P1010009 (14)

86 Richard Sheppard

tych i trzydziestych (jeden z nich, Flandem f.Flandria] (1936), zainspirowany ostatnimi stronami Le Feu); Alfreda Ddblina Berge Meere und Giganten, [Góry, morza i giganci] (1921—3), szczególnie księga pierwsza i druga, oraz krwawe rozdziały księgi czwartej Ddblina Berlin Alexanderplatz (1927-9) -to utwory dokonujące transkrypcji obu kierunków dialektyki Horkheimera i Adoma. We wszystkich przypadkach racjonalnie skonstruowany system - maszyna do wykonywania wyroków na skazanych, kompleks militamo-przemysłowy, zmechanizowana wojna, technologiczne megalopolis, proces produkcji żywności - obraca się lub grozi obróceniem się we własne przeciwieństwo; żywioł irracjonalnego systemu wymyka się spod kontroli, traktuje ludzi jak gdyby byli zwierzętami, lub sprowadza ich do martwej materii pierwotnej, a jednocześnie grozi zniszczeniem tak swym twórcom, jak i sobie samemu.

Właśnie z powodu uporczywości, z jaką człowiek Zachodu trzyma się fikcji racjonalności procesu, który go zniewala, wielu modernistów czuło, że jest on tym bardziej wystawiony na niebezpieczne oddziaływanie owych antyracjonalnych mocy -patologicznych pragnień i demonicznej Natury - o których oświecenie sądziło, że można je w jakiś ostateczny sposób stłumić, ujarzmić i poddać kontroli. Kandinsky, którego siedem Compositionen (1909-13) naznaczonych jest gwałtownym poczuciem nadciągającej apokalipsy⁵⁰, ujął to w słowa, gdy w Ober das Geistige in der Kunst [O duchowości w sztuce (1996)] (1900-10) pisał co następuje o stanie współczesnej cywilizacji: „Der alte vergessene Friedhof bebt. Alte vergessene Gruber óffnen sich, und vergessene geister haben sich aus ihnen” [„Stare, zapomniane cmentarzysko trzęsie się w posadach. Zapadłe w ziemię groby otwierają się i powstają z nich upiory”]⁵¹. ^{1 2}

Echem tej diagnozy jest wykład o Kandinskym wygłoszony 7 kwietnia 1917 roku przez Hugo Balia - jednego z założycieli dada w lutym 1917 w Zurichu - który powiedział: „Die Titanen standen auf und zerbrachen die Himmelsburgen” [„Tytani powstali i rozbili niebiańskie zamki w pył”]³. Podobnie, bohater utworu Manna Gustav von Aschenbach pada ofiarą niszczącej obsesji dionizyjskiej właśnie dlatego, że z takim uporem trzyma się iluzji, iż wysokie motywy apollińskie są źródłem jego pociągu do Tadzia. Także osunięcie się w anarchię Perły, utopijnego Królestwa Snów z Die andere Seile (1908) [Po tamtej stronie (1968)] Alfreda Kubina, jest tak gwałtowne i tak całkowite, gdyż zostało ono stworzone w tak sztuczny sposób. Podobne tłumaczenie wyjaśnia, dlaczego szaleństwo i miasto są tak blisko związane w wielu tekstach modernistycznych. Jak ujął to Spears, ta instytucja, która pierwotnie została stworzona jako „społeczeństwo jednostek popierających ideał porządku racjonalnego” (s. 70), zaczęła w odczuciach wielu ulegać przemianie dialektycznej w „Weltstadt”, szalone megalopolis, kojarzone w całym przedwojennym malarstwie i poezji wybitnych ekspresjonistów z ciemnością, wstąpieniem w sferę demoniczną, zatopieniem w żywiołach oraz dystopijną maszyną. Bathrick nie ma racji, sugerując⁴, że „codzienna nowoczesność” jest po prostu odczuwana jako przyczyna szaleństwa. Raczej samo nowoczesne miasto, pomimo wszelkich pretensji do racjonalności, jest postrzegane jako posiadające „den Charakter des offenen Wah-nsinns” [„cechy jawnego szaleństwa”]⁵. Jednym z utworów pokazujących ten związek in extenso jest powieść Rilkego Die Aufzeichnungen des Maltę Laurids Brigge (1910) [Maltę. Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge (1927)]. Szaleństwo nowoczes-

1

⁵⁰ Topos apokalipsy można znaleźć w GOnter E. Grimm, Werner Faulstich, Peter Kuon (red.), Apokalypse: Weltuntergangsvisionen in der Literatur des 20. Jahrhunderts, Frankfurt/M. 1986.

2

Wassily Kandinsky, O duchowości w sztuce. Przel. S. Fijałkowski, Łódź 1996,

⁵² Andeheinz MóBer (red.), „Hugo Balia Vortrag Ober Wassily Kandinsky in der Galerie Dada in ZOrich am 7.4.1917”, Deutsche Yierteljahresschrift JUr Literatur-wissenschaft und Geistesgeschichte, tom 51,1977, s. 676-704, s. 689

3

David Bathrick. „Speaking the Other’s. Silence: Franz Jung's. Der Fali

4

Gross”, w Huysscn, Bathrick, op. cit, s. 19-35, s. 28.

5

¹⁴ Horkheimer, Adomo, op. cit, s. 71.