104S82

86

Richard Sh_e^

-----

tych i trzydziestych (jeden z nich, Flandem [Flandria] (19^ zainspirowany ostatnimi stronami Le Feu)\ Alfreda Dabp¹ Berge Meere und Giganten, [Góry, morza i giganci] (192lo** szczególnie księga pierwsza i druga, oraz krwawe rozdzj l księgi czwartej Dóblina Berlin Alexanderplatz (1927-9) ^ to utwory dokonujące transkrypcji obu kierunków dialekty^ Horkheimera i Adoma. We wszystkich przypadkach racjonalny skonstruowany system - maszyna do wykonywania wyrokó^ na skazanych, kompleks militamo-przemysłowy, zmechani_2o wana wojna, technologiczne megalopolis, proces produkcji żywności - obraca się lub grozi obróceniem się we własne ciwieństwo; żywioł irracjonalnego systemu wymyka się spoęj kontroli, traktuje ludzi jak gdyby byli zwierzętami, lub sprow_a. dza ich do martwej materii pierwotnej, a jednocześnie grozi zniszczeniem tak swym twórcom, jak i sobie samemu.

Właśnie z powodu uporczywości, z jaką człowiek Zachodu trzyma się fikcji racjonalności procesu, który go zniewala, wie. lu modernistów czuło, że jest on tym bardziej wystawiony na niebezpieczne oddziaływanie owych antyracjonalnych mocy -patologicznych pragnień i demonicznej Natury - o których oświecenie sądziło, że można je w jakiś ostateczny sposób stłumić, ujarzmić i poddać kontroli. Kandinsky, którego siedem Compositionen (1909-13) naznaczonych jest gwałtownym poczuciem nadciągającej apokalipsy^{1 2}, ujął to w słowa, gdy w Uber das Geistige in der Kunst [O duchowości w sztuce (1996)] (1900-10) pisał co następuje o stanie współczesnej cywilizacji: „Der alte vergessene Friedhof bebt. Alte vergessenc Graber óffnen sich, und vergessene geister haben sich aus ihnen” [„Stare, zapomniane cmentarzysko trzęsie się w posadach. Zapadłe w ziemię groby otwierają się i powstają z nich upiory”]⁵'•

Echem tej diagnozy jest wykład o Kandinskym wygłoszony 7 kwietnia 1917 roku przez Hugo Balia - jednego z założycieli dada w lutym 1917 w Zurichu - który powiedział: .JDie Titanen standen auf und zerbrachen die Himmelsburgen” [„Tytani powstali i rozbili niebiańskie zaniki w pył”]⁵². Podobnie, bohater utworu Manna Gustav von Aschenbach pada ofiarą niszczącej obsesji dionizyjskiej właśnie dlatego, że z takim uporem trzyma się iluzji, iż wysokie motywy apollińskie są źródłem jego pociągu do Tadzia. Także osunięcie się w anarchię Perły, utopijnego Królestwa Snów z Die andere Seite (1908) [Po tamtej stronie (1968)] Alfreda Kubina, jest tak gwałtowne i tak całkowite, gdyż zostało ono stworzone w tak sztuczny sposób. Podobne tłumaczenie wyjaśnia, dlaczego szaleństwo i miasto są tak blisko związane w wielu tekstach modernistycznych Jak ujął to Spears, ta instytucja, która pierwotnie została stworzona jako „społeczeństwo jednostek popierających ideał porządku racjonalnego” (s. 70), zaczęła w odczuciach wielu ulegać przemianie dialektycznej w „Wcltstadt”, szalone megalopolis, kojarzone w całym przedwojennym malarstwie i poezji wybitnych ekspresjonistów z ciemnością, wstąpieniem w sferę demoniczną, zatopieniem w żywiołach oraz dystopijną maszyną. Bathnck nie ma racji, sugerując⁵³, że „codzienna nowoczesność” jest po prostu odczuwana jako przyczyna szaleństwa Raczej samo nowoczesne miasto, pomimo wszelkich pretensji do racjonalności, jest postrzegane jako posiadające „den Charakter des offenen Wah-nsinns” [„cechy jawnego szaleństwa”]'⁴. Jednym z utworów pokazujących ten związek in extenso jest powieść Rilkcgo Die Aufzeichnungen des Maltę Laurids Bnggc (1910) [Maltę Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge (1927)]. Szaleństwo nowoczcs-

Andeheinz MilBcr (red ). „Hugo Balia Vortrag (lhcr Wassily Kandinsky' in dci Galerie Dada in ZOricli ani 7. 4 1917", Deutsche liertcl/ahres.uhnfl fur Literatur wlssenschaft und Geistesgesehu hte. tom 51, 1977, s 67fv 704, s 689

” David Bathnck „Speaking the Othcr *. Silence Franz Jung’s. Der hall Gross", w l luyssen, Bathnck, op cit., s. 19 35, s 28 ⁵⁴ Horkheimer, Adomo, op. cit., a, 71.

1

   Topos apokalipsy można znaleźć w GUnter E. Grimm, Werner Faulstich, Peter Kuon (red.), Apokalypse: Weltuntergangsmiomn In der Literatur des 20. Jahrhunderts, Frankfurt/M. 1986.

2

   Wassily Kandinsky, O duchowoici w sztuce. Przeł. S Fijałkowski I ódź 1996, 140.