5 (16)

przynosi ostatni rozdział tego podręcznika, ciągłe jeszcze w naszych dyscyplinach jest stosunkowo mało. Stąd między innymi ihboki ich warsztatu metodologicznego. Jak we wszystkich dziedzinach nauki, istnieje też i w naszych dyscyplinach zapotrzebowanie na coraz nowe metody, które by pozwalały formułować nowe rodzaje pytań i lepiej odpowiadać na pytania dotychczasowe oraz inne, których do lej pory nie formułowano bądź leź na które nie umiano dostarczyć zasadnych odpowiedzi. Również przy rozwijaniu tych nowych sposobów myślenia o rzeczywistości społecznej i jej badania ogólniejsza refleksja metodologiczna może być nam bardziej przydatna niż przedstawicielom wielu innych dyicypłin. Płatego też - z tych wszystkich powodów - uprawianie naszej nauki, bardziej niż wielu innych, wymaga świadomego i uważnego respektowania w niej metodologicznych reguł postępowania na wszystkich etapach procesu badawczego.

2. Społeczne i naukowe przesłanki formułowania problemu

Punktem wyjścia wszelkiego procesu badawczego jest sformułowanie pewnego pytania czy mniej lub bardziej uporządkowanego zbioru pytań. Pytania tc czasem pojawiają się w świadomości badacza w sposób bezrefleksyjny - czasem zaś uprzytamnia on sobie mniej hib bardziej wyraźnie, dlaczego na te, a nie na inne pytania chciafcy uzyskać odpowiedź poprzez wyniki swoich badań. Przyjrzyjmy się najpierw tym sytuacjom, kiedy to badacz jest względnie świadomy powodów, które go sklarują do podjęcia pewnych problemów. W kształtowaniu problematyki empirycznych badań i teoretycznych dociekań odgrywać mogą istotną rolę dwojakiego rodzaju motywacje: wzgląd na praktyczno-społcczne lub wzgląd na naukowo-poznawcze implikacje uzyskania odpowiedzi aa pewne pytania.

Mówiąc o poznawczo-naukowych przesłankach próbie mów badawczych, mamy na myśli dość szeroki wachlarz motywów. Przede wszystkim - po prostu ciekawość, która od zarania dziejów ludzkości była potężną silą napędową rozwoju nauki. Jednakże ciekawość ta kieruje się przede wszystkim ku określonym obszarom danej dyscypliny, na przykład ku takim, gdzio istnieje pewna sytuacja problemowa o charakterze wewnątrz-naukowym. Warto pamiętać, iż przy swych bardzo różnorodnych związkach ze spoicczeństem socjologia - jak wszelkie inne nauki empiryczne — autonomlzujc się coraz bardziej. W miarę swego doskonalenia się i rozwoju z potocznej wiedzy o społeczeństwie przekształca się w naukę z własną aparaturą pojęciową, systemem twierdzeń, metodami badań i własnymi kryteriami poznawczej ważności problemów. Wiedza o zjawiskach społecznych ulega skodyfikowaniu i mniej lub bardziej konsekwentnej systematyzacji, dzięki czemu badacz łatwiej dostrzega w niej pewne sytuacje problemowe. Czasem problem wyznacząją „białe plamy" w pewnych rejonach soęjo-graficznej mapy Aktów społecznych — świadomość istnienia rozległych sfer rzeczywistości społecznej, o których mamy bardzo ubogą wiedzę. Kiedy indziej kształtuje go świadomość istnienia w nauce dwóch sprzecznych hipotez czy konkurencyjnych teorii, domagających się analiz i empirycznych badań, które by tę sprzeczność rozstrzygnęły. Czasem pewne „odkrycie metodologiczne** - odkrycie nowej metody badania zjawisk

społecznych — ukazuje tak rozległe możliwości jej zastosowania, że staje się punktem wyjścia do pocięcia ważnych problemów naukowych, koncentrując wysiłki licznych izeaz badaczy na badaniu przede wszystkim tych zjawisk czy mechanizmów, do badania których nowa metoda się nadaje. Rozwój empirycznych badań nad postawami był niewątpliwie stymulowany przez techniki pomiaru postaw zaproponowane przed pół wiekiem przez Thurstono’a, Dogardusa i innych.

Jedną z cech dojrzałej nauki Jest kumulatywny charakter jej rozwoju. Oznacza to. iż odkrycia poszczególnych badaczy sumują się w coraz bardziej spójny opisowy i teoretyczny obraz danej sfery ąjawisk, że istnieje ciągłość pracy następujących po sobie generacji uczonych kontynuujących działalność poprzedników. Obalanie twierdzeń poprzedników czy też zawężanie zakresu ich ważności, specyflkowanic ich do pewnych określonych warunków nic jest, rzecz jasna, sprzeczne z zasadą kumulatywności nauki — wyniki odrzucone są najczęściej etapem niezbędnym na drodze do twierdzeń bardziej adekwatnych czy lepiej uzasadnionych. Im bardziej kdlnulatywny charakter ma sposób uprawiania danej nauki, tym większą rolę odgrywają w kształtowaniu jej zainteresowań badawczych sytuacje problemowe na terenie nauki samej.

Przejdźmy z kolei do społecznych źródeł problematyki w naukach społecznych. Potrzeby działania społecznego - potrzeby zmieniania, ulepszania otaczającego nas świata zjawisk społecznych, a więc mówiąc nąjogólniej, motywacje praktyczne odgrywały doniosłą rolę w powstaniu nauk społecznych, podobnie jak współwyznacząją one rozwój wszystkich dyscyplin naukowych. Doniosłą rolę w formułowaniu zagadnień nauk społecznych odgrywało instrumentalne podejście do poznania świata, dążenie do zrozumienia go po to, aby go zmieniać zgodnie z ludzkimi potrzebami. Już słynny historyk grecki Tukidydes we wstępie do Wojny pcloponeskiej stwierdza, iż pracę swą pisał z myślą o tych, którzy w poznaniu dziejów przeszłych znaleźć chcą praktyczne wskazówki skutecznego działania na przyszłość¹. Nie mniej wyraźne zamierzenia praktyczne kierowały takimi pisarzami, jak Machiavelli czy Hobbes. Społeczne motywacje teoretycznej działalności Marksa czy Engelsa są powszechnie znane. Również w najnowszych dziejach nauk społecznych można znaleźć wiele doniosłych dzieł zrodzonych ze społeczno-praktycznęj orientacji badacza. Chęć zapobieżenia rozpowszechnianiu się ideologii faszystowskiej na terenie Stanów Zjednoczonych po II wojnie światowej stała się punktem wyjścia do badań, których wyniki przedstawiono w znanej pracy T. W.

/ Adomo i innych o osobowości autorytarnej¹. Inne praktyczne motywacjo zrodziły wieloletnie badania nad armią Stanów Zjednoczonych w czasie wojny, podsumowane w ogromnym czterotomowym dziele pod redakcją S. Stouffera Żołnierz amerykański¹. Praktyczne źródła i stymulująca rola potrzeb praktycznych w powstaniu i rozwoju współczesnej socjologii przemysłu, teorii stosunków interpersonalnych czy socjologii wyborczej są powszechnie znane; praktyczne potrzeby prognozy wyników wyborów zrodziły rozległy nurt badań nad opinią publiczną

Mówiąc, iż badacz podejmuje pewien problem, kierując się głównie względem na jego społeczną doniosłość, tj. na pewne społeczne skutki wyników przeprowadzonego

27

1

   Por. Takidida, Węj¹a ptbpomaka. Wmm 1957. s. 13.

*    T. W. Adomo i m. The Awhor&arla¹ r, rumałUy\ New York 1950.

*    Por.5nAnMSodaJPsycłtołogytn Weritf Hfer 17.4 l. Princeton N.J. 19¹9- 1930.Owopiemactony •f) publikacji moją wspólny tytuł: The American Sotdter.