IMG27

VI SŁOWACKI I MISTYCYZM

więzi z krajem. Świadomość własnej bezradności doprowadzała do rozpaczy. I oto pojawia się Towiański ze słowem, nadającym sens istnieniu i poczynaniom emigracji; nadto — co ogromnie ważne — anonsuje swą misję w taki sposób, że można ją odczytać jako zapowiedź rychłego powrotu wychodźców do Polski.

Towiański ukazał historię ludzkości jako ciągły pochód duchów ku Bogu, przerywany upadkami i mozolnie podejmowany od nowa. Na drogę tę duchy wstępują uwięzione w ciele człowieka — materialny kształt jest dla nich karą za popełnione grzechy. Każdy indywidualnie dopracowuje się doskonałości; zależnie od dokonanej już pracy, duchy znajdują się na różnych szczeblach drabiny zbawienia, tworzą kolumnę, na której czele znajdują się duchy najwyższe, wiodące.

Sakralizacja historii i spirytualizacja człowieka narzucała określoną ocenę życia ziemskiego i zadań, jakie każdy ma do spełnienia. Z pogardy dla ciała wynikał postulat ascezy, z idei współdziałania duchów — nakaz pokory i powszechnej miłości. Doskonalenie indywidualne miało dokonywać się przez usilną pracę ducha; Towiański rozumiał ją jako czyn wewnętrzny, skupienie, pracę nad sobą i pomoc duchom słabszym. Najwyższym na ziemi duchem wiodącym był oczywiście Towiański: prorok, któremu Bóg objawił prawdę.

Głoszona przez niego nauka świetnie trafiała w emocjonalne potrzeby emigrantów. Wyznawców czekała wspaniała nagroda: nie tylko perspektywa zbawienia, ale i świadomość, że to oni prowadzić mają wszystkich ku furcie niebieskiej, że otwierają nową erę w dziejach ludzkości.

Za doskonaleniem duchów iść miało i doskonalenie form życia ziemskiego. Te sprawy doczesne Towiańskiego wprawdzie nadmiernie nie interesowały, ale jego wyznawcy dopowiadali je sobie zgodnie z własnymi oczekiwaniami. Szło przede wszystkim o wyzwolenie ojczyzny. W nauce To wian-

skiego rzecz rysowała się mgliście; emigranci niejasnym aluzjom nadali sens konkretny, spodziewali się, że czyn ducha szybko przemieni się w zbrojne działanie. Stąd początkowy entuzjazm dla idei Towiańskiego, stąd i bliskie rozczarowania.

Słowacki wobec Towiańskiego. Podlegał tym nastrojom także Słowacki¹. Ewolucja jego stosunku do proroka nie we wszystkim jest jasna, zbyt mało mamy na ten temat wiadomości. Po zjawieniu się Towiańskiego w Paryżu jakieś zjadliwe uwagi o nim przesłał w zaginionym liście do Krasińskiego — ale już jesienią pisał inaczej, w znów niedochowanym liście do Krasińskiego, a przede wszystkim — w Beniowskim. W Pieśni VIII poematu podobno właśnie Towiański jawi się jako ów zagrażający Rzymowi, z puszcz litewskich przybywający Perun, który „zdobędzie Błyskawicami, to co próchnem świeci”² — byłoby to wyznanie wiary w naukę i potęgę mistrza.

Wiadomości Słowackiego o zasadach „nowej wiary” musiały wtedy pochodzić jednak głównie z drugiej ręki, z ust tych, którzy rozmawiali z Towiańskim. Bo raczej nie był w Notre Damę podczas słynnego wystąpienia Towiańskiego, a w ciągu najbliższych miesięcy mistrz przemawiał publicznie jeszcze tylko raz, z okazji odsłonięcia obrazu Matki Boskiej w kościele Saint Severin. (Była to zrobiona przez Walentego Wańkowicza kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej ze znamiennym napisem: „O Boże, ku ratunkowi naszemu pospiesz się”.) Nie wiemy, kiedy Słowacki słyszał go po raz pierwszy. W każdym razie gdy w czerwcu 1842 Towiański tworzył pierwszy zastęp sług sprawy Bożej, poety w nim nie było. Dopiero \2. lipca został mu przedstawiony przez Ludwika

1

   Zob. Adam Sikora, Towiański i rozterki romantyzmu. Warszawa 1969.

2

   Cytaty z utworów Słowackiego, o ile te utwory nie są zamieszczone w niniejszym tomie, podaję wg edycji Dziel wszystkich pod red. Juliusza Kleinera, Wrocław 1952—1975 (skrót: DW). Cyfra rzymska oznacza tom, arabska — stronę. Cytat tu przytoczony: DW XI, 93.