DSC07531

wobec koleżanki lub kolegi. Można powiedzieć, że obie zmienne: wskazywana (zachowanie agresywne) i wskazująca (obraźliwe słowa) są obser-wowalne, a jeśli tak, to musi je łączyć związek przyczynowy. W sytuacji, gdy o jednej zmiennej wnioskuje się z drugiej (przyczyna — skutek), mówi się o wskaźnikach empirycznych. Wtedy zjawisko wskazywane jest obserwowalne. Czy istnieją jednak „czyste” wskaźniki empiryczne w naukach społecznych? Już nawet w naszym przykładzie na zmienną obserwowalną „zachowanie agresywne” kładzie się cieniem fakt, że przez „agresywne” rozumiemy coś konkretnego, co zresztą mieści się w definicji agresywności. Podobnie stwierdzenie, czy jakieś słowa są obraźliwe w swej „anatomii" także kryje jakąś definicyjną interpretację. Mamy tu raczej do czynienia z hybrydą: wskaźnik empiryczno-definicyjny. Ponadto w świecie edukacji i szerzej w życiu społecznym trudno jest oszacować wystąpienie związku przyczynowo-skutkowego. Najczęściej mamy do czynienia ze współwystępowaniem zjawisk i nie jesteśmy w stanie określić, które z nich jest przyczyną. Wniosek, jaki płynie z tej analizy, nakazuje szczególną ostrożność w sięganiu po wskaźniki empiryczne.

Ustaliśmy, że występują dwa rodzaje wskaźników dla zmiennych nieobserwowalnych: definicyjne i inferencyjne oraz jeden dla zmiennych obserwowalnych — empiryczny. Podstawą ich wyodrębnienia jest miejsce występowania zjawiska wskazywanego. W pierwszym przypadku występuje ono w definicji operacyjnej terminu teoretycznego (zmiennej). W drugim „jego miejsce pobytu” nie jest znane (w każdym razie nie ma go w definicji), więc badacz musi znaleźć takie inne zjawisko obserwowalne, które z tym wskazywanym będzie miało związek możliwy do uzasadnienia (będzie jego obserwowalnym

Wskaźnik nazwiemy empirycznym, gdy zjawisko wskazywane oraz wskazujące są obserwowalne.

INDICATUM	WSKAŹNIK
w definicji	definicyjny
jako obserwowalne następstwo	inferencyjny . J
1 obserwowalne	empiryczny