077 (6)

Morfemy fleksyjne, wyrażające gramatyczne funkcje leksemu, są absolutnie obligatoryjnym składnikiem każdej formy gramatycznej leksemu odmiennego. Każdemu leksemowi odmiennemu przypisany jest ściśle określony zbiór morfemów fleksyjnych, zdeterminowany przez zespól kategorii morfologicznych, przysługujących temu leksemowi. O ile zespół kategorii morfologicznych leksemu jest wyznaczony przez przynależność tego leksemu do określonych części mowy (np. do klasy czasowników, rzeczowników; zob. 3.), to fonologiczna postać wykładników poszczególnych morfemów (wartości kategorii morfologicznych) może być zdeterminowana przez czynniki morfologiczne, fonologiczne, semantyczne lub przez indywidualne cechy leksemu (zob. „Fleksja”).

Zbiór morfemów fleksyjnych języka jest zbiorem zamkniętym, złożonym ze zbiorów morfemów fleksyjnych, przysługujących poszczególnym częściom mowy - klasom funkcjonalnym leksemów (zbiory morfemów fleksyjnych czasownika, rzeczownika, liczebnika ild.).

Morfem słowotwórczy jest to morfem wyrażający stosunek motywacji (zob. „Słowotwórstwo”) między dwoma leksemami; motywującym i motywowanym. W przeciwieństwie do morfemów fleksyjnych, wyrażających relacje między formami fleksyjnymi tego samego leksemu, morfemy słowotwórcze służą wyrażaniu relacji funkcjonalnych zachodzących między różnymi leksemami. Podobnie jak morfemy fleksyjne, także morfemy słowotwórcze mogą mieć funkcję tak wewnątrztekstową, jak i nominatywną.

Np. morfemami słowotwórczymi o funkcji tylko wewnątrztekstowcj (syntaktycznej) są afiksy tworzące nazwy właściwości (-ość, -oi(a)_t -oć), sygnalizujące sekundamą - rzeczownikową funkcję tematu przymiotnikowego; morfemami o funkcji tylko nominatywnej są np. sufiksy deminutywne, przymiotnikowe afiksy stopniowania bezwzględnego (np. przy-głup-i i bial-aw-y), sygnalizujące różnicę funkcji nominatywnej między leksemem motywowanym i motywującym przy tożsamości ich funkcji syntaktycznej. Morfemami łączącymi obie te funkcje są np. sufiksy nazw działacza, sufiksy odimiennych czasowników kauzatywnych (biel-i-ć, nikl-owa-ć), sygnalizujące różnicę znaczenia i funkcji syntaktycznych leksemu motywującego i motywowanego.

W przeciwieństwie do morfemów fleksyjnych, funkcje językowe (we-wnątrztekstowe i nominatywnej morfemów słowotwórczych nie mają charakteru kategorialnego w zdefiniowanym wyżej sensie. Nie są one obligatoryjne: z istnienia leksemu należącego do określonych części mowy nie wynika konieczność istnienia zbioru morfemów słowotwórczych, pozwalających na swobodne tworzenie jednostek słownikowych przez dany leksem motywowanych. Inaczej mówiąc, istnienie pewnego leksemu nie wyznacza obligatoryjnie żadnego zbioru leksemów przez ten leksem motywowanych, stanowi jedynie o możliwości istnienia takiego zbioru leksemów, która jednak w języku nie musi być realizowana.

Np. z faktu istnienia przymiotnika łysy wynika m.in. możliwość istnienia rzeczownika - nazwy cechy wyrażanej przez ten przymiotnik, jednak żaden taki rzeczownik (np. 'lysość,'łysota) w języku polskim nie istnieje. Istnienie czasownika czynnościowego nie pociąga za sobą konieczności istnienia np. nazwy działacza czy nazwy rezultatu czynności wyrażanej przez ten czasownik (np. dla czasownika piec istnieją wprawdzie rzeczowniki o obu wymienionych funkcjach piekarz

77