img050 (7)

48|ROZDZIAŁ I

w sądach, a także „patronów rocznych” i „dependentów”, którzy opłacani byli z magnackiej kasy i reprezentowali jego interesy w trybunale¹. Oczywiście dwór wyjątkowo zamożnego magnata był dużo liczniejszy. Z ważniejszych dworzan, oprócz tych wymienionych, można wspomnieć chociażby o burgrabim (murgrabim) - zastępującym marszałka, kapelanie, lekarzu, budowniczym, czy architekcie - występującymi chociażby na dworze Jana Klemensa Branickiego². Dodając do tego bardzo liczną służbę domową, można stwierdzić, że wraz z urzędnikami personel rezydencji białostockiej Branickiego krótko przed jego śmiercią liczył ok. 170 osób³.

2.2. Urzędnicy administracyjno-ekonomiczni

W tej grapie, na pewno najliczniejszej o skomplikowanej niekiedy strukturze, można wyróżnić kilka typowych funkcji administratorskich. W pierwszej kolejności byli to komisarze generalni dóbr, zarządzający zwartymi kompleksami majętności ziemskich, z reguły położonych w jednej ż prowincji Rzeczypospolitej⁴. Do ich obowiązków należało między innymi: zarządzanie majątkiem, wydzierżawianie poszczególnych dóbr, reprezentowanie interesów magnata w zakresie prawno-majątkowym (również przed sądami), nadzorowanie niższego personelu administracyjnego⁵.

Poszczególne klucze dóbr były zarządzane przez ekonomów i gubernatorów, czasami wspomaganych przez lustratorów, w końcu poszczególne folwarki zarządzane były przez administratorów lub podstarościch. Dosyć istotną rolę, szczególnie w zakresie produkcji aktowej, odgrywał pisarz prowentowy⁶. Wszyscy oni byli bądź etatowymi oficjalistami magnata, bądź też dzierżawcami jego majętności. Taka struktura administracji dobrami magnackimi była dosyć

.;

Mm*

Łf'i\

Tamże.

powszechna, aczkolwiek w poszczególnych dobrach magnackich mogły występować różnice dotyczące tytulatury poszczególnych urzędników oraz zakresu ich kompetencji. Tej grupie urzędników wyższego szczebla podlegała służba folwarczna i służba leśna, którą tworzyli między innymi: wójt, gospodyni, gumienny, pastuchy, trzodnik, owczarz, polny, dziesiętnik, ławnik, przysięgły, podleśniczy, pisarz bud potażowych, gajowy'⁹.

Wiadomo jak zorganizowana była administracja w rzeszowskich dobrach Lubomirskich (tzw. Państwo Rzeszów) w połowie XVIII w.^{7 8} Najważniejszym z oficjalistów był gubernator rzeszowski, któremu podlegał zarząd obszarem miejskim, łącznie z władzą jurysdykcyjną, oraz obciążaniem i egzekwowaniem powinności nakładanych na ludność wiejską. Obok gubernatora występował pisarz prowentowy, dbający o zaopatrzenie dworu w materiały i żywność. Kasjer generalny zajmował się prowadzeniem księgowości w zakresie dochodów z miasta Rzeszowa i przyległych majętności ziemskich oraz wydatków na służbę i nadworne wojsko. Czwartym urzędnikiem był pisarz propinacji rzeszowskiej, zajmujący się księgowaniem dochodów i wydatków z produkcji i sprzedaży alkoholu w mieście i okolicznych dobrach.

Obok tych wyżej wspomnianych urzędników, funkcjonowała również kilkuosobowa grupa zajmująca się tylko i wyłącznie rezydencją Lubomirskich w Rzeszowie⁹. Byli to komendant zamku, kasjer zamkowy oraz szafarz. Ten pierwszy nadzorował prywatny garnizon Lubomirskich stacjonujący w rzeszowskim zamku, dbał o porządek i jego bezpieczeństwo, zapewne sporządzając okresowe raporty o stanie garnizonu, kasjer natomiast rejestrował . wydatki na utrzymanie dworu. Nic bliżej nie wiadomo o obowiązkach szafarza. Być może zajmował się reglamentacją materiałów i produktów niezbędnych do funkcjonowania dworu.

O liczbie personelu urzędniczego szczebla ekonomicznego, występującego w otoczeniu dużego majątku magnackiego, daje wyobrażenie załącznik do listu Stanisława Hryniewickiego, komisarza dóbr podlaskich Izabeli z Poniatowskich Branickiej. „Zasługi należące ekonomom i dyspozytorom dóbr podlaskich za rok jeden według niniejszej specyfikacji” zawierają w sobie zestawienie 20 urzędników zatrudnionych tylko-przy administracji jednego z kompleksów dóbr

1

   Tamże, s. 215-216.

2

   E. Kowecka, Dwór „Najrządniejszego w Polszczę magnata", Warszawa 1991, s. 45-48.

3

   Tamże, s. 45.

4

   O obowiązkach komisarza dóbr magnackich oraz jego relacjach z patronem patrz K. Kuras, Jan Mikołaj Cieszkowski - klient i współpracownik Augusta Czartoryskiego, [w:] Patron i dwór. Mag-nateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII w., pod red. E. Dubas-Urwanowicz i J. Urwanowicza, Warszawa 2006, s. 417-428.

5

   A. Mycka, Archiwum ks. Lubomirskich linii rzeszowskiej z Rzeszowa i Rozwadowa, Archeion, t. 59, 1973, s. 93-94.

6

   A. Sztachelska-Kokoczka, Magnackie dobra Jana Klemensa Branickiego, Białystok 2006, s. 49, 62.

7

   Tamże, s. 61-62.

8

   Tamże, s. 94.

9