P1010013 (14)

94 Richard Sheppard

w pojęcia zrelatywizowane do prędkości obserwowanego obiektu oraz położenia obserwatora⁶⁵.

Otwarcie owego „metaświata” spowodowało w tym samym czasie podobne naruszenie stabilności relacji [konstytutywnych dla] geometrii euklidesowej. W obszar rządzony przez ponad dwa tysiące lat przekonaniem, że Elementy Euklidesa dają celny i ostateczny obraz stabilnej przestrzeni fizycznej, wkracza La Science et 1’hypothese [Nauka i hipoteza] (1903), Henri Poin-carego dowodząca, że geometria euklidesowa jest po prostu konwencjonalna i względna, nie jest „ani transkrypcją form przestrzeni zewnętrznej”, ani „konieczną formą aprioryczną, poprzez którą rozum porządkuje doświadczenie, jak chciał Kant”, lecz po prostu „użyteczną konwencją porządkowania relacji przestrzennych”. Podobnie jak fizyka newtonowska, geometria euklidesowa wciąż dobrze funkcjonowała „w skali zwyczajnego doświadczenia”, lecz, jak sądził Poincare, poza tą strefą istniały „metaświaty”, w których „geometrie nieeuklidesowe” okazywały się „bardziej poręczne”⁶⁶. O owym zmienionym sensie rzeczywistości Heisenberg pisał: „poglądy fizyki współczesnej są w pewnym sensie niezwykle zbliżone do koncepcji Heraklita. Jeśli zastąpimy słowo ‘ogień’ [podstawowy element wedle Heraklita] terminem ‘energia’, to jego twierdzenia będą się niemal całkowicie pokrywały z naszymi dzisiejszymi poglądami [o dynamicznym charakterze rzeczywistości]”⁶⁷.

Nie trzeba daleko szukać odpowiedników i analogii tak zmienionego sensu rzeczywistości w dziedzinach filozoficzne- ^{1 2}

go i literackiego modernizmu. I tak: odniesienie do mchów Browna - przypadkowego, nieciągłego mchu cząstek subato-mowych - poczynione przez F. T. Marinettiego w Manifeście z 11 maja 1913 mówiącym o „parole en liberte” [„słowach na wolności”]³; pojawiające się w wykładzie Balia o Kandinskym odniesienie do dziwnego, dynamicznego wpływu, jaki wywarła nowa „Elektronenlehre” [„teoria elektronów”] na wszelkie (statyczne) płaszczyzny, linie i formy (s. 690); jak też odczyt wygłoszony 25 września 1920 w Berlinie przez „Oberdada”, Johannesa Baadera, który łączy ruch Dada z teorią względności⁴ (w momencie, gdy Einstein atakowany był za swe poglądy) - to tylko trzy konkretne przykłady przedstawicieli awangardy używających idei naukowych, by wyrazić lub umocnić swe własne przekonanie o zmiennym, efemerycznym i tajemniczym charakterze rzeczywistości. Ponadto, centralne miejsce zajmowane w filozofii Nietzschego przez takie witalistyczne pojęcia, jak Dionizos, wola mocy, wola życia (wraz z szerokim oddźwiękiem, jaki znalazły wśród wielu przedstawicieli europejskiej awangardy); waga myśli Schopenhauera i Bergsona w dekadzie poprzedzającej wojnę; widoczna w okresie modernizmu skłonność wielu intelektualistów z kontynentu do filozofii Wschodu, szczególnie do taoizmu; nawrócenie naukowca Alfreda Northa Whiteheada na witalizm filozoficzny widoczne w wykładach z 1927 (opublikowanych dwa lata później jako Process and Reality [Proces i rzeczywistość]); kategorie użyte przez Karla Jaspersa do analizy współczesnej sytuacji we wstępie do Die geistige Situation der Zeit [Sytuacja duchowa współczesności (1931)]; Rimbaudowska transmutacja obiektów stałych w decentryczne linie energii, np. w Les Ponts (ok. 1872)

1

⁶⁵ Wprowadzenie do rewolucji naukowej mającej miejsce w okresie modernizmu zob. John P. Briggs, F. David Peat, Looking Glass Universe (1984), London 1985, s. 34; Fritjof Capra, The Tao ofPhysics (1975), London 1976, oraz The Tuming Point (1982), London 1983 [Tao fizyki: w poszukiwaniu podobieństw między fizyką współczesną a mistycyzmem Wschodu. Tłum. P. Macura, Kraków 1994, oraz Punkt zwrotny: nauka, społeczeństwo, nowa kultura. Tłum. E. Woydyłło, Warszawa 1987]. ⁴⁴ Schwartz, op. cit., s. 15-16.

2

Werner Heisenberg, Physics and Philosophy, London 1959, s. 61 [Fizyka i filozofia, w przekładzie S. Amsterdamskiego, Warszawa 1965, s. 47. Tekst w nawiasach pochodzi od Shepparda].

3

^M F. T. Marinetti, „Dcstruction of Syntax. Imagination without Strings. Words-■tt-Freedom. 1913", [Likwidacja składni. Fantazja bez drutu. Słowa wiwo/om], w: Umbro Apollonio (red.), Futurist Manifestos, New York 1973, s. 95-106, szcze-fótoie s. 96.

4

^m Anonim, „Dadaische Auflclfirung”, Yorwdrts (Berlin), tom 37, nr 473, 27 września 1920, s. 2.