067 (8)

4.2.2. Identyfikacja morfemów; granice allomorfii

Morfem jest abstrakcyjną elementarną jednostką znaczącą systemu językowego zdefiniowaną poprzez sieć opozycji funkcjonalnych i formalnych, w jakie wchodzi on z innymi analogicznymi jednostkami funkcjonalnymi języka. Każdemu morfemowi odpowiada w tekście (w wypowiedzeniach danego języka) ściśle dla danego morfemu określony niepusty zbiór morfów. Morfy odpowiadające jednemu morfemowi nazywamy allomorfami (altemantami, wariantami tego morfemu), np. allomorfami morfemu KSIĄŻK są morfy /kśęsk/, /kśęśc/, /kśpśk'/, /kśężek/. Zbiory allomorfów (altemantów) poszczególnych morfemów nie przecinają się (nie zawierają części wspólnych). Wszystkie alternanty jednego morfemu charakteryzują się pewnym inwariantem (zespołem niezmiennych cech) funkcjonalnym i formalnym, odróżniających ten morfem od innych morfemów danego języka. Ten właśnie zespół inwariantnych cech funkcjonalnych i formalnych jest morfemem - abstrakcyjną jednostką manifestującą się (realizowaną) w tekstach danego języka za pomocą zbioru allomorfów.

Za allomorfy jednego morfemu uznamy morfy spełniające wszystkie trzy poniższe warunki: 1) pozostają one w stosunku do siebie w dystrybucji uzupełniającej, 2) posiadają identyczne (ściślej: sprowadzalne do wspólnego funkcjonalnego inwariantu) znaczenie, 3) występujące między nimi różnice fonologiczne dadzą się wyjaśnić za pomocą reguł morfonologicznych (zob. „Morfonologia”) danego języka.

Tak więc za allomorfy jednego morfemu uznamy np. /ps/, /pś/ i /pes/ (występujące w formach psy, psie, pies) wyrażające leksykalne znaczenie ‘pies’, sufiksalne -/ek/-, -leci-, -Ikl- i -/ki- wyrażające znaczenie deminutywności (domek,, domeczek, domku, domki), końcówki D. lp. -lyl i -/i/. Elementy każdego z tych trzech zbiorów morfów spełniają wszystkie sformułowane wyżej warunki identyfikacji morfów jako altemantów jednego morfemu: pozostają w dystrybucji uzupełniającej, są znaczeniowo (funkcjonalnie) tożsame, różnice fonologiczne między nimi są zdeterminowane morfonologicznie (znajdują wyjaśnienie w istniejących w języku polskim regułach morfonologicznych). Natomiast mimo funkcjonalnej tożsamości nie są allomorfami jednego morfemu np. końcówki D. lp. -IsJ i -/u/, ponieważ ani nie pozostają one w dystrybucji uzupełniającej (mogą łączyć się z tymi samymi morfemami, por. .•Świata : światu), ani też zachodząca między nimi różnica fonologiczna nie jest wyjaśnialna za pomocą jakiejkolwiek reguły morfonologicznej języka polskiego. Nie są również altemantami jednego morfemu np. końcówki N. lp. -leml i -/ą/, deminutywne sufiksy -/ek/ i -liki, czy też morfy o znaczeniu ‘człowiek’: /ćlovek/- i /luj/-, ponieważ przy tożsamości ich znaczenia i istniejącym między nimi stosunku dystrybucji uzupełniającej różnią się one swoją postacią fonologiczną w sposób nie znajdujący wyjaśnienia na gruncie morfonologii języka polskiego. Morfy te reprezentują więc różne, chociaż parami synonimiczne morfemy (możemy je skrótowo zapisać jako np. -a, -u; -em, -ą; -EK, -IK; człowiek-, łudź-).

W nowszej literaturze lingwistycznej przyjęło się inne rozumienie morfemu - jako jednostki funkcjonalnej reprezentowanej przez zbiór morfów tożsamych funkcjonalnie i pozostających

67