31

62 MORFOLOGIA

człony oboczności służą do sygnalizowania, że ten sam znak językowy - morfem jest składnikiem różnych struktur morfemowych, stąd opozycja z : i w [koza] : [koźcj i o : u w [koza] : [kuska] należy do morfologii.

Odmienny sposób funkcjonowania fonemów w fonologii i morfo-nologii powoduje, że ilość i jakość jednostek obu płaszczyzn niezupełnie się pokrywa. Przypomnijmy, że dla współczesnej polszczyzny przyjmujemy następującą listę fonemów: /p, b, f, v, t, d, c, 3, s, z, ć, 3, ś, ż, ć, 3, ś, ź, \l_t g, k, g, m, n, ń, 9, r, 1, i, u, i, y, e, a, o, u/. Stanowią one podstawę struktury dźwiękowej morfemów, są więc równocześnie składnikami oboczności. Jednakże analiza oboczności powtarzających się w allomor-fuch wielu morfemów nakazuje wzbogacenie jednostek morfonologicznych o następujące składniki:

1.    zero dźwięku 0, które może wymieniać się z e, i, y, o, a, np. sn-u : sen-, wy-tn-ę : wy-cin-am, awari-a : awaryj-ny, osł-a : osioł-, wy-tr-ę : wy-tcir-ł\

2.    połączenia dwufonemowe /pi, bi, fi, vi, mi/ obok ich morfonologicznych odpowiedników [p', b', fi, v', m'] (przed i), które w określonych warunkach wymieniają się z /p, b, f, v, m/, np. chłop : chłopie : chłopi, czyli fonetyczne [%uop] : [%uop'ie] : [%uop'i];

3.    ę i ą, którym na płaszczyźnie fonologicznej odpowiadają /e/, loi lub grupy dwufonemowe /em/, /om/, /en/, /on/, /en/, foń/, /erj/, /orj/, np. /vźou/, /kont/, /3eśeńć/, /vorjs/, ale w morfonologii wymieniają się tak jak pojedyncze samogłoski, por. ząb : zęba jak nóż : noża\

4.    ten sam fonem jest składnikiem tylu jednostek morfonologicznych, w ilu różnych obocznościach bierze udział; np. należy odróżnić s wymienne z jak w much-a : musz-e, s wymienne z s, jak w pis-ać : pisz-e, i s wymienne z ś, jak w grosz : groś-ik (to samo należy odnieść do wspomnianego w punkcie 1. zera dźwięku 0).

Wprawdzie oboczności są wywoływane odpowiednim sąsiedztwem morfologicznym, ale możliwość ich pojawienia się, jak również ich ilość i jakość, są różnorako uwarunkowane. Wyodrębniamy dwa ogólne typy uwurunkowań:

1. punktem wyjścia oboczności jest kontekst morfologiczny, ale jej realizacja przebiega automatycznie według fonologicznych zasad dystrybucji i łączliwości fonemów;

2. oboczność jest uwarunkowana wyłącznie sąsiedztwem moricmów o różnych funkcjach, bez udziału automatyzmów fonologicznych.

Do typu 1 należą następujące wypadki:

(a)    wymiana spółgłosek dźwięcznych na bezdźwięczne w absolutnym wygłosie, czyli przed końcówką -0, np. [guas] : [guazu], [uvak] : [uvaga],

(b)    wymiana spółgłosek dźwięcznych niesonomych (tj. bez /r, 1, m, n, ń, T}f) na bezdźwięczne przed bezdźwięcznymi, np. [rypka] : [ryba], [boska] : bożek], i bezdźwięcznych na dźwięczne przed dźwięcznymi niesonornymi, np. [ki^ba] : [1'ićyć] (wymian (a) i (b) nie uwzględnia ortografia),

(c)    wymiana [p', b', f, v', m' (+i)] na [p, b, f, v, m] w wygłosie absolutnym i przed spółgłoskami, np. [guupstfo] : [guup'i], [ofiPieft-ćim'ia] : [ośfjeńćim] : [ośfieńćimski],

(d)    wymiana [k, g], na [k, g] przed morfemami zaczynającymi się od [e, y], przy czym [y] automatycznie jest zastępowane przez [i], np. [lójk] : [lekem] : [leki] (por. [dom] : [domem] : [domy] bez wymiany), [duuga] : [duugi] : [duuge] (por. [dobra] : [dobry] : [dobre]), oraz wewnątrz morfemu przed e wymiennym z 0, np. [okno] : [oken], [żagv'i] : [żagef] (ale [desek] : [deska]),

(e)    wymiana [%] na [%'] przed kilkoma morfemami słowotwórczymi z nagłosowym [i], np. [le%] : lewita], [će%] : [će%'ism], [monar^a] : [monar%'im], [ma%ać] : [vymax^/ivać],

(f)    wymiana -i w nagłosie morfemu na -y po [c, 3, ć, 3, ś, ź] (= ortograficznie ż, rz), czyli po tzw. spółgłoskach funkcjonalnie miękkich, por. krzycz-ysz, krzycz-y, ale gon-isz, goni, wiedz-y, mysz-y, ale łazn-i, pięśc-i,

(g)    pojawienie się na granicy morfemów tzw. e wstawnego dla rozbicia nieakceptowanych grup spółgłoskowych, np. roze-brać : rozbiorę, ze mną : z nim,

(h)    uproszczenie grup spółgłoskowych na granicy morfemów, gdy następny morfem zaczyna się na s (-stwo, -ski) według następujących zasad:

- 5, z, ś, z, ś, i %, (r)k, (r)g, sk, ść, śl ulegają redukcji, np. telazo : Żelastwo, książę : księstwo, Włochy : włoski, Malbork : malbor-ski, Praga : praski, Gdańsk : gdański, Bydgoszcz ■ bydgoski, Przemyśl : przemyski,