S5002228

pewnego rodzaju, a więc przedmioty podobne do siebie pod wieloma względami, miały pewną określoną własność, wyprowadzamy wniosek, że następny napotkany przedmiot tego rodzaju będzie również posiadał tę własność.

Oto np. ktoś stwierdził, że niemal wszyscy Szwedzi, z jakimi zetknął się dotychczas, znali język angielski. Na tej podstawie wyprowadza on wniosek, że prawdopodobnie i następny Szwed, z jakim ma się spotkać, zna angielski.

Zwróćmy uwagę na to, iż wniosek jest tu szczegółowy, dotyczy jednego z elementów podobnych do tych, o których była mowa w przesłankach. A wobec tego (w odróżnieniu od indukcji niezupełnej) wniosek taki można wyprowadzić nawet wówczas, gdy wiemy o takim przypadku, iż jakiś Szwed nie znał angielskiego.

Tego rodzaju wnioskowanie nie jest dedukcyjne, gdyż wniosek nie wynika tu logicznie z przesłanek. Nie jest to również wnioskowanie redukcyjne, ponieważ z wniosku tego wnioskowania nie wynikają jego przesłanki. Pomimo to wnioskowanie przez analogię odgrywa zarówno w naukach, jak i w codziennym życiu ważną rolę heurystyczną, gdyż często naprowadza na cenne pomysły.

Wnioskowanie statystyczne jest to taki rodzaj rozumowania, w którym wniosek o charakterze probabilistycznym (czyli z określonym prawdopodobieństwem) dotyczy nie pojedynczych przedmiotów czy zdarzeń, ale odnosi się do całego zbioru pewnych elementów, nazywanego zwykle populacją.

Ponieważ populacja jest często bardzo licznym zbiorem, badania dotyczące określonego problemu (np. z jaką częstotliwością występuje u palaczy zachorowalność na raka?, jak się przedstawia sytuacja materialna studentów w Polsce? itp.) przeprowadza się jedynie na pewnym podzbiorze populacji, który nazywa się próbą. Próba ta musi być tak dobrana, aby była reprezentatywna dla całej populacji. Najczęściej jest to, tzw. próba losowa. Tak więc przy wnioskowaniu statystycznym przesłankami są zdania opisujące wyniki badań dotyczących danej próby, natomiast sformułowany na tej podstawie wniosek odnosi się do całej populacji.

Tego rodzaju wniosek wskazuje zwykle wartość pewnej liczby, charakteryzującej jakąś cechę rozważanego zbioru. Może to być np . wartość przeciętna albo wartość typowa, czyli powtarzająca się najczęściej, albo wartość środkowa (tzw. mediana), tj. wartość leżąca pośrodku między wartością najmniejszą a największą itp. Wartości te nazywają się parametrami statystycznymi.

3.3.4. Wyjaśnianie

Celem nauki jest nie tylko opis danego wycinka rzeczywistości, czyli stwierdzenie, że coś jest tak a tak. Nauka dąży również do tego, aby dać uzasadnioną odpowiedź na pytanie: dlaczego tak jest? Stara się więc ona wyjaśnić (wytłumaczyć) opisane fakty: zjawiska czy zdarzenia, umożliwiając głębsze rozumienie świata. Niektóre sposoby wyjaśniania znanych faktów wskazują na pewne związki czy zależności pomiędzy stanami rzeczy. Umożliwia to nauce pełnienie kolejnej ważnej roli, jaką jest jej rola prognostyczna, polegająca na przewidywaniu nowych faktów.

W p. 3.3.1. określiliśmy wyjaśnianie jako taki rodzaj rozumowania, który polega na wskazaniu racji dla zdania stwierdzonego jako prawdziwe. Chodzi tu szczególnie o wyjaśnianie naukowe, nazywane czasami z łac. eksplanacją. Zdanie do wyjaśnienia przyjęło się wówczas nazywać eksplanandum, natomiast układ zdali stanowiących łącznie rację wyjaśniającą - eksplanansem.

W roli eksplanandum może wystąpić bądź zdanie obserwacyjne stwierdzające jakiś fakt jednostkowy, pojedyncze zdarzenie, np.: „To jabłko spadło z drzewa” bądź pewne uogólnienie indukcyjne czy prawo, np.: „Ciała niepod-parte spadają”.

Na eksplanans składają zwykle się dwojakiego typu zdania, mianowicie: 1°: zdania wyrażające jakieś prawa lub prawidłowości czy uogólnienia, np.: „Wszystkie ciała lżejsze od wody pływają po niej”oraz 2°: pewne zdania odnoszące się do pojedynczych zdarzeń czy stanów rzeczy, np.: „Lód jest ciałem lżejszym od wody”, które nazywają się warunkami początkowymi. W poszczególnych przypadkach różnych rodzajów wyjaśnienia może się jednak zdarzyć, że któryś z tych dwóch członów eksplanansa nie wystąpi tam w sposób wyraźny.

Jeżeli eksplanans składa się ze zdań, które należą już do zasobu naszej dotychczasowej wiedzy i zostały uznane za prawdziwe, to tego rodzaju wyjaśnianie jest regresywną dedukcją. Rozumowanie to różni się bowiem od dowodzenia tylko tym, że następstwem owej racji jest zdanie już wcześniej stwierdzone jako prawdziwe (explanandum), podczas gdy przy dowodzeniu następstwem jest teza, która ma być dopiero dowiedziona na podstawie tej właśnie racji.

165