571

uzupełnienia, które stanowi temat słowotwórczy, mają więc strukturę podobną do formacji stanowych. Nie można ich jednak uznać za derywaty transpozycyjne, zawierają bowiem składnik semantyczny procesualności (tj. zmiany stanu subiektu) nieobecny w wyrazach podstawowych.

Czasowniki te tworzą dość liczną i zwartą grupę. Derywowane są za pomocą trzech formantów: -e- (-ej-), jego rozszerzonego wariantu -nie- (-niej-) oraz -ną- (-/!-), z których pierwszy posiada zdecydowaną przewagę nad pozostałymi. Informują one o nabywaniu przez subiekt cechy jakościowej, pochodzą więc od przymiotników jakościowych, np. biały -» biel-e-ć ‘stawać się białym’, dziki -* dzicz-e-ć, kruchy -> krusz-e-ć, robaczywy —> robaczywi-e-d, dziecinny -* dziecinni-e-d; gęsty —> gęst-nie-ć, twardy —> tward-nie-d; głuchy —> głuch-ną-d, miękki -* mięk-ną-d, rzadki —> rzed-ną-d (w dwu ostatnich z odrzuceniem morfemu -k- z podstaw miękki, rzadki).

Procesualność wszystkich tych derywatów implikuje ich nieprzechodniość. Podlegają one prefektywizacji za pomocą przedrostków, pp. zbieled, zgęstnieć, ogłuchnąd.

3.2.I.2. Formacje prefiksalno-paradygmatyczne mają strukturę ‘stać się jakimś + znaczenie prefiksu’. Wśród nich stosunkowo zwartą grupę tworzą derywaty z formantem roz-— -i- (-0 ) się, rzadziej roz-... -e- (-ej-). Nawiązują one do ewolutywnego znaczenia prefiksu z typu rozpalić się, np. rozgwałtownid się, roznamiętnić się, rozleniwieć.

Formacje z innymi prefiksami ograniczają się do pojedynczych przykładów: dorównać (komuś) ‘stać się równym (komuś)’ - według dogonić (kogoś)', obezwtadnieć ‘stać się całkowicie bezwładnym’ (por. odczasownikowe ogłuchnąć)-, odmlodnied (z rozszerzonym sufiksem -nie- (niej-)) ‘stać się na nowo młodym’ (por. odżyć)', wyprzyzwoicied ‘stać się zupełnie przyzwoitym’ (por. wyładnieć).

3.2.2. Formacje kauzatywne

3.2.2.1. Czasowniki tej grupy z formantami paradygmatycznymi różnią się od poprzedniej składnikiem kauzatywności. Informują o działaniu świadomego agensa na obiekt w określonym celu; tym celem jest powodowanie takiej zmiany obiektu, że nabywa on cechę oznaczaną przez wyraz podstawowy. Ich struktura semantyczna jest następująca: X powoduje, te Y staje się F (X działa tak na Y, że Y nabywa cechę F), np. X czerni Y ‘X powoduje, że Y staje się czarne’. Stosunek formantu do tematu słowotwórczego odzwierciedla stosunek predykatu kauzatywnego do argumentu zdarzeniowego.

Zdania zawierające te czasowniki są syntetycznymi ekwiwalentami struktur bardziej rozczłonkowanych, np. Jan bieli ścianę = Jan czyni ścianę białą = Jan powoduje, że ściana staje się biała. Ostatnia struktura ciągu pokazuje właściwą funkcję wyrazów podstawowych: są one wyrażeniami predykatywnymi w argumencie zdarzeniowym, a na płaszczyźnie formalnej składnikiem uzupełniającym orzeczenie staje się w zdaniu zależnym. Natomiast formanty zastępują czasownik kauzatywny powoduje wprowadzający zdanie zależne oraz czasownik staje się.

38 — Gramatyka... 571