76221 leszczynski logos22

zróżnicowanej jedności, z której wszystko się wyłania, to znaczy Chaosu¹. Ponieważ bóstwa Hezjoda dają się identyfikować ze sferami rzeczywistości przyrodniczej, z siłami natury, można więc dojść do wniosku, iż Hezjod przedstawia w Teogonii nie tylko teogonię, ale także kosmologię, której zasadniczym przesłaniem jest odnalezienie wspólnego początku dla różnych zjawisk przyrodniczych².

Niewątpliwie wyraźniejsza supremacja Zeusa w utworach Hezjoda w porównaniu z pismami Homera, jest krokiem w stronę filozoficznego wyobrażenia zasady świata, siły porządkującej. Hezjodowy Zeus ulega deantropomorfizacji. Nie posiada zatem ludzkich uczuć, a jedynie pewne atrybuty, dzięki którym stoi ponad światem i równocześnie świat ten porządkuje³.

W czym konkretnie przejawia się supremacja Zeusa w Teogonii? Otóż Zeus Hezjoda jest zidentyfikowany z Mojrą znacznie silniej niż miało to miejsce w Odysei. Widać to w opisie podziału kompetencji pomiędzy poszczególnymi bóstwami, który miał miejsce zaraz po zwycięskiej bitwie z Tytanami. Jak wiemy, Zeus w Teogonii wraz ze swoim rodzeństwem jest reprezentantem trzeciego pokolenia bogów. Nie był na początku i nie stworzył świata. Świat, bogowie, wyłaniają się, rodzą się z Chaosu, a nie z Zeusa⁴. Aby zdobyć władzę nad światem Zeus i jego rodzeństwo muszą stanąć do bitwy z Tytanami, którzy również pretendują do roli władców świata. Walka pomiędzy Tytanami a dziećmi Kronosa była długa i krwawa. Niebo, ziemia i woda zostały objęte płomieniem walki, ulegając straszliwemu zniszczeniu. Walka została jednak ostatecznie wygrana przez pokolenie Zeusa⁵. Już podczas walki stronnicy Zeusa ogłaszają go władcą i panem przewyższającym ich myślą i rozumem, a także wybawicielem, obiecując mu posłuszeństwo⁶. Po skończonej bitwie Zeus został królem i rozdzielił bogom zaszczyty oraz kompetencje⁷. Zauważmy: w pismach Homera to Mojra ustanawiała prawa i zakres władzy bogów, najwyraźniej więc u Hezjoda Zeus przejmuje funkcje Moj-ry, ewentualnie zostaje z nią zidentyfikowany. W ten sposób Zeus „w Teogonii ukazuje się nam jako suweren, którego woli nie można się przeciwstawić, ale jednocześnie jest kimś, kto posiada mądrość. Objawia się ona w sprawiedliwym podziale terytoriów i honorów wśród osób boskich z jego otoczenia (. ..)"⁸.

O zidentyfikowaniu Mojry z Zeusem świadczy niezwykle ciekawy werset z Teogonii: Kronos dowiedział się od Gai i Uranosa, że jego przeznaczeniem jest, aby został pokonany przez własnego syna". Według Hezjoda nienarodzony jeszcze Zeus (jest to fragment zapowiedzi narodzenia Zeusa) określił już przeznaczenie swoje i swojego ojca. Ten pozornie sprzeczny wewnętrznie werset staje się bardziej zrozumiały, jeśli przyjmiemy, iż Hezjod zasugerował tu preegzystencję Zeusa jako Mojry. Tylko w ten sposób można wyjaśnić fakt zdeterminowania przyszłości przez nienarodzonego Zeusa^{9 10}.

Są jeszcze inne przesłanki, które skłaniają do uznania identyczności Mojry i Zeusa w Teogonii Hezjoda. Po pierwsze: Hezjod głosi, iż Zeus zna wieczne zamysły, co sugeruje jego identyczność z Mojrą, zgodnie z której zamysłami toczą się losy świata¹¹. Po drugie, w dziele ludowego poety czytamy, iż Zeus jest ojcem trzech mojr zrodzonych z jednej z jego żon — bogini Temis (słuszność, prawość), noszących imiona Kloto, Lachesis i Atropos. Rozdają one ludziom kary i nagrody za ich postępowanie. Mojry są więc wykonawczyniami woli Zeusa, a ich moc ograniczona jest jedynie do ludzi¹². Podobnie jak inni bogowie mojry podlegają Zeusowi. Jak widać pozycja Mojry uległa dość zasadniczej zmianie. Została ona wchłonięta przez Zeusa i zredukowana do atrybutu Gromowładnego, który manifestuje się w postaci trzech mojr, córek Zeusa, przychodzących na świat z połączenia Zeusa i jego prawości.

Utożsamienie Zeusa z Mojrą prowadzi do bardzo ważnych konsekwencji. W Teogonii nie ma już śladu po znanych nam z Iliady sporach Zeusa z Posejdonem o kompetencje i prymat. Pierwszeństwo Zeusa i jego hegemonia są tu bezdyskusyjne. Bogowie muszą się bezwzględnie podporządkować woli i wyrokom Zeusa, jak u Homera podporządkowywali się Mojrze. W Teogonii nie moglibyśmy przeczytać opisu losowania sfer nad którymi mają panować Zeus, Posejdon i Hades, ponieważ jest jasne, iż Zeus panuje nad wszystkimi sferami rzeczywistości, a bogowie rządzą poszczególnymi sferami kosmosu w jego imieniu. Tekst mówiący o rozdzielaniu zaszczytów pomiędzy bogów uzupełniony został przez Hezjoda opisem siedmiu żon Zeusa i narodzonego z nich potomstwa, co jeszcze dobitniej miało obrazować potęgę Zeusa. Żony i potomstwo Zeusa są także niejako atrybutami Gromowładnego, charakteryzującymi jego osobę¹³.

Zeus w Teogonii jest bez wątpienia bogiem najwyższym i najlepszym¹⁴. Jest jednocześnie bogiem silnym i mądrym¹⁵, choć jak się wydaje, cnota mądrości była dla Hezjoda — w przeciwieństwie do Homera — ważniejsza niż siła Zeusa¹⁶.

Zeus jest bogiem wszechwiedzącym. Dowiadujemy się tego z historii o Prometeuszu, który pragnął oszukać Gromowładnego przy składaniu ofiary, pokrywa-

47

1

Hesiodus, Thcogonia, 116: rjtoi |iżv Tcpcoiiata Xaoę vevet’

2

⁹²). Gajda, Praiuo natury..., s. 12.

3

   W. Nestle, op. cit., s. 51.

4

   Z. KubiaPf, op. cit., s. 37; W. Nestle, op. cit., s. 45.

5

   Hesiodus, Thcogonia, 630-730.

6

   Ibid., 655-663.

7

   Ibid., 881-885:

ocuTÓcp eirei pa 7róvov paicapeę 0eoi e4exeXeaaav,

Titf|veoai 5e tipacov Kpivavxo piątpi,

St) pa tót d)Tpuvov (3aaiXeue)iev fjSe avdcceiv raicppa5p.oaiL)vr|aiv ’OX\)g7uov eupuorca Zf|v d0avdxa>vp ó Se toiciv eu SieSdooato npdę.

Działalność Zeusa polegająca na podziale świata na poszczególne sfery boskich wpływów ma także aspekt kosmologiczny, bowiem podział kosmosu pomiędzy poszczególnych bogów jest w pewnym sensie porządkowaniem istniejącej rzeczywistości. Zeus jest więc również w jakiś sposób kreatorem uniwersum. Podczas walki z Tytanami o panowanie nad światem, następuje szereg kataklizmów przyrodniczych. Z powodu wojny nieśmiertelnych ziemia zostaje spustoszona. Zwycięski Zeus organizuje — według swoich zasad — ponownie uniwersum, w związku z czym staje się twórcą znanej nam rzeczywistości.

8

   W. Nestle, op. cit., s. 47 — przekład własny.

9

   Hesiodus, Theogonia, 463- 465: rce\)0Exo yap Tairię te Kai Oi>pavoi> aatepóevtoę ot>veK& oi rcenpcoto eó) bno rcaiSi 6apfjvai,

Kai Kpatepcp nep eóvxi, Aióę fieyalou 5ia przekład polski za A. Krokiewicz, op. cit., s. 217.

10

   A. Krokiewicz, op. cit., s. 216-217.

11

   Hesiodus, Theogonia, 550, 561.

12

   Ibid., 901-906.

13

   Ibid., 886-929, por. A. Krokiewicz, op. cit., s. 212-213; H. Podbielski, op. cit., s. 173-174.

14

   Hesiodus, Theogonia, 49: 6octov (peptatóę eatt 0ecov Kdptei te peYiatoę-

15

   Hesiodus, Theogonia, 73-74.

16

   A. Krokiewicz, op. cit., s. 218-219.