[wersja robocza!]
Słowniczek terminów z dziedziny językoznawstwa
(wybór)
apelatyw zob. apelatiwum
apelatiwum jęz. rzeczownik będący nazwą całej klasy desygnatów, np. człowiek, zwierzę, roślina; rzeczownik pospolity <łac. appellativum>
apelatywny jęz. mający charakter rzeczownika pospolitego <od apelatyw>.
eponim - osoba (prawdziwa a. mityczna), której imieniem coś nazwano (miejscowość, kraj, okres czasu, rodzinę itd.); mityczny (zazw.) protoplasta, totemowe zwierzę a. przedmiot, uważane przez jakąś grupę etniczną (np. plemię) za źródło jej nazwy; urzędnik staroż. (np. ateński archont, rz. konsul), którego imieniem oznaczano w chronologii okres jego kadencji. Etym. - gr. epōnymos 'nazwany wg czegoś; dawca imienia (nazwy)'; zob. Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych Władysława Kopalińskiego (PWN, 1996)
eponim m IV, D. -a, Ms. ~mie; lm M. -y 1. «nazwa osoby (także mitycznej), zwierzęcia lub przedmiotu, od których nazwano np. miejscowość, grupę etniczną, okres czasu» 2. D.=B.; lm M. -i, DB. -ów hist. «w starożytności: urzędnik (np. archont, konsul), którego imieniem oznaczano okres jego kadencji»
eufemizm - eufemizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y «słowo lub zwrot użyte zastępczo w intencji złagodzenia wyrażeń drastycznych, dosadnych lub nieprzyzwoitych» Posłużyć się eufemizmem.
frazeologia ż I, DCMs. ~gii; lm D. ~gii (~gij) 1. jęz. «zasób wyrażeń i zwrotów właściwych danemu językowi» Frazeologia polska, francuska. Frazeologia potoczna. 2. blm «dział językoznawstwa badający wyrażenia i zwroty występujące w danym języku, charakterystyczne dla danego języka» Frazeologia porównawcza. 3. «pogardliwie o ozdobnych wyrażeniach i zwrotach pozbawionych głębszej treści» Błyskotliwa, czcza frazeologia.
frazeologizm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y jęz. «ustabilizowany w danym języku związek wyrazowy, zleksykalizowany zwrot» Frazeologizmy języka polskiego, węgierskiego.
głoska ż III, CMs. ~sce; lm D. ~sek 1. jęz. «najmniejsza jednostka fonetyczna języka wymawiana przy określonym stałym układzie narządów mowy; dźwięk mowy» Głoska dźwięczna, bezdźwięczna. Głoska nosowa, ustna. Głoski miękkie, twarde. Wymawiać głoski. 2. przestarz. «znak graficzny głoski; litera» dziś tylko we fraz. Zapisać, wyryć coś, zapisać się złotymi głoskami «upamiętnić, uwiecznić coś, zwykle czyjeś zasługi, chwalebne czyny; zyskać sławę»
hybryda - wyraz pochodzący z dwóch języków, np. cooltura 'kultura' albo składające się z liczby i liter np. 3maj się 'trzymaj się'. Etym. - od łac. hybrida 'potomek Rzymianina i nie-Rzymianki'.
kontaminacja ż I, DCMs ~cji; lm D. ~cji (~cyj) 1. «połączenie, powiązanie, zmieszanie różnorodnych czynników w jedną całość» Kontaminacja pojęć, zagadnień. Kontaminacja wątków literackich. 2. jęz. «skrzyżowanie i zespolenie elementów dwóch form, dwóch wyrazów lub dwóch połączeń wyrazowych; wyraz lub związek wyrazowy, powstały w wyniku takiego skrzyżowania» |Kop. kontaminacja zmieszanie, skrzyżowanie różnorodnych czynników w nową całość; skrzyżowanie (części) dwóch wyrazów a. wyrażeń, nasuwających się mówcy jednocześnie i połączonych przez niego omyłkowo w całość; skażenie promieniotwórcze. Etym. - późn.łac. contaminatio 'zetknięcie; splamienie' od łac. contaminare 'zetknąć; zbrukać; zarazić'.
dźwiękonaśladowczy «naśladujący dźwięki, odgłosy natury, taki, w którym zastosowano to naśladowanie; onomatopeiczny»
netografia - wykaz i opis publikacji dostępnych w internecie, por. bibliografia [zob. Roman Antoszewski, Netografia. Polskie zasoby internetowe z zakresu literatury, sztuki, historii i kultury. http://homepages.ihug.co.nz/~antora/NETOGRAF/NETOGRAF.HTM; http://www.netgraf.zapis.net.pl/NETOGRAF/HISTORIA/HISTORIA.HTM]
odmienny - «o wyrazach: taki, którego postać (forma) podlega zmianom fleksyjnym» Odmienne części mowy.
oksymoron - antylogia, epitet sprzeczny, zestawienie wyrazów treściowo sprzecznych (jak np.: "pracowite lenistwo", "spiesz się powoli"); por. łac. contradictio in adiecto. Etym. - gr. oksýmôron 'jw.' z r. nij. od oksýmôros 'wyraźnie głupi' [oksymoron czy antyteza? Czy w kolędzie „Bóg się rodzi, noc truchleje...” występuje oksymoron czy antyteza? Odp. Przede wszystkim nie noc, tylko moc - i dopiero po tej poprawce widać, że mamy tu do czynienia z typowym oksymoronem, czyli zestawieniem wyrazów o wykluczającym się znaczeniu. Ciąg dalszy tej kolędy zawiera następne oksymorony: „Ogień krzepnie, blask ciemnieje,/ Ma granice Nieskonczony”. Antyteza, w przeciwieństwie do oksymoronu, obejmuje nie pojedyncze wyrazy, lecz całe wyrażenia lub zdania, często o paralelnej budowie. Dobrym przykładem utworu o strukturze antytetycznej jest sonet Do trupa J.A. Morsztyna. MB]
oksyton - wyraz akcentowany na ostatniej sylabie. Etym. - gr. oksýs 'ostry, spiczasty; parzący; kwaśny; jasny; głośny; szybki; ognisty; bystry (umysłowo)'.
onomastyka ż III, CMs. ~yce, blm «dział językoznawstwa, nauka o nazwach geograficznych i osobowych; nazewnictwo»
-ONIM, ONOMA(TO)- w złożeniach: nazwa; imię; wyraz. Etym. - gr. -ônymos od ónyma, ónoma 'imię; wyraz; tytuł; godność; pozór; osoba'; por. anonim; homonimy; kryptonim; metonimia; onomastyka; paronomazja; patronimik; pseudonim.
onomatopeja ż I, DCMs. ~ei; lm D. ~ei (~ej) jęz. lit. «wyraz lub zespół wyrazów naśladujących swym brzmieniem dźwięki naturalne; odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych» <z gr.> mlaskać, siorbać, chlipać
paroksyton - wyraz akcentowany na przedostatniej sylabie
paroksytoneza - akcentowanie na przedostatniej sylabie
paroksytoniczny - charakteryzujący się akcentowaniem wyrazów na przedostatniej sylabie; mający akcent na niej; por. proparoksyton. Etym. - gr. paroksýtonos 'jw.'; zob. par(a)-; oksyton.
par(a) - w złożeniach: przy; obok; poza (czym); mimo; równoległy; dodatkowy, podrzędny; pasożytniczy; niedorozwinięty; wadliwy; nienormalny; prawie, niemal; bardzo przypominający (zwł. w nazwach chorób). Etym. - gr. pará 'poza (czym); (tuż) obok; mimo'.
peryfraza ż IV, CMs. ~zie; lm D. ~az lit. «figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez charakterystykę, metaforę; omówienie» <z gr.>
pleonazm m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y lit. «wyrażenie składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących; zbędne określenie, np. mokra woda» <z gr.> [SJP]
pleo-, plio- - w złożeniach: bardziej, więcej; plioceński. [Kop.]
pleonazm - wyrażenie składające się z dwu a. więcej wyrazów (prawie) to samo znaczących (np. w tym samym rodzaju i gatunku; nadal pozostaje; obaj bliźniacy); por. tautologia. Etym. - gr. pleonasmós 'nadmiar' od pléōn, pleíōn 'więcej' por. plejstocen. [Kop.]
rusycyzm - m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y «wyraz, jego forma lub znaczenie, zwrot, konstrukcja składniowa przejęte z języka rosyjskiego lub wzorowane na nim»
rutenizacja - ż I, DCMs. ~cji, blm «poddawanie kogoś lub czegoś wpływom kultury ukraińskiej i języka ukraińskiego; poddanie się tym wpływom» Rutenizacja obyczajów.
rutenizm - m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y jęz. «wyraz, zwrot, konstrukcja składniowa, przejęte z języków ruskich, głównie z języka ukraińskiego, lub wzorowane na tych językach»
slang m III, D. -u, N. ~giem; lm M. -i jęz. «gwara miejska, język jakiejś grupy społecznej, środowiskowej, zwłaszcza w odniesieniu do języka angielskiego i amerykańskiego; żargon» Slang miejski, uczniowski, złodziejski. Slang artystów, marynarzy. Slang przedmieść, knajp. Mówić, posługiwać się slangiem. <z ang.>
synonim m IV, D. -u, Ms. ~mie; lm M. -y «wyraz lub związek frazeologiczny bliski znaczeniowo innemu wyrazowi lub związkowi, np. obawa, bojaźń, lęk; wyraz bliskoznaczny» przen. Bogactwo jest dla niektórych synonimem szczęścia. synonimy - wyrazy o jednakowym lub bardzo bliskim znaczeniu, np. wyraz i słowo. [SJP]
synonimy - wyrazy bliskoznaczne (np. "skłonność" i "upodobanie"; "drapieżny" i "krwiożerczy"; "godzić" i "jednać"); por. antonimy, homonimy. Etym. - gr. synônymos 'równoimienny' zob. syn-; -onim. [Kop.]
termin - «wyraz lub połączenie wyrazowe o specjalnym, konwencjonalnie ustalonym znaczeniu naukowym, technicznym, zawodowym» Termin filozoficzny, gramatyczny, naukowy, prawny, techniczny. Termin z zakresu filozofii, prawa, językoznawstwa.
toponimia, toponomastyka - nazewnictwo geogr.; dział językoznawstwa badający nazwy geogr.
toposy, topy - lit. konwencjonalne motywy i obrazy, elementarne cząstki tematyczno-stylistyczne, składniki literatur europ. o identycznej strukturze; schematy retor.; potoczne, utarte, ogólnie przyjęte sądy itp.; topika - teoria toposów (topów). Etym. - gr. tópos 'miejsce; okolica'; zob. -graf-; -log; log-; -onim; onomastyka; por. biotop; izotopy; stenot(r)opizm; utopia.
słowo - n III, Ms. ~wie; lm D. słów, N. ~wami (podn. ~wy) 1. «znak językowy nazywający jednostkowy przedmiot materialny lub klasę jednorodnych przedmiotów materialnych, treści psychiczne, czynności, stany, cechy, wyrażający relacje między elementami rzeczywistości lub modyfikujący treść znaczeniową innych wyrazów; w lm także: elementy czyjejś wypowiedzi; wyraz» 2. tylko w lp «wypowiadanie się ustne lub pisemne; mowa, język» 3. przestarz. «czasownik» dziś tylko w wyrażeniu: Słowo posiłkowe.
wyraz m IV, D. -u, Ms. ~zie; lm M. -y 1. «znak językowy nazywający jednostkowy przedmiot materialny lub klasę jednorodnych przedmiotów materialnych, treści psychiczne, czynności, stany, cechy, wyrażający relacje między elementami rzeczywistości lub modyfikujący treści znaczeniowe innych wyrazów; słowo; w lm także: elementy czyjejś wypowiedzi»
Wyraz bliskoznaczny «wyraz o znaczeniu bliskim znaczeniu innego wyrazu; bliskoznacznik, synonim»
Wyraz niesamodzielny «wyraz, który wyraża stosunki zachodzące między wyrazami w zdaniu (przyimek i spójnik) lub nadaje im pewne zabarwienie znaczeniowe czy uczuciowe (partykuła)»
Wyraz samodzielny «wyraz znaczeniowo względnie samodzielny, informujący bezpośrednio o zjawiskach istniejących w rzeczywistości pozajęzykowej (rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, czasownik i przysłówek)»
Wyraz obcy «wyraz zapożyczony z innego języka»
Wyraz pochodny «wyraz utworzony od innego wyrazu (zwanego podstawowym), zwykle za pomocą dodania przedrostka, przyrostka lub odrzucenia części wyrazu; derywat»
Wyraz podstawowy «wyraz będący podstawą słowotwórczą wyrazów od niego utworzonych, czyli pochodnych»
Wyraz rdzenny «wyraz złożony z samego rdzenia (np. kot, dom)»
W całym znaczeniu tego wyrazu «w ścisłym, właściwym znaczeniu tego wyrazu, zgodnie z tym, co znaczy dany wyraz (wyrażenie kładące nacisk na trafność, dokładność użytego określenia)»
pojęcie n I 1. rzecz. od pojąć. 2. lm D. ~ęć «myślowe odzwierciedlenie całościowego ujęcia istotnych cech przedmiotów czy zjawisk, myślowy odpowiednik nazwy» Pojęcie filozoficzne, fizyczne, literackie, logiczne, moralne. Pojęcie proste, złożone. Pojęcie patriotyzmu. Pojęcie wielkości. 3. blm pot. «wyobrażenie, pogląd, zdanie o czymś; rozumienie, uświadamianie sobie czegoś» Wyrobić sobie pojęcie o kimś, o czymś. Nie miał zbyt dobrego pojęcia o jej talentach. W jej pojęciu książka nie była dobra.
nazwa ż IV, CMs. ~zwie; lm D. nazw «wyraz albo połączenie wyrazowe oznaczające kogoś lub coś; miano, nazwanie, określenie, termin»