nie mogę jego konsumować bez dodatków. Popr.: go.

• Zwróciła się z prośbą o udzielenie jemu azylu. Popr.: mu.

Go czy je?

Pospolitym wykroczeniem przeciwko normie poprawnościowej jest używanie błędnej for­my biernika liczby pojedynczej zaimka ono. Pojawia się tu często postać go (która w istocie jest formą rodzaju męskiego, a nie nijakiego) zamiast je:

• Prosimy posłuchać słowa wstępnego, wygłosi go Jerzy Koenig. Popr.: je.

• Młody człowiek, który raz pokosztował żeglarstwa, będzie go pamiętał do końca życia. Popr.: je.

• Im dziecko starsze, tym trudniej go ubrać. Popr.: je.

• Oto okienko — kto i kiedy go wykonał, trudno powiedzieć. Popr.: je.

• Czasami jest to pojęcie za trudne, żeby go zdefiniować. Popr.: je.

• Nie znajdując w Rzymie rozgrzeszenia, znajduje go w ofierze kochającej go kobiety. Popr.: je.

W cytowanych zdaniach wyróżniony zaimek odnosi się do rzeczowników rodzaju nijakiego: słowo (wstępne), żeglarstwo, dziecko, okienko, pojęcie, rozgrzeszenie. Należało więc użyć formy je, nie: go.

[105]. [...]

--

Akcent wyrazowy

W języku polskim akcent wyrazowy pada najczęściej na przedostatnią sylabę (zgłoskę ); jest to akcent paroksytoniczny.

Przykłady: wie-cze-rza, po-la-no, Świ-te-zian-ka, ba-bu-lin-ka, na-u-ka.

au - w wyrazach pochodzenia greckiego i łacińskiego wymawiamy jako jedną zgłoskę (sylabę), np. au-la, au-ra, au-to, pau-za;

ale: za-u-wa-żyć, na-u-czy-ciel, na-u-myśl-nie (gdyż są to słowa polskie).

Podobnie: eu - Europa, eucharystia, eufemizm, eufonia.

Może się zdarzyć, że akcent pada na ostatnią sylabę (np. akurat) lub trzecią, a nawet czwartą od końca.

Skrótowce mają często akcent na ostatniej sylabie, np.:

SMS - esemes

WF - wuef.

by-li-by, by-ła-by; by-li-ście, ro-bił-bym, ro-bi-ła-bym; by-li-śmy; by-li-by-ście, by-li-by-śmy

Cząstki -by, -bym, -byś, -ście, -śmy nie wpływają na przesunięcie akcentu.

To samo dotyczy cząstek -sta, -set w liczebnikach, np. czte-ry-sta, o-siem-set.

Wyrazy pochodzenia greckiego lub łacińskiego zakończone na -yka, -ika mają z reguły akcent na trzeciej sylabie od końca, np. ma-te-ma-ty-ka, mu-zy-ka, in-for-ma-ty-ka [zasada ta nie do­tyczy słów rodzimych, np.: mo-ty-ka, bi-ja-ty-ka].

Jeżeli jednak dla wyrazu pochodzenia obcego zakończonego na -yka, -ika w którymś z przy­padków deklinacyjnych liczba sylab jest różna od liczby sylab mianownika, to wtedy wystę­puje akcent paroksytoniczny, czyli akcentowana jest przedostatnia sylaba, np. ma-te-ma-ty-ka-mi.

Uwaga: Nie wszystkie wyrazy pochodzenia obcego mają akcent na trzeciej sylabie od końca, np. at-mo-sfe-ra, mu-ze-um, li-ce-um

Niektóre wyrazy obcego pochodzenia zachowują akcent oryginalny, np. Wa-szyng-ton (ang. Washington), es-tab-lish-ment.

==

Przeczytaj też:

<podracki.doc>

wysłany w paczce <kjp5-akcent.zip>.

==

30-11-2004

Zagadnienia poprawności językowej - głównie w języku pisanym

Odmiany polszczyzny:

język mówiony - język pisany

język ogólnopolski, literacki - dialekty - gwary

Przykład: zaimek „ta” ma w bierniku formę „tę”, ale powszechnie używana jest potoczna forma „tą”.

Język pisany - „tę”.

Język mówiony - dopuszczalna forma „tą”.

Kwalifikatory (np. pot. - potoczny, wulg. - wulgarny) wskazują do jakiej odmiany języka należy dany wyraz.

Słowniki

Wydawnictwo Naukowe PWN - teraz jest firmą prywatną (dawniej: Państwowe Wydawnictwo Naukowe)

NSO\SJP\SWO - wszystkie są on-line <http://sjp.pwn.pl/>

Inny Słownik Języka Polskiego, red. Mirosław Bańko (z wulgaryzmami)

Rada Języka Polskiego <rjp.pl/> - wydaje opinie na temat poprawności językowej.

Wulgaryzmy

Nie przeklinać przy dziekanacie! :)

Wulgaryzmy często podkreślają emocje.

Czasem są wtrętami lub „przerywnikami” wypowiedzi, na przykład kiedyś „mocium panie” (Fredo - Zemsta).

Używanie wulgaryzmów świadczy zwykle o nieudolności językowej i ubóstwie języka.

Wulgaryzmy występują też czasem w sztuce, gdzie pełnią funkcję ekspresywną.

Jeżeli książka/film/sztuka ma oddać pełen realizm życia, bandyta, a nawet student, nie mogą mówić językiem literackim. Problem jednak polega na proporcjach. Zbyt częste wulgaryzmy

(patrz filmy Pasikowskiego) mogą razić także w sztuce.

Rosjanie mają przekleństwa, w których występują głoski miękkie, Anglosasi lubią w przekleństwach „f”.

Norma językowa

Kto ustala normę, co jest źródłem normy, np. języka literackiego?

Można powiedzieć, że norma jest w słowniku, ale... „który słownik?”.

Zgłoszono sugestię, aby Rada Językowa rekomendowała słowniki.

Słowniki PWN miały i mają taką rangę.

Aktualny kierownik -> lepiej -> obecny kierownik

Konkurs na krótki wierszyk zawierający słowo „nauka”. Termin - do pierwszych zajęć styczniowych.

Kryteria poprawności językowej

Uzualne (od uzus - zwyczaj).

Na ile kryterium uzualne ma wyznaczać normy poprawności językowej?

Wyślij mi SMS/SMS-a. Która jest bardziej poprawna?

Wyślij mi list - telegram - faks

Wyślij mi maila - SMS-a - esa

Formą poprawną jest „odnośnie do czegoś” (a nie: odnośnie czegoś).

Internet

strona internetowa

witryna internetowa

portal - bardziej ogólne

wortal - serwis tematyczny

www.rjp.pl (wejść i powiedzieć, czy to jest portal/wortal/witryna?)

Różne:

onomastyka - nauka o nazwach

Natywizm głosi, że w umyśle istnieją idee wrodzone (np. Kartezjusz, Leibniz).

Powieść E. Orzeszkowej: Bene nati (dobrze urodzeni).

==

07-12-2004

„Jak pisać? Poradnik”

Napisać ręcznie stronę jakiegoś tesktu (format A4, papier w kratkę, odstęp - jedna linia), a także wydruk komputerowy (tekst sformatowany).

Termin do 4 I 2005.

Możliwe rodzaje tekstu: pisma użytkowe (urzędowe, np. CV, gratulacje, kondolencje, list motywacyjny, nagana...) lub literackie.

sweater -> sweter

Beatles -> Bitelsi

Beatlesi

Przywiązywać do czegoś, a nie: komuś, ... (do sprawdzenia w słowniku) .

Praca domowa - wybieramy poprawne formy wyrazów i wyrażeń (plik <zalecamy.doc>).

Rzeczowniki, przymiotniki i zaimki odmieniają się przez przypadki, czyli podlegają deklinacji. Formą hasłową w słownikach jest mianownik liczby pojedynczej (M lp).

Nieodmienne jest imię żeńskie Beatrycze.

Nieodmienny jest rzeczownik „kakao”.

Czasowniki odmieniają się przez osoby, czasy, tryby, strony.

System odmiany czasownika nosi nazwę koniugacji.

Formą hasłową czasownika w słownikach jest nieodmienny bezokolicznik.

dobitek: „Zimno, a na dobitek pada”.

dobitka: `Końcowe uderzenie, po którym piłka wpada do bramki'.

„w miesiącu lipcu” - rusycyzm (popr.: „w lipcu”).

tylny, przedni.

liczba - ilość

liczba - w odniesieniu zbiorów policzalnych, zwłaszcza ludzi (np. liczba studentów w grupie, liczba miejsc w sali).

Dopuszczalne jest jednak wyrażenie: „Ilość samochodów w Gdańsku w ostatnim roku wyraźnie zwiększyła się”.

-alny

zapalny

Nie „unikalny” tylko „unikatowy”

1. wyłączać, wyłanczać

12. Ms lp dobru, złu, dobrze, źle

16. proszę pani!(zwrot grzecznościowy), proszę panią (proszę o coś lub do czegoś, np. „Proszę Panią o rękę!”; „Proszę Panią do tańca!”)

3. poszłem, poszedłem, żem poszedł

37. podkoszulka, podkoszulek

50. domyślić się, domysleć się

51. żaden, żadny

54. na dworze, na dworzu

56. wziąść, wziąć

67. w cudzysłowie, w cudzysłowiu

78. pół procent, pół procenta, pół procentu

79. półtorej roku, półtora roku

Uwaga: plik <Wybierz-.doc> z paczki <kjp8.zip> zawiera rozwiązanie ćwiczenia, które robiliśmy na zajęciach.

==

Kultura Języka Polskiego (KJP) 14-12-2004

Zagadnienia poprawnościowe.

Patriarchat (od gr. pater `ojciec', arche `władza') - dominacja mężczyzn (panowanie mężczyzny nad kobietą). Podstawowa kategoria filozofii feministycznej.

Matriarchat (od gr. mater `matka') - wg pewnych badań, forma organizacji w niektórych pierwotnych społeczeństwach.

man - woman

W związku z tym, że w słowie woman jest man, niektóre feministki używają formy womyn.

Bóg - Ponieważ rzeczownik God (Bóg) jest rodzaju męskiego, niektóre feministki używają terminu She-God lub He-She-God.

W języku polskim występuje problem nazw niektórych zawodów.

Pani premier -> (F) Pani premiera (to proponują niektóre feministki)

minister -> (F) ministra

student -> studentka

pani dyrektor -> (pot.) dyrektorka

pani kierownik -> (pot.) kierowniczka

Brak formy męskiej dla zawodów, które tradycyjnie były wykonywane przez kobiety np. przedszkolanka.

Na sprawdzian:

Liczebnik półtora ma dwie formy:

półtorej - gdy poprzedza rzeczownik rodzaju żeńskiego (np. póltorej godziny),

półtora - gdy poprzedza rzeczownik rodzaju męskiego lub nijakiego (np. półtora kilometra, półtora jabłka).

Rodzaje pism do napisania na 4 I 2005:

• Pisma użytkowe, urzędowe i związane ze staraniami o pracę:

CV, gratulacje, kondolencje, list motywacyjny, list oficjalny, list prywatny, nagana, ogłoszenie, opinia, podanie, podanie o przyjęcie do pracy, podziękowanie, prośba, protokół, przemówienie, reklamacja, sprawozdanie, umowa, upomnienie, upoważnienie, zaproszenie, zawiadomienie, życiorys, życzenia.

• Pisemne wypowiedzi w szkole i niektóre gatunki publicystyczne:

Biografia, charakterystyka postaci, esej, felieton, opis, opowiadanie, plan wydarzeń, rozprawka, streszczenie, wypracowanie, wywiad...

Sposoby pisania daty:

4 I 2004 (spacje)

4 stycznia (częsty błąd: „4 styczeń”, wynikający prawdopodobnie z dosłownego tłumaczenia z angielskiego)

4.01.2005

„Byczki w to(e)macie” - ryby w sosie pomidorowym (popularna konserwa w czasach PRL-u).

Temat zajęć: Typowe błędy we współczesnej polszczyźnie

Nazwy jednostek: gram, wolt, amper itd. odmieniają się (np. sto gramów, 220 woltów, 5 amperów).

łącznik - myślnik

Poprawnie: 11-letni (tutaj jest łącznik, a nie myślnik), jedenastoletni.

Łącznik różni się od myślnika przede wszystkim tym, że nie ma przed nim i po nim spacji. Łącznik powinien być też krótszy od myślnika .

Przykład użycia łącznika: biało-czerwona, Maria Skłodowska-Curie (odmiana: D., C., Ms.

Marii Skłodowskiej-Curie, N. Marią Skłodowską-Curie.

Przykład użycia myślnika: Rzeczywiście, większość funkcji w wersji testowej Ssmana nie działa, jednak program spełnia swoje podstawowe zadanie - wysyła SMS-y.

Z Poradni Językowej PWN:

łącznik i myślnik w tekstach internetowych Czy pisząc pauzę — której właśnie użyłem — na stronach internetowych i w ogóle w tekstach redagowanych komputerowo, możemy użyć krótkiej kreski, dostępnej bezpośrednio z klawiatury (łącznik), czy popełnilibyśmy błąd i powinniśmy posłużyć się pauzą albo półpauzą, których wpisanie jest trudniejsze, ale prezentują się chyba znacznie lepiej? Jak zapisać: w godz. 7:00 - 15:00? Odp. Świadomi i wymagający autorzy tekstów, do których - jak widzę - Pan należy, powinni odróżniać łącznik, czyli dywiz (krótka kreseczka scalająca wyrazy złożo­ne, np. polsko-czeski), od myślnika, zwanego też pauzą (kreska dłuższa poprzedzana oddzielająca części zdań, np. wtrącenia). Łącznika używa się bardzo często w tekstach elektronicznych zamiast myślnika. Przyczyną jest pewna trudność związana z wpisaniem tego drugiego znaku. Moim zdaniem nie trzeba tu dopatrywać się błędu, ale nie można też mówić o tekstach zredagowanych wzorcowo. Zaznaczam jednak, że ta tolerancja dotyczy tylko publikacji elektronicznych, zresztą też nie wszyst­kich, bo od profesjonalnych wydawców należy wymagać zachowania rygorów interpunkcji i typografii w każdym tekście. Mówiąc krótko: łącznik zamiast myślnika uchodzi w publikacjach elektronicznych o charakterze amatorskim i co najwyżej półprofesjonalnym. Pomiędzy cyframi oznaczającymi godziny lub lata również należy zastosować myślnik [w druku półpauzę - Red.]. W typografii używa się go przeważnie bez odstępów: 7:00-15:00, choć poprawny będzie też zapis 7:00 - 15:00. - Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

Ad 1. -> Uzasadnienie: ad, to nie skrót, lecz łacińskie słowo `do'.

„akwen wodny”, „okres czasu”, „miesiąc maj” - przykłady wyrażeń, w których drugi człon nie jest potrzebny; takie wyrażenia nazywamy pleonazmami .

aerobik (nie: „areobik”)

Areopag - dosł. `wzgórze Aresa' (gr. Areios pagos), na którym odbywały się obrady organu władzy w Atenach, zwanego areopagiem .

Stopniowanie przymiotników [zob. plik. <NSPP1756-1760.doc>]

krótki - krótszy - najkrótszy

dobry - lepszy - najlepszy

zły - gorszy - najgorszy

reprezentacyjny ; st. wyższy bardziej reprezentacyjny tylko w znaczeniu 2.

oczywisty - oczywistszy albo bardziej oczywisty

głodny - głodniejszy albo bardziej głodny

bezcześcić - bo bez czci.

jego, go, niego [dopełniacz i biernik zaimka on]

jemu, mu, niemu [celownik zaimka on]

Bez niego mi smutno.

Obraziłem się na niego.

Poszedłem do jego domu.

Nie ma go w domu.

Jego widzę wyraźnie, a ciebie - nie.

Gdy patrzę na niego, żal mi go.

Jemu wierzę, tobie - nie.

Daj mu spokój.

Skierowali się ku niemu pełni niepokoju.

on I m, D. jego, go, niego, C. jemu, mu, niemu, B. jego, go, niego, NMs. nim; ona ż DC. jej, niej, B. ją, N. nią, Ms. niej; ono n D. jego, go, niego, C. jemu, mu, niemu, B. je, nie, NMs. nim; lm M. m.-os. oni, ż.-rzecz. one, D. ich, nich, C. im, nim, B. m.-os. ich, nich, ż.-rzecz. je, nie, N. nimi, Ms. nich

(Formy: niego, niemu, nie, niej, nią, nich, nim używane są tylko po przyimkach) «zaimek nawiązujący do rzeczow­nika, użytego poprzednio w kontekście (niekiedy do przedmiotu nie nazwanego, lecz znanego mówiącemu), zastępujący rzeczownik raz użyty, dla uniknięcia powtarzania go w dalszym toku wypowiedzi; zaimek oznaczają­cy osobę, o której wspomina mówiący»

To on to zrobił.

Dajcie mu spokój.

Dam to tylko jemu, nie wam.

Rzuciła piłkę i chwyciła ją w locie.

Przyniosła mięso do domu i upiekła je w piecyku.

Miała brata i z nim wybierała się w podróż.

Wokół nich było pusto.

Dzięki niemu mógł studiować.

Mogła na nią zawsze liczyć.

◊ On jeden, ona jedna itp. «tylko on, tylko ona itp. z pominięciem innych»

◊ On sam, ona sama itp. «wyrażenie ekspresywne, zwracające szczególną uwagę na udział w czymś osoby, do której się odnosi»

◊ pot. Jak to on, ona itp. «wyrażenie wtrącone, oznaczające, że zachowanie się osoby, o której mowa w danej wypowiedzi, jest oczekiwane, charakterystyczne dla tej osoby»

◊ Diabli ich wiedzą. A niech go! A niech ich tam! Masz ją! Patrzcie go! «zwroty o charakterze ekspresywnym wyrażające najczęściej złość, gniew, zniecierpliwienie»

Formy jego, jej, ich bywają dołączane do tytułów takich jak: dostojność, ekscelencja, magnificencja, miłość, królewska (cesarska) mość, świątobliwość, wysokość itp.

Jego ekscelencja.

Jego królewska mość.

Jego magnificencja pan rektor.

-ń książk. «forma powstała z połączenia końcowej spółgłoski niektórych dawnych przyimków z formą biernika dawnego zaimka ь, używana po przyimkach rządzących biernikiem, odnoszącym się jedynie do rzeczowników rodzaju męskiego, np. nań (na niego), przezeń (przez niego), weń (w niego), zań (za niego)»

Spojrzał nań z ukosa.

Został przezeń odesłany.

Wpatrzona weń.

Zrobiono zań wszystko.

 

on II, ona, ono, odm. jak przym.

daw. «zaimek wskazujący, ten»

dziś tylko we fraz. książk. Onego czasu «niegdyś, bardzo dawno»

Bez kalesonów. Dwie pary kalesonów.

kolor bordowy albo kolor bordo

rzeczownik: bor-do - gatunek wina

przymiotnik: bor-do - ciemnoczerwony (może też wystapić w roli przysłówka, np. Pomalo­wać coś na bordo).

Uwaga: oba wyrazy (rzeczownik i przymiotnik) są nieodmienne.

bordowy → II bordo

bordo I n ndm

«francuskie wino czerwone lub białe, produkowane i rozlewane w rejonie miasta Bordeaux; wino bordoskie»

 

bordo II w użyciu przym. lub przysłówkowym «ciemnoczerwony; ciemnoczerwono»

Kolor bordo.

Suknia bordo.

Pomalować na bordo. [SJP]

brzytwa (nie: „brzytew”)

brzytwa ż IV, CMs. ~wie; lm D. ~ytw a. ~tew

«ostry nóż do golenia, zwykle składany» Ostrzyć brzytwę. Ciąć jak brzytwa. Ostry jak brzytwa.

□ Tonący brzytwy się chwyta. [SJP]

przynajmniej - bynajmniej

Przynajmniej ja tak sądzę.

W tej grupie jest przynajmniej dwóch studentów, którzy mieszkają w Kwidzynie.

To mi się bynajmniej nie podoba.

Kochasz go? Bynajmniej.

Bynajmniej możemy zastapić słowem „wcale”.

[zob. też <bynajmniej1.doc> w <rozne1.zip.]

bynajmniej «wcale, zupełnie, ani trochę, zgoła (zwykle w połączeniu z następującą partykułą nie)»

Głos miał donośny, ale bynajmniej nie przykry.

Z miłością bynajmniej się nie taił.

przynajmniej «partykuła podkreślająca w zdaniu to, na czym mówiącemu szczególnie zależy, co uważa on za minimum konieczne w jakiejś sytuacji; choć, choćby, chociaż, bodaj, co najmniej»

Przyjdź przynajmniej na godzinę.

Przynajmniej ty zostań ze mną.

Musi powiedzieć przynajmniej parę zdań.

Jest zimno, ale przynajmniej świeci słońce. [SJP]

Nie znam tego Amerykanina.

To zrobili ci Arabowie.

Podobają mi się te araby (o koniach).

(łac.) consensus - (pol.) konsens

bal - kłoda drewna, bal - impreza.

Czar balów, sterta bali.

kilogram -> forma skrócona: kilo

dekagram -> forma skrócona: deka

Dwa kilo ziemniaków. Pięć deka soli.

==

21-12-2004

Najczęściej spotykane błędy językowe (cd. )

Jedziemy do Sopotu (nie: „do Sopot”!).

Język polski jest językiem fleksyjnym - co się da odmienić, odmieniamy.

Nieodmienne: logo, euro, kakao, bordo, Beatrycze, kakadu, kiwi, jury, menu.

Nadużywane jest słowo „dokładnie” jako potwierdzenie, zgoda, aprobata.

dokooptować

dokooptować dk IV, ~tuję, ~tujesz, ~tuj, ~ował, ~owany

«dobrać kogoś do zespołu, przyjąć dla uzupełnienia lub powiększenia pewnej grupy»

Dokooptowano kilku członków do komitetu, do zarządu. [SJP]

Nagła poprawa (nie: „dramatyczna” - poprawa nie wiąże się z dramatem).

„Zyski naszej firmy dramatycznie wzrosły”.

Niektóre rzeczowniki nie mają liczby pojedynczej i występują tylko w liczbie mnogiej, np. drzwi, spodnie, wakacje. Są też rzeczowniki niemające liczby mnogiej, np. manna, sanna, życie.

Historyczna polszczyzna obok lp i lm wyróżniała jeszcze liczbę podwójną (dualis) , której formy były stosowane do przedmiotów tworzących naturalne pary, wyodrębnianych celowo jako dwa. Ślady istnienia liczby podwójnej zachowały się w odmianie wyrazów nazywają­cych owe pary, np. oczy, ręce, uszy; oczyma, rękoma (oprócz regularnych: oczami, rękami), oraz w tradycyjnych zwrotach typu Mądrej głowie dość dwie słowie.

Dwa trupy. Nie ma dwóch trupów.

Dwa procent, trzydzieści dwa procent - w przesłanych materiałach są obszerne komentarze na temat rzeczowników procent i promil.

procent m IV, D. -u, Ms. ~ncie; lm M. -y

1. lm MDB. procent (głównie przy liczebnikach) «setna część danej wielkości (%); odsetek»

Duży, znaczny, olbrzymi, nikły, niewielki, niski procent czegoś.

Dwa, trzy, pięć, dziesięć, sto procent ludności, zwierząt, przedmiotów.

Dwa i pół procent alkoholu, substancji.

Pięć i trzy czwarte procent zbiorów, łąk, lasów.

Zmniejszyć, powiększyć coś o kilka procent.

Dysponowano pięćdziesięcioma procentami funduszu.

Dziewięćdziesięciu procentom pracowników przyznano wysokie premie.

Pracę wykonano już w siedemdziesięciu pięciu procentach.

Zniszczenia oszacowano na trzydzieści procent.

◊ Być pewnym czegoś w stu procentach, uwierzyć komuś na sto procent itp. «być zupełnie pewnym czegoś, uwierzyć komuś całkowicie»

2. «dochód, jaki daje kapitał pożyczkowy; odsetki płacone przez dłużnika wierzycielowi za pożyczenie określonej sumy pieniędzy»

Wysoki, wygórowany, lichwiarski procent.

Procenty od kapitału.

Doliczyć procent (procenty).

Otrzymać, wypłacić procent (procenty).

Pożyczyć komuś (od kogoś) pieniądze na procent.

Ustalić, wyznaczyć procent od jakiejś sumy.

Złożyć, ulokować, umieścić pieniądze na procent (rzad. na procencie).

Żyć z procentu (z procentów).

Procent się powiększa.

Procenty rosną, maleją, obciążają czyjś rachunek.

◊ Oddać, zwrócić coś, odpłacić się itp. z procentem «oddać, zwrócić coś z naddatkiem, odpłacić się z nawiązką»

promil m I, D. -a; lm M. -e, D. -i (przy liczebnikach, z wyjątkiem liczebników ułamkowych, w MDB. lm : promil) «jedna tysięczna część dowolnej wielkości, dziesiąta część procentu»

Roztwór zawierał pół promila soli.

Dwa, pięć, sto promil.

Zadowolił się kilkoma promilami zysku.

Liczebniki porządkowe: pierwszy, drugi, trzeci, setny, sto pierwszy, dziewięćsetny, dziewięćset sześćdziesiąty szósty, tysięczny (a. tysiączny), tysiąc dwudziesty piąty, tysiąc sto pierwszy itd.

dwa tysiące czwarty (nie: „dwutysięczny czwarty”!).

dwa tysiące piąty

Problemy z rodzajem gramatycznym

Dzieci (kobiety) powinny. Dzieci (kobiety) zrobiły.

te kobiety, te dzieci; ci chłopcy, ci studenci

„Chłopaki nie płaczą”.

(Te) chłopaki zrobiły. (Ci) chłopacy zrobili.

to kworum (atelier, jury, party, tabu, wideo); wyjątek: ten show

to moje dziecko - kocham je

to opus (łac. `dzieło, utwór'); por. Finis coronat opus - łac. `Koniec wieńczy dzieło'.

opus n odm. jak m IV, D. -u, Ms. ~sie; lm M. -y muz. «utwór lub zbiór utworów jednego kompozytora, numerowany według kolejności pierwszych wydań (skrót: op.)» Opus dziesiąte. Nokturn z opusu dziesiątego.

ta pomarańcza (strucla, szufla), ta kontrola

ten podkoszulek (NSPP podaje też formę potoczną: podkoszulka)

ten małż małż m II, DB. -a; lm M. -e, D. -y a. -ów 1. «mięczak z gromady o tej samej nazwie»

ta sędzia (wojewoda, starosta) - o kobiecie zajmującej dane stanowisko

Niektóre rzeczowniki mają rodzaj oboczny, męski lub żeński, np.: rodzynek | rodzynka, klusek | kluska, mórg | morga, łazanek | łazanka, zapisek | zapiska.

W wypadku zbiorów policzalnych, a w szczególności w odniesieniu do ludzi, używamy słowa „liczba”, np. liczba osób, liczba uczestników.

kanister (nie ma słowa „karnister”) - to będzie na sprawdzianie.

Byłem w Wiedniu. Regionalizm krakowski: „Byłem we Wiedniu”

Kilo manny. (Czego nie ma? Manny.)

Rzeczownik manna odmienia się jak panna.

manna ż IV, CMs. ~nnie 1. blm «bardzo drobna, łatwo strawna kasza otrzymywana z przemiału oczyszczone­go ziarna pszenicy; grysik» Kasza manna. Zjeść talerz manny, talerz kaszy manny. Kupić, zważyć itp. kilo manny, kilo kaszy manny.

gryczana to przymiotnik od gryka

Kup dwa kilo kaszy gryczanej.

Ranna (w sensie poranna) rosa; czego nie ma? - rannej rosy.

kobziarz - dudziarz (w językach angielskim i szkockim bagpipes = dudy)

kobza ż IV, CMs. ~zie; lm D. kobz «ludowy instrument muzyczny o kilku strunach, typu lutni, rozpowszechniony obecnie na Ukrainie i w Rumunii, znany w dawnej Polsce; nazwą tą określa się błędnie dudy»

kontynuować (nie: „kontynuować nadal”)

ang. manager - pol. menedżer, kierownik

Wydział Zarządzania i Ekonomii PG kształci menedżerów.

W SJP nie ma słowa menadżer, ale w NSO mamy: menadżer zob. menedżer

W SJP jest natomiast:

menażer [od fr. ménager - kierować, zarządzać] m IV, DB. -a, Ms. ~erze; lm M. -owie, DB. -ów «osoba zajmu­jąca się organizowaniem występów artysty, sportowca albo zespołów artystycznych lub sportowych» Menażer sławnej gwiazdy filmowej.

Kwidzyn, w Kwidzynie.

labor - łac. `praca'

Ora et labora! (Módl się i pracuj!) - Kwintesencja reguły św. Benedykta (zakonu benedyktyńskiego).

„benedyktyńska praca” - ciężka, żmudna, mrówcza praca (np. przepisywanie książek w średniowieczu przez mnichów zakonnych).

benedyktyński ~scy «odnoszący się do benedyktyna» Opactwo benedyktyńskie. przen. «mozolny; wytrwały» Benedyktyńska praca. Benedyktyńska cierpliwość.

Św. Benedykt z Nursji założył w 529 r. na Monte Cassino pierwszy zakon powstały po upadku cesarstwa rzymskiego zachodniego (476 r.) .

lubić, lubią, lubiłem, lubiłam

Odmiana zaimków on, ty, ja [odmiana zaimków on, ona, ono zob. <kjpc9-popr>]

go, jego, niego

cię, ciebie

mi, mnie

Chcę go zaprosić (ale: Chcę zaprosić jego, a nie ciebie).

Wyjdę za niego.

Jego nie lubię.

Kocham cię i cały czas myślę o tobie.

Tobie tylko ufam.

Daj mi swą rękę.

„mi się podoba” Mnie się to podoba (na pewno będzie na sprawdzianie)

ja D. mnie, C. mnie, mi, B. mnie, mię, N. mną, Ms. mnie; lm → my«zaimek osobowy, którym osoba mówiąca oznacza siebie» Ja to zrobię. Mnie tam nie było. Daj to mnie. Podaj mi książkę. Lubił mnie, rzad. mię. Chodź ze mną. Mówił o mnie. Nie troszcz się o mnie. Δ poet. Jam «forma skrócona: ja jestem» Δ Celownikowa forma enklityczna mi wyrażająca stosunek uczuciowy mówiącego do treści zdania, występująca w rozkazach i wykrzyk­nikach oraz zdaniach zawierających ocenę, opinię o kimś, o czymś: Przestań mi płakać! Ładne mi wakacje! Zmizerniałeś mi trochę.

ja n ndm w użyciu rzecz. «własna osoba; jaźń» Zrezygnować z własnego ja.

ty D. ciebie, C. tobie, ci, B. ciebie, cię, N. tobą, Ms. tobie; lm → wy «zaimek oznaczający osobę, do której jest skierowana wypowiedź mówiącego — w stosunkach dobrej znajomości, poufałości (w mianowniku używany zwłaszcza dla położenia nacisku, często w połączeniu z ruchomą końcówką czasownika, z którym się łączy; forma celownikowa tobie (i skrócone ci) wyrażająca stosunek uczuciowy mówiącego do treści zdania występuje w rozkazach i wykrzyknikach oraz zdaniach zawierających oceny, opinię o kimś, o czymś)» Napisałem do ciebie list. Mówiłem ci już o tym. Dałem to tobie, nie jemu. Zosiu, widziałem cię wczoraj w kinie. Ciebie nie wezmę z sobą, tylko jego. Tylko na ciebie mogę liczyć! Chcę się z tobą koniecznie zobaczyć. Czy ty to wreszcie zrobisz? A idźże ty, wariacie! A ty co byś zrobił na moim miejscu? Będziesz ty się jeszcze śmiał! Ej, ty tam! Słyszysz? Gdzie tobie do niego. Nie wstyd ci? ◊ Ty jeden (sam)… ty jedna (sama) «tylko ty, nikt inny» ◊ Mówić komuś (do kogoś) ty, być z kimś na ty (per ty), przejść z kimś na ty «zwracać się do kogoś po imieniu, w drugiej osobie, z pominięciem wyrazów pan, pani czy też tytułu» ◊ pot. (A) niech (bodaj) cię! Żeby cię (diabli)! Masz tobie! «zwroty wykrzyknikowe o charakterze ekspresywnym, wyrażające różne uczucia, najczęściej podziw, gniew, zaskoczenie, zniecierpliwienie» ◊ Proszę ja ciebie…, powiadam ci… «zwroty wtrącane w zdaniu, w mowie potocznej» ◊ Mam cię! a) «okrzyk towarzyszący chwytaniu kogoś» b) «stwierdzenie, że się kogoś złapało na błędzie, na omyłce» □ Jak ty komu, tak on tobie. □ Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe.

ci pot. «skrócona forma celownika w funkcji partykuły wzmacniającej» To ci nieszczęście! Chodzi ci taki po świecie nie wiadomo po co. Cisza — a tu nagle jak ci huknie!

Mysz (mysza :) )

Mąż sędzi.

Mąż pani prezydent.

Pani doktor.

Pani profesor.

na dworze (gwarowe: „na dworzu”)

Dom stoi przy ulicy (albo: na ulicy).

NSPP podaje przykład: Mieszkać na ulicy Marszałkowskiej, pot. na Marszałkowskiej, oficj. przy ulicy (nie: w ulicy) Marszałkowskiej.

Zob. też <21-12-04.doc>

na tylnym siedzeniu

wskutek - na skutek (nie: „na wskutek”).

==

4.01.2005

Interpunkcja

Główne problemy: znaki przestankowe (znaki prozodyczne), a zwłaszcza przecinki.

Problemy z kropką występują głównie w pisowni skrótów.

s. 75 (pomiędzy . i 7 jest spacja)

SA - Spółka Akcyjna

U.S.A. - taka jest pisownia amerykańska.

ale pisownia polska nakazuje pisać takie skróty bez kropek, np.

PRL, PKO, USA, ONZ

Sp. z o o.

Jeżeli liczby porządkowe podajemy cyframi, wtedy stawiamy kropkę (ale są wyjątki, np. Dziś jest 8 stycznia).

Ona mieszka na 5. piętrze.

W 2. poł. XX w.

W latach 90. XX w.

Ale:

Od godziny 4 do 6 będę w domu.

Elegancko jest napisać: 4 stycznia 2005 r.

4.01.2005

4 I 2005

4-01-2005 - to jest nieprawidłowy zapis.

p.n.e. - przed naszą erą

n.e. - nasza era

A.D. - anno domini (roku Pańskiego)

Przecinek jest, obok kropki, najczęściej stosowanym znakiem, a jego pisownia sprawia najwięcej trudności.

Przecinek oznacza zwykle pauzę w czytanym tekście, sygnalizuje przerwę w mówieniu.

To, czy oddzielamy składniki zdania od siebie, zależy od funkcji, jaką pełnią one w zdaniu.

Powiedz mi, jakie masz dziś plany?

Jakie masz dziś plany, powiedz wreszcie?

Pełno u nas dziewcząt, jakich za granicą nie spotkasz.

Dziewcząt, jakich u nas pełno, za granicą nie spotkasz.

Mam już jako takie warunki do pracy. (tu nie ma przecinków)

==

Zasady interpunkcji polskiej <http://slowniki.pwn.pl/zasady/629739_1.html>

85. ZNAKI ODDZIELAJĄCE. UWAGI OGÓLNE

Mamy do dyspozycji trzy znaki o funkcji oddzielającej: kropkę, która jest najsilniejszym z nich, średnik i przecinek. Funkcję taką, oprócz swej podstawowej funkcji, mogą pełnić również wykrzyknik, pytajnik oraz wielokropek. Gdy dochodzi do zastąpienia kropki przez jeden z wymienionych znaków, granica pomiędzy wypowiedzeniami jest sygnalizowana za pomocą dużej litery rozpoczynającej następne wypowiedzenie.

Różnicę w użyciu kropki, średnika i przecinka pokazuje następujący przykład:

Podobnie malarze dążyli do oddania złudnych iluzji; nie dbali o odtworzenie przedmiotu tak, jak on wygląda, gdy się na niego patrzy z bliska, ze wszystkich stron; malowali go tak, jakim się wydawał z daleka, w blasku światła lub w półmroku. (J. Białostocki)

To rozbudowane wypowiedzenie składa się z trzech względnie samodzielnych i współrzędnych względem siebie całości. Dwie pierwsze zostały oddzielone średnikami, trzecią — końcową — zamyka kropka. W obrębie drugiej i trzeciej części wypowiedzenia autor zastosował dodatkowo przecinki w celu podkreślenia budowy składniowej tych wypowiedzeń.

==

Nie dajemy spacji:

- przed dwukropkiem, cudzysłowem zamykającym, kropką, wykrzyknikiem;

- po nawiasie otwierającym i po znaku cudzysłowu.

Powinniśmy zastanowić się nad postawieniem przecinka, gdy mamy:

• szereg wyrazów o podobnej funkcji.

Przykład: Kupiłem długopis, zegarek, książkę i samochód.

Młoda smukła dziewczyna...

Młody zdolny pracowity student...

• Powtórzenia wyrazów

• Wykrzykniki lub wołacze

Przykłady:

Oj, coś mnie boli!

Ach, co mi zrobiłaś!

No cóż, jakoś sobie poradzę.

Piotrze, daj mi spokój!

Janie, czy mnie kochasz?

• Zdania złożone

• Dopowiedzenia i wtrącenia

Mamy w języku polskim wyrazy, przed którymi z zasady nie stawiamy przecinków:

i, oraz, tudzież, lub, albo, bądź, ani, ni, a(w funkcji i).

Gdy wyrazy te powtarzamy, wtedy stawiamy przecinek przed drugim i następnymi powtórzeniami.

Np. Interesował się filmem i teatrem, i muzyką, i sportem.

Nie wiem, czy uda wam się kupić tę czy inną maszynę. [Tu czy nie jest powtórzeniem]

Przed wieloma wyrazami stawiamy przecinek, np: a, by, choć, czyli, gdyż, innymi słowy, ale, jeżeli, że ...

Przykład zdania, w którym interpunkcja zmienia sens rozkazu (podczas I WŚ)

„Rozstrzelać nie można ułaskawić”.

Rozstrzelać, nie można ułaskawić.

Rozstrzelać nie można, ułaskawić.

Był piękny poranek. - typowy szyk w języku polskim

Poranek piękny był. - dziwaczny szyk przestawny

Skróty nietypowe:

P.T. - pleno titulo (formuła grzecznościowa - „z wszystkimi tytułami”)

PS - post scriptum, dosł. „po napisaniu” (listu)

zł - bez kropki

dr, inż., prof., hab.

Jeżeli „spotkałem się z dr. Zabieglikiem” („dr.” w tym przypadku oznacza „doktorem”).

==

Zob. też:

<http://slowniki.pwn.pl/zasady/>

INTERPUNKCJA POLSKA

    XI. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ INTERPUNKCJI

    XII. ZNAKI INTERPUNKCYJNE

XII. ZNAKI INTERPUNKCYJNE

    85. ZNAKI ODDZIELAJĄCE. UWAGI OGÓLNE

    86. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI

    87. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI

    88. POMIJANIE KROPKI

    89. ŚREDNIK

    90. PRZECINEK

    91. ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA

    92. WIELOKROPEK

    93. MYŚLNIK

    94. PYTAJNIK

    95. WYKRZYKNIK

    96. DWUKROPEK

    97. NAWIAS

    98. CUDZYSŁÓW

    99. INTERPUNKCJA POLSKA — PODSUMOWANIE

90. PRZECINEK

    90.1. Przecinek używany pojedynczo lub podwójnie

    90.2. Użycie myślników zamiast przecinków

    A. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady ogólne

    B. Przecinek pomiędzy zdaniami podrzędnymi i nadrzędnymi. Zasady szczegółowe

    C. Przecinek pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo

    D. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły ogólne

    E. Zdania współrzędne spójnikowe. Reguły szczegółowe

    F. Przecinek między częściami zdania pojedynczego

    G. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi spójnikowo

    H. Przecinek a wyrażenia porównawcze

    I. Przecinek między częściami zdania pojedynczego połączonymi bezspójnikowo

    J. Wyrażenia wprowadzające i wtrącone

91. ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA. UWAGI OGÓLNE

[392]    Znaki tego typu stosuje się, aby w przybliżeniu oddać w piśmie takie właściwości mowy, jak: intonacja, zawieszenie głosu, przerwanie wypowiedzi spowodowane względami emocjonalnymi albo potrzebą zwrócenia uwagi odbiorcy. Znaki prozodyczne (wielokropek, myślnik, pytajnik) są do pełnienia takiej funkcji szczególnie odpowiednie. Należy jednak pamiętać, że również inne znaki interpunkcyjne mogą służyć do oznaczania wymienionych właściwości mowy (zob. tabelę w par. 83). Najbardziej interesujących przykładów w zakresie użycia znaków tego rodzaju dostarcza literatura:

    - Co też Rozalia opowiada? — zgorszyła się pani Alicja. — Jak można tak mówić?

    - O właśnie, mówić! A robić można?

Pani Alicja bezradnie załamała ręce.

    - Jezus Maria, jaka też Rozalia jest... Słowa nie można powiedzieć. (J. Andrzejewski)

Wielokropek i myślnik są także znakami służącymi do oznaczania opuszczeń. Nierzadko te dwie funkcje wiążą się z sobą. Pokażą to odpowiednie przykłady w następnych paragrafach.

==

Słownik wyrazów obcych Kopalińskiego <http://www.slownik-online.pl/index.php> podaje:

-PED(A)-, -PEDO-, PAJDO- w złożeniach: dziecko; potomek, latorośl.  

pedagog nauczyciel, wychowawca; teoretyk nauczania i wychowania.  

pedagogia zespół środków i metod nauczania, wychowania.  

pedagogika teoria wychowania i nauczania; świadoma i celowa działalność wychowawcza; por. andragogika. Etym. - gr. país dpn. paidós 'dziecko; chłopiec'; paidagōgós 'niewolnik opiekujący się dziećmi swego pana i od­prowadzający je do szkoły'; agogós 'kierownik; przewodnik' z ágein, zob. agonia; por. encyklopedia; ortopedia; pederasta; pediatra.

Organizatorem jest redakcja Magazynu Konsumenta „Solidna Firma”. Lauretami konkursu byli dotychczas: 2001 r. — Krystyna Czubówna, Stefania Grodzieńska, Gustaw Holoubek, Jeremi Przybora, Bohdan Tomaszew­ski i Barbara Wachowicz (Mistrz Mowy Polskiej Vox Populi); 2002 — Jolanta Fajkowska, Krystyna Głowniak, Tadeusz Sznuk, Ryszard Tadeusiewicz, Wiktor Zin i Tadeusz Zwiefka; 2003 — Jan Nowak-Jeziorański, Graży­na Torbicka i Krzysztof Zanussi, a także Józef Oleksy i Jan Rokita (obaj Vox Populi); Hance Bielickiej nadano tytuł: Mistrz Mowny, a Janusz Tazbir otrzymał Wawrzyna Mowy Polskiej; 2004 — Anna Dymna, Wojciech Młynarski, Małgorzata Tułowiecka, Wojciech Mann, a w plebiscycie publiczności (Vox Populi) laureatami zosta­li: Lucjan Kydryński i Jan Englert. Redakcja ta organizuje również Mistrzostwa Polski w Składaniu Życzeń Świątecznych i Noworocznych (trzecie z kolei odbyły się 16 grudnia 2003 r.) .

[Z Wikipedii <pl.wikipedia.org/wiki/>]

Marcus Tullius Cicero (106-43 r. p.n.e.) - najwybitniejszy mówca rzymski, popularyzator filozofii greckiej, polityk i mąż stanu, słynny ze stłumienia spisku Katyliny. Stronnik optymatów. Zamordowany wraz z bratem Kwintusem na polecenie Marka Antoniusza, który zemścił się w ten sposób za obelżywe filipiki. Jego ogromny dorobek literacki stanowią dzieła retoryczne: De oratore (O mówcy), Brutus, Orator, a także dzieła filozoficzne: De re publica (O państwie), De officiis (O powinnościach), De finibus bonorum et malorum (O granicach dobra i zła) i inne. Szczególną wartością odznaczają się Listy Cycerona. Najcenniejsze są jednak mowy, w tym: Mowy przeciwko Katylinie, W obronie Milona i Filipiki przeciwko Antoniuszowi oraz Mowy przeciwko Werresowi. Cycero, jako homo novus (czyli jako pierwszy w rodzinie sprawujący urząd konsula), rozpoczął swą karierę jako kwestor w 75 roku p.n.e., w 69 został edylem kurulnym, w 66 pretorem, w 63 konsulem. To właśnie za konsula­tu wykrył spisek Katyliny, co zostało opisane w De coniuratione Catilinae Salustiusza. Przez długie wieki Cy­ce­ron był uważany za wzór mówcy, który potrafił przedstawić argumenty w sposób logicz­ny, a zarazem obrazo­wy i piękny. Według świadectw współczesnych Cyceron miał tak przemożny wpływ na słu­chaczy, że mógł swo­bodnie rządzić ich uczuciami (lud rzymski płakał, gdy Cycero mówił o niewinnie uwięzionym, był pełen niena­wiści, kiedy mówca wygłaszał orację przeciw zbrodniarzowi). Pisano o nim: Marcus Tullius Cicero, clarus ora­tor Romanus (łac.) - "Marek Tullius Cycero, sławny mówca rzymski". Zob. też. <http://www.adwokatura.org.pl/aktualnosci_sylwetki_5601_Cyceron.htm>

[Z Wikipedii <pl.wikipedia.org/wiki/>]: Kwintylian, Marcus Fabius Quintilianus (ok. 35 - ok. 95), najwybit­niej­szy przedstawiciel rzymski w dziedzinie teorii wymowy. Pierwszy płatny z kasy państwowej nauczyciel retoryki. Kwintylian urodził się w Calagurris (obecnie Calahorra w Hiszpanii) i z zawodu był adwokatem. Został kierow­nikiem pierwszej państwowej szkoły retorycznej, założonej przez Wespazjana. Jego najważniejsze dzieło w 12 księgach Kształcenie mówcy (łac. Institutio oratoria), zawiera nie tylko teorię wymowy, ale i uwagi o wychowa­niu oraz ideał nauczyciela.

Według Kwintyliana mowa powinna uczyć, bawić i motywować. Aby poprawnie zbudować mowę należy uwzględnić następujące elementy:

inventio - zebranie materiału;

disputatio - skomponowanie materiału;

elocutio - nadanie odpowiedniej formy stylistycznej;

memoria - zapamiętanie mowy;

actio - wygłoszenie mowy.

Dobry mówca powinien być dobrze wykształcony, znać teorię wymowy, a także mieć nieposzla­kowane zasady moralne. Za wzór wymowy stawiał Cycerona (który skądinąd był też najsławniej­szym rzymskim teoretykiem wymowy i to na jego pracach przeważnie bazował Kwintylian).

Kwintylian dowodził że wychowanie zbiorowe przynosi o wiele więcej korzyści niż nauczanie prywatne, argu­mentując to tym między innymi, że przyszły mówca będzie żył wśród ludzi, więc jak najwcześniej powinien się do tego przyzwyczajać. Zwracał uwagę na zawierane w szkole przyjaźnie, które łączą ludzi na całe życie. W szkole uczniowie uczą się nie tylko od nauczyciela, ale i od siebie nawzajem. Te i inne jego wywody przyczyniły się do upowszechnienia idei zbiorowego nauczania w Rzymie.

Przedstawiona przez niego pierwsza teoria szkoły publicznej powinna spełniać następujące warunki :

odpowiednio dostosowany do wieku uczniów program nauczania,

dobry nauczyciel,

stosowanie przemienności lekcji,

robienie przerw między lekcjami,

zapewnienie uczniom wypoczynku.

Kwintylian został obdarzony godnością konsula przez Domicjana za zasługi w dziedzinie nauczania.

Zob też: J.Z Lichański, Co to jest retoryka? Wprowadzenie do historii, teorii i praktyki retoryki <http://www.lichanski.pl/>

W okresie międzywojennym odpowiednikiem tej instytucji była Polska Akademia Umiejętności.

Do pobrania np. ze stron: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/fides_ratio_0.html; http://www.mateusz.pl/dokumenty/fides/; http://papiez.wiara.pl/index.php?option=content&task=view&id=59

kalka ż III, CMs. ~lce; lm D. kalk (kalek)

1. «cienki papier powleczony z jednej strony farbą, służący do odbijania pisma, kopiowania rysunku lub wzoru»

Kalka maszynowa, ołówkowa, techniczna, kreślarska. Arkusz kalki. Pisać przez kalkę.

2. «przezroczysty papier lub materiał płócienny do rysunków technicznych kopiowanych później na papierze światłoczułym» Kalka szkicowa.

3. «dokładnie przerysowany lub odmalowany obraz, wzór, rysunek; kopia pisma» Kalka obrazu.

4. jęz. «wyraz lub wyrażenie złożone wprawdzie ze składników rodzimych, ułożonych jednak na wzór obcego wyrazu lub wyrażenia, np. pod-miot (łc. sub-iectum); replika, odbitka» [SJP]

enklityka ż III, CMs. ~yce; lm D. ~yk jęz. «wyraz zwykle jednozgłoskowy, nie mający samodzielnego akcentu, łączący się pod względem akcentowym z wyrazem poprzedzającym» z gr.

zgłoska ż III, CMs. ~sce; lm D. ~sek 1. jęz. «rytmiczny odcinek mowy, którego ośrodkiem jest samogłoska, mogący stanowić wyraz lub część wyrazu; sylaba» Zgłoska akcentowana, nieakcentowana. Podzielić wyraz na zgłoski. Δ Zgłoska otwarta «zgłoska zakończona samogłoską» Δ Zgłoska zamknięta «zgłoska zakończona spółgłoską» 2. książk. «znak graficzny głoski, litera» zwykle w zwrocie: Zapisać (się), uwiecznić złotymi zgłoskami «zapisać (się) w pamięci, upamiętnić (się) dzięki zasługom». [SJP]

Dzielenie wyrazów na sylaby ma znaczenie również wtedy, gdy dzielimy wyrazy w tekście.

onomastyka ż III, CMs. ~yce, blm «dział językoznawstwa, nauka o nazwach geograficznych i osobowych; nazewnictwo» [SJP]

przywiązywać ndk VIIIa, przywiązuję (nie: przywiązywuję, nie: przywiązywam) [...] Przywiązywać do czegoś (nie: przypisywać czemuś) wagę (nie: uwagę, nie: znaczenie, nie: rolę, nie: wartość) «zwracać na coś uwagę, uważać coś za ważne» [...] (NSPP). Ale w SJP mamy przykład: ◊ Przywiązywać wagę, znaczenie do czegoś «uważać coś za ważne, za istotne»

myślnik m III, D. -a, N. ~kiem; lm M. -i «znak graficzny interpunkcyjny w kształcie poziomej kreseczki (—), którego się używa m.in. zamiast domyślnego członu zdania, przed wyrażeniem uogólniającym to, co zostało wyszczególnione poprzednio, po bardziej rozwiniętych członach w celu nawiązania do pierwotnego toku zdania; pauza» [SJP];

łącznik m III, D. -a, N. ~kiem; lm M. -i [...] 3. «znak graficzny w kształcie krótkiej kreski poziomej, używany przy łączeniu wyrazów złożonych, nazw podwójnych itp. lub przy przenoszeniu części wyrazów do następnego wiersza; dywiz» [...]. [SJP]

pleonazm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y lit. «wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczą­cych; zbędne określenie, np. mokra woda» [SJP]

areopag m III, D. -u, N. ~giem; lm M. -i hist. «w starożytnych Atenach: początkowo — główny organ ustawodawczy i sądowy, później (od poł. V w. p.n.e.) — ograniczony do sądownictwa w sprawach przestępstw zagrożonych karą śmierci» przen. «grono osób rozstrzygających w sposób autorytatywny jakieś sprawy» Areopag literacki. Areopag profesorów. [SJP]

reprezentacyjny ~ni 1. «reprezentujący kogoś, coś; służący do reprezentacji, przeznaczony na reprezentację» Reprezen­tacyjna drużyna sportowców. Fundusz, strój reprezentacyjny. 2. «nadający się do reprezentowania kogoś, czegoś, dobrze się prezentujący; okazały, wystawny, wytworny» Reprezentacyjny apartament. Reprezentacyjna dzielnica miasta. Reprezenta­cyj­na kobieta. 3. → reprezentatywny Δ Metoda reprezentacyjna «w statystyce: metoda szacowania wielkości liczbowych dotyczą­cych całej zbiorowości na podstawie części tej zbiorowości, wylosowanej lub wybranej» reprezentatywny ~ni «dobrze repre­zentujący kogoś, coś, mający charakterystyczne cechy reprezentanta jakiejś zbiorowości; typowy» Reprezentatywne dzieło pisarza. Postać reprezentatywna dla całego środowiska. [SJP]

cd. - ciąg dalszy; cdn. - ciąg dalszy nastąpi.

Δ jęz. Liczba podwójna «forma gramatyczna oznaczająca, że dany wyraz odnosi się do dwóch osób lub do dwóch przedmiotów, właściwa językowi staropolskiemu» [SJP]

Benedykt z Nursji, święty (ok. 480-547), opat, założyciel i twórca reguły zakonu → benedyktynów; organi­za­tor życia zakonnego w zach. Europie; gł. patron Europy (ogłoszony w 1964 r. przez papieża Pawła VI); począt­ko­wo prowadził życie eremickie; ok. 529 r. osiadł z kilkoma mnichami na Monte Cassino i rozpoczął budowę kościoła oraz klasztoru; w sztukach plast. przedstawiany w habicie z księgą reguły zakonu, kielichem z wężem. Zob. np. <http://lubin.benedyktyni.pl/regula/>

granica ż II, DCMs. ~cy; lm D. ~ic 1. «linia zamykająca lub oddzielająca pewien określony obszar; kontur, zarys; linia oddzielająca terytorium jednego państwa od innych» [...] ◊ Jechać, wysłać kogoś za granicę «jechać, wysłać kogoś do obcego państwa, kraju» ◊ Mieszkać, przebywać, studiować itp. za granicą «mieszkać itp. poza krajem, w obcym państwie» [...]

zagranica ż II, DCMs. ~cy, blm «kraje leżące poza granicami danego państwa; ludność, mieszkańcy tych krajów» Reprezentować państwo wobec zagranicy. Wrócić z zagranicy. Stosunki z zagranicą. [SJP]

---