100

100 PKOBLLMATYKA HfYSIS. BYTU I KOSMOSU

nego bytu, to znaczy dlatego, ponieważ jest ono oznaczeniem nieadekwatnym^².

O ile jednak Milezyjczycy pierwszej boskiej zasadzie nie przypisywali inteligencji, o tyle okazuje się wystarczająco jasno, źe Heraklit jej inteligencję przypisał. Mówi to fragment 78:

„Natura ludzka jest pozbawiona rozumu (yydjpaę), lecz nie boska”.

Wydaje się też, że bardzo sławny fragment 41, chociaż dopuszcza rozbieżne interpretacje i tłumaczenia, powinno się tłumaczyć tak:

„Istnieje jedna tylko mądrość: uznać rozum (yv(i)pr|v). który wszystkim rządzi wszystko przenikając”.

Wydaje się także niemal pewne, źc Heraklit nazwał tę swoją zasadę logosem. Jeżeli nawet - jak wielu utrzymuje - logos nie oznacza w sensie właściwym rozumu i inteligencji, ale raczej regułę, według której wszystko się urzeczywistnia, oraz prawo, które jest wspólne dla wszyskich rzeczy i wszystkimi rządzi, to jednak zawiera w sobie rozumność i inteligencję²¹.

Wreszcie jasne jest, że dla Heraklila prawdą może być tylko i wyłącznie ujęcie, zrozumienie i wyrażenie tego wspólnego wszystkiemu logosu. W konsekwencji staje się zrozumiałe to, że ostrzega przed zmysłami, ponieważ zatrzymują się one na zjawiskowej stronie rzeczy; że pogardza powszechnie przyjętymi opiniami ludzi, ponieważ zapominają oni o tym, co czynią na jawie, tak samo jak nie wiedzą o tym, co czynią we śnie; że pogardza wiedzą innych filozofów. ponieważ uważa ją za próżną erudycję, która gromadzi rozliczne szczegółowe wiadomości, a nie rozumie powszechnego prawa. Pozwala to także zrozumieć ów ton wyniósł)' i pyszny, a czasami i denerwujący, jaki przyjmuje Heraklit w stosunku do wszystkich innych, jako że on, pojąwszy ów logos, czuje się jego prorokiem, jedynym prorokiem. W końcu zrozumiały staje się także rodzaj języka i typ

⁷² Zcllcr-Mondolfo, I. 4. s. 16!, przypis 82.

²³ Na temat znaczenia hcraklitcjskicgo logos zob. uwagę Monde!fo w U logos eracliteo e le sue interpretazioni. w: Zcllcr-Mondolfo. I. 4, s. 152 nn.; zob. także: G. Calogero, Sto na delta logiea anrica, t.I: L’eta arcaica. Bari 1967. s. 65 nn.

ekspresji, jaki zastosował w swoim dziele: jest to język proroków, wyroczni i Sybilli, czyli ten język, który mówi coś i nie mówi, jednocześnie kryje coś i odsłania, krótko mówiąc, język wyznaczony przez sam logos, który Heraklit chciał odsłonić.

4. Dusza

Heraklit wypowiedział też kilka poglądów na temat duszy, które wychodzą poza poglądy jego poprzedników. Z jednej strony Heraklit, tak jak Milezyjczycy, utożsamiał naturę duszy z naturą zasady i twierdził, że jest ogniem. Powiedział także, źe dusza jest tym mądrzejsza, im bardziej sucha, a tym samym utożsamił głupotę ze zwilgotnieniem duszy²⁴.

Ale obok lej kategorii poglądów wyraził drugi ich rodzaj o zupełnie innej zawartości treściowej, który doprowadził go do odkrycia w duszy czegoś, co ma właściwości całkowicie odmienne od właściwości ciała. W bardzo pięknym fragmencie 45 czytamy:

„Choćbyś wszystkie drogi przeszedł, nie dotrzesz do granic duszy; tak głęboki jest jej logos”.

B. Snęli zwrócił uwagę, że to rozumienie «głębi duszy» zakłada zdecydowane odróżnienie jej od jakiegokolwiek organu i jakiejkolwiek funkcji fizycznej: nie ma sensu mówienie o głębokiej ręce czy głębokim uchu.

Tak więc - precyzuje dalej uczony - ^wyobrażenie głębi powstało właśnie dla oznaczenia cechy charakterystycznej duszy, a jest nią to, Że posiada ona szczególną właściwość, która nie ma związku ani z miejscem, ani z. rozciągłością [...]. Poprzez to wyobrażenie głębi Heraklit chce pokazać, że dusza, w przeciwieństwie do tego, co jest fizyczne, rozciąga się w^r nieskończoności. ¹

1

Por. Diels-Kranz, 22 B 77, B 117, B 118.

B. Snęli, Die Entdeckung des GeLstes. Studien zur Entstehung des europdischen Dtnkensbei den Griechen. Hamburg 1946; włoski przekład V. Degli Alberti i A. Sol mi Marieui: I41 culrura greca e le origiru delpensiew europeo. Torino 1963, Einaudi, s. 41.