076 (7)

4.4.3. Funkcjonalna klasyfikacja morfemów

Jak wiemy, funkcja znaku językowego może polegać na odniesieniu do rzeczywistości pozajęzykowej (np. tu, trzy, dom, pisze, wkrótce, ja, biały, złość, martwić się) - nazwijmy tę funkcję funkcją nominatywną (por. Zaliznjak 1967), lub na wskazywaniu stosunków syntagmatycznych między elementami tekstu (lub, ale, końcówki fleksyjne przymiotnika) - nazwijmy tę funkcję funkcją wewnątrztekstową. Funkcja nominatywna może mieć charakter kategorialny, jeśli jest jedną z wartości przybieranych przez jakąś istniejącą w języku kategorię morfologiczną (w sensie zdefiniowanym w 2.5.3.), bądź też jest niekategorialna, jeśli nie spełnia powyższego warunku.

Morfemem leksykalnym nazwiemy morfem o niekategorialnej funkcji nominatywnej, morfemem gramatycznym zaś morfem o funkcji wewnątrz-tekstowej lub o kategorialnej funkcji nominatywnej. Zarówno morfemy leksykalne, jak i gramatyczne mogą być związane lub swobodne. Np. teraz, kiedy, wczoraj, tam, nie to leksykalne morfemy swobodne, olbrzymia zaś większość morfemów rdzennych języka polskiego to związane morfemy leksykalne. Z drugiej strony spójniki i przyimki są gramatycznymi mo-rfemami swobodnymi, podczas gdy afiksy fleksyjne (a także np. morfem rdzenny posiłkowego czasownika być) to związane morfemy gramatyczne. W przeciwieństwie do licznego, otwartego zbioru morfemów leksykalnych danego języka, zbiór morfemów' gramatycznych jest nieliczny, zamknięty. Charakterystyczną cechą morfemów-- gramatycznych jest ich wielka w porównaniu z morfemami leksykalnymi częstotliwość, z jaką pojawiają się w tekstach.

Morfem fleksyjny to morfem gramatyczny będący wykładnikiem określonej wartości jakiejś kategorii morfologicznej lub zespołu wartości należących do różnych kategorii morfologicznych jednego leksemu. Np. gramatyczny morfem by jest wykładnikiem jednej z wartości morfologicznej kategorii trybu czasownika, wyraża mianowicie wartość trybu przypuszczającego; -om jest morfemem wyrażającym kumulatywnie (jednocześnie) wartości dwu różnych kategorii morfologicznych rzeczownika: kategorii przypadka (wyraża wartość ‘celownik’) oraz liczby (wartość ‘liczba mnoga’).

Morfem fleksyjny jest w języku polskim najczęściej sufiksem; np. sufiksami są morfemy bezokolicznika, imiesłowów, przypadka i liczby rzeczownika, osoby-liczby czasownika. Morfem fleksyjny, zajmujący końcową pozycję w ciągu morfemów tworzących w'yraz tekstowy, nazywa się końcówką fleksyjną, np. w imiesłow-owej formie milczącego występują dwa sufiksy fleksyjne: imiesłowowy sufiks -ąc- i końcówka fleksyjną liczby-rodzaju--przypadka -ego (w niewielu wypadkach końcówka fleksyjną może być nieostatnim składnikiem ciągu morfemów, np. gdy dany wyraz tekstowy zawiera postfiks, zob. 4.4.2.). Morfem fleksyjny może być również morfemem swobodnym (np. morfem trybu przypuszczającego by, a także morfemem rdzennym posiłkowego leksemu (np. będ- jako morfem czasu przyszłego w peryfrastycznych formach czasownika).

76