104S86

Richard Sh,

Richard Sh,

ktu oraz położenia obserwatora⁶⁵.

w pojęcia /relatywizowane do prędkości obserwowanego „l

***«.____________as    ⁶ °bii

Otwarcie owego „metaświata” spowodowało w tym saią^ czasie podobne naruszenie stabilności relacji [konstytutywny dla] geometrii euklidesowej. W obszar rządzony przez p_0n

Potią^

sowę” okazywały się „bardziej poręczne”⁶⁶. O owym zmienio-

dwa tysiące lat przekonaniem, że Elementy Euklidesa dają ce^ i ostateczny obraz stabilnej przestrzeni fizycznej, wkraczaj Science et 1'hypothłse [Nauka i hipoteza] (1903), Henn p₀^ carćgo dowodząca, że geometria euklidesowa jest po prostu konwencjonalna i względna, nie jest „ani transkrypcją przestrzeni zewnętrznej”, ani „konieczną formą aprioryczny poprzez którą rozum porządkuje doświadczenie, jak chcia} Kant", lecz po prostu „użyteczną konwencją porządkowania re-lacji przestrzennych”. Podobnie jak fizyka newtonowska, g_eo. metria euklidesowa wciąż dobrze funkcjonowała „w skali zwy. czajnego doświadczenia”, lecz, jak sądził Poincare, poza tą strefą istniały „metaświaty”. w których „geometrie nieeuklide-

nym sensie rzeczywistości Heisenberg pisał: „poglądy fizyki współczesnej są w pewnym sensie niezwykle zbliżone do koncepcji Heraklita. Jeśli zastąpimy słowo ‘ogień’ [podstawowy element wedle Heraklita] terminem ‘energia’, to jego twierdzenia będą się niemal całkowicie pokrywały z naszymi dzisiejszymi poglądami [o dynamicznym charakterze rzeczywistości]”¹.

Nie trzeba daleko szukać odpowiedników i analogii tak zmienionego sensu rzeczywistości w dziedzinach filozoficzne-

go i literackiego modernizmu. I tak: odniesienie do ruchów Browna - przypadkowego, nieciągłego ruchu cząstek subato-mowych - poczynione przez F. T. Marinettiego w Manifeście z 11 maja 1913 mówiącym o „parole en libertć” [„słowach na wolności”]²; pojawiające się w wykładzie Balia o Kandinskym odniesienie do dziwnego, dynamicznego wpływu, jaki wywarła nowa „Elektronenlehre” [„teoria elektronów”] na wszelkie (statyczne) płaszczyzny, linie i formy (s. 690); jak też odczyt wygłoszony 25 września 1920 w Berlinie przez „Oberdada”, Johannesa Baadera, który łączy ruch Dada z teorią względności³ (w momencie, gdy Einstein atakowany był za swe poglądy) - to tylko trzy konkretne przykłady przedstawicieli awangardy używających idei naukowych, by wyrazić lub umocnić swe własne przekonanie o zmiennym, efemerycznym i tajemniczym charakterze rzeczywistości. Ponadto, centralne miejsce zajmowane w filozofii Nietzschego przez takie witalistyczne pojęcia, jak Dionizos, wola mocy, wola życia (wraz z szerokim oddźwiękiem, jaki znalazły wśród wielu przedstawicieli europejskiej awangardy); waga myśli Schopenhauera i Bergsona w dekadzie poprzedzającej wojnę; widoczna w okresie modernizmu skłonność wielu intelektualistów z kontynentu do filozofii Wschodu, szczególnie do taoizmu; nawrócenie naukowca Alfieda Northa Whiteheada na witalizm filozoficzny widoczne w wykładach z 1927 (opublikowanych dwa lata później jako Process and Reality [Proces i rzeczywistość]); kategorie użyte przez Karla Jaspersa do analizy współczesnej sytuacji we wstępie do Die geistige Situation der Zeit [Sytuacja duchowa współczesności (1931)]; Rimbaudowska transmutacja obiektów stałych w decentryczne linie energii, np. w Les Ponts (ok. 1872)

1

® Wprowadzenie do rewolucji naukowej mającej miejsce w okresie modernizmu zob. John P. Briggs, F. D&vid Peat, Lootdng Glass Unńerse (1984), London 1985, s.34;FritjofCapra. The TaoofPkysics (1975), London 1976,oraz The TumingPoint (1982), London 1983 [Tao fizyki: w poszukiwaniu podobieństw między fizyką współczesną a mistycyzmem Wschodu. Tłum. P. Macura, Kraków 1994, oraz Punkt zmotuy: manka, społeczeństwo. mowo kultura. Tłum. E. Woydyłło, Warszawa 1987].

“ Sdrwartz, op, OL, s. 15-16.

^r Werner Heisenberg. Physics and Philosophy. London 1959, s. 61 [Fizyka i filozofia, w przekładzie S. Amsterdamskiego, Warszawa 1965, s. 47. Tekst w nawiasach pochodzi od Sheppardal.

2

F. T. Marinetti, „Destruction of Syntax. Imagination without Strings. Words--in-Freedom. 1913”, [Likwidacja składni. Fantazja bez drutu. Słowa wyzwolone], w: Umbro Apollonio (red.), Futurist Manifestos, New York 1973, s. 95-106, szczególnie s. 96.

3

* Anonim, „Dadaische Aufklinmg”, Vorwórts (Berlin), tom 37, nr 473, 27 września 1920, s. 2.