14102010221

świadomi językowo, uważa, że należy upowszechniać pewien wzorzec języka. Osoby te wychodzą przy tym z założenia, że określony typ języka i sposób jego używania jest lepszy niż inne, gdyż albo lepiej zaspokaja potrzeby użytkowników, albo jest zgodniejszy z „duchem języka", albo bardziej logiczny itp. , i wzorzec ten należy w społeczeństwie upowszechniać. Za osoby, które powinny propagować określony wzorzec języka, uznaje się przy tym językoznawców normatywistów, których upoważnia do tego przygotowanie zawodowe: znajomość historii języka, tradycji językowych, tendencji rozwojowych i procesów zachodzących w polszczyźnie, a także analiza współczesnej polszczyzny.

Większość współczesnych językoznawców normatywistów podkreśla jednak, że ich działalność w zakresie kształtowania bądź zmiany postaw językowych użytkowników języka powinna mieć charakter przedstawiąnia określonych propozycji, pokazywania możliwości wyboru, nie zaś narzucania rozwiązań i egzekwowania ich wykonywania. Wpływanie na rozwój języka ma więc w tym wypadku charakter pośredni: poprzez dobrowolną i świadomą zmianę postaw językowych użytkowników języka. W szczególności „ingerencja w język" powinna przejawiać się doradztwem językowym albo podsuwaniem pewnych kwestii do przemyślenia i rozwiązania (np. jaki powinien być zakres używania zapożyczeń, kiedy posługiwać się liczebnikami zbiorowymi itp.).

Innym argumentem za prowadzeniem działalności kulturalnojęzykowej jest istnienie przesłanek teoretycznych, które ją uzasadniają.

Teoretyczne podstawy językoznawstwa normatywnego zostaty w Polsce wypracowane dopiero w ostatnim ćwierćwieczu XX w., choć zaczątki takich podstaw widać było już wcześniej, w pracach Witolda Doroszewskiego i Zenona Klemensiewicza. Pierwszą polską teorię kultury języka sformułowała, jak wspomnieliśmy (zob. s. 29), Halina Kurkowska w pierwszym tomie książki Kultura języka polskiego¹⁵⁹. Była to teoria oparta na założeniach strukturalizmu praskiego, wzbogaconych o teorię normy E. Coscriu, język został tu więc potraktowany przede wszystkim jako narzędzie komunikacji między ludźmi i oceniany z tej perspektywy. Autorka wykazała, że po dokładnym opisie możliwości systemu i faktycznych zachowań i wyborów językowych można zdefiniować normę językową, jako wybór tych elementów systemu, które uzyskały społeczną aprobatę. To ustalenie - wydzielenie normy jako wewnętrznego poziomu organizacji języka, a nie arbitralnie narzucanego (np. przez językoznawców) zbioru reguł - dało możność oparcia działalności kulturalnojęzykowej na czymś więcej niż intuicja czy też „poczucie językowe" radzącego. Powoduje to w rezultacie konieczność skodyflkowania istniejącej normy, co staje się ważnym zadaniem językoznawców normatywistów. Ażeby zrobić to w sposób odpowiedzialny i obiektywny (to znaczy zdać sprawę z istniejących zależności wewnątrz systemu językowego i sposobu używania języka przez ^{1 2}

nativc-spcakcrów w danym czasie), należy nie tylko dokonać opisu systemu, ale także opisać zasięg społeczny i tekstowy poszczególnych elementów (czyli ich ekstensję społeczną i tekstową), rozpatrzeć to na tle aktualnych tendenqi rozwojowych języka, a także przyjąć pewną ogólną koncepcję języka. Językoznawcy normatywiści korzystają w tym celu z opisu systemu dokonanego na gruncie lingwistyki deskryptywnej, posługują się wynikami badań socjolingwistycznych, psycholingwistycznych i statystycznych, a także własnymi obserwacjami, dotyczącymi uzusu społecznego (np. analizą innowacji językowych, w tym zwłaszcza błędów językowych).

Hctcrogcniczność źródeł, z których korzysta się przy opisie normy językowej, skłania niektórych badaczy do podważania odrębności kultury języka jako dyscypliny naukowej³. Dodatkowym, a może. nawet zasadniczym argumentem na rzecz tej tezy jest'to, że w obrębie kultury języka dokonuje się wartościowania, które jest tu podstawowym celem działalności, a które nie jest niekiedy oparte na sprecyzowanych i dających się zobiektywizować kryteriach. Aby zarzut ten oddalić, należy więc oprzeć się na takich kryteriach wartościowania, które mają podstawy obiektywne. Halina Kurkowska widziała je w dążności do „języka doskonałego”, czyli takiego, „który zaspokaja wszystkie potrzeby komunikatywne swoich użytkowników w sposób wymagający od nich jak najmniejszego wysiłku**⁴. Tak więc wszystko to, co zbliża język do takiego stanu, będzie wartościowane dodatnio, wszystko zaś to, co temu nie sprzyja — będzie oceniane ujemnie. Wartościowanie oparte na takich podstawach jest więc obiektywne i według Kurkowskicj może stanowić podstawę teoretyczną kultury języka.

Rozwój teorii językoznawczych pozwolił na zmodyfikowanie tych ustaleń. Otóż można przyjąć, że język powinien zaspokajać nie tylko wszystkie potrzeby komunikatywne jego użytkowników, lecz także ich potrzeby poznawcze, estetyczne, etyczne, kulturotwórcze itd. Wartościowanie w języku może się więc odnosić także do takich jego aspektów, jak np. etyka słowa. Ten aspekt używania języka niezwykle silnie podkreśla w swoich pracach Jadwiga Puzynina . Wartościowanie dokonywane z tego punktu widzenia będzie, oczywiście, zawsze odniesione do tego systemu etycznego, który się uznaje. Mutatis mutandis odnosi się to także do wartościowania w obrębie wartości estetycznych czy poznawczych. Za taką wizją kultury języka i jej teorii stoi więc zawsze określona wizja świata, zwłaszcza świata wartości. Obiektywność oceniania przydatności elementów językowych ze względów etycznych, estetycznych czy poznawczych jest co najmniej trudniej sprawdzalna niż obiektywność oceny przydatności komunikacyjno--funkcjonalnej danej formy językowej i to każe ujmować kulturę języka raczej jako typ myśli humanistycznej niż jako dyscyplinę ściśle naukową¹ .

71

1

^ist Motywacja zależy od zajmowanej postawy językowej - typy tych postaw są omówione w rozdz. 16, s. 126-140).

2

Warszawa 1971, rozdz. Teoretyczne zagadnienia kultury języka, s. 11-79.

3

   Takie stanowisko zajmuje np. J. Puzynina w artykułach Problemy aksjologiczne w językoznawstwie, Por. Jęz. 1984, z. 9-10, i O pojęciu kultury języka. Por. Jęz. 1990, z. 3.

4

   Kultura języka polskiego, t. I, jw.. s. 22.

im Np. w artykule Kultura języka, (w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego. Lublin 2001, s. 49-60.

^,A3 J. Puzynina, O pojęciu kultury języka, jw., s. 161.