IMG12

BIBLIOTEKI KOŚCIELNE — w Kościele powszechnym

wym towarzyszyły ubytki w księgozbiorach. Nieobliczalne straty poniosły b. klasztorne podczas wojen chłopskich (1524-25) i zaburzeń wywołanych (1534,1535) przez anabaptystów w Munster.

W Anglii i Francji wpływ reformacji na los b. kościelnych był podobny. W Anglii na mocy dekretów z 1535 i 1539 króla Henryka VIII wraz z klasztorami zostały zniesione b. klasztorne i przeszły na własność państwa, przy czym nie obeszło się bez znacznych strat. Wywłaszczeń uniknęły natomiast b. katedralne, podległe duchowieństwu diec., którego przychylność starał się pozyskać Henryk VIII. Także we Francji zbiory kość. były konfiskowane i przekazywane powstającym b. miejskim oraz książęcym. Największe jednak szkody przyniosły wojny rei., m.in. znaczną część swych rękopiśmiennych zbiorów straciły 1562 b. w Cluny, Fleury i Chartreuse.

2. W XVI i XVH w. w okresie reformy kat. jezuici, którzy kierowali średnim i wyższym szkolnictwem kość. w krajach eur. (z wyjątkiem obszarów objętych wyłącznymi wpływami protestantyzmu), dbali o wyposażenie swoich kolegiów w b.

0    charakterze wychowawczym (1616 było ich 559); szczególnie zasłużył się w tym względzie -> Piotr Kanizjusz, założyciel Clementinum w Pradze oraz kolegiów w Ingolstadt, Monachium, Innsbrucku, Halle, Tymawie i Fryburgu Szwajcarskim. Znacznymi księgozbiorami dysponowały prowadzone przez jezuitów uniw. i zależne od nich b., m.in. w Dylindze (1564), Fuldzie (1574), Wurzburgu (1575), Paderborn (1614), Molsheim (1617). Otwieranie seminariów duch. przy katedrach biskupich, nakazane 1563 na Soborze Tryd., dało początek b. seminaryjnym.

We Włoszech zaczęto tworzyć pierwsze b. publiczne, których założycielami byli dostojnicy kość.; 1609 powstała w Mediolanie -> Ambrosiana, fundacji kard. F. Borromeo, a 1614 B. Ange-Iica w Rzymie, darowana augustianom-eremitom przez bpa A. Rocca; pod koniec XVII w. kard. G. Casanate przekazał klasztorowi dominikanów Santa Maria sopra Minerva b. liczącą ponad 25 000 vol., która 1701 stała się b. publiczną.

W Hiszpanii król Filip II wzniósł 1563-84 w Eskurialu (niedaleko Madrytu) słynną budowlę, w której mieściła się tzw. b. salowa (szafy z książkami ustawiono przy ścianach, a środek sali przeznaczono na gabinet z globusami, mapami, instrumentami matematycznymi itp.). Własny księgozbiór (m.in. rpsy gr.

1    wsch.) król przekazał klasztorowi augustianów-eremitów San Lorenzo del Escorial.

We Francji bogatą b. dysponowało opactwo maurynów Saint--Germain-des-Prćs; własne księgozbiory miały także klasztory kanoników regularnych Sainte-Genevićve (od 1624 fundacja kard. F. La Rochefoucauld). B. opactwa Św. Wiktora w XVIII w. udostępniono do użytku publicznego.

W Niemczech wojna 30-letnia spowodowała znaczne zniszczenia b. jezuickich w Augsburgu, Bamberdze, Dylindze, Ingolstadt, Fuldzie, Paderborn, Heiligenstadt i Hildesheim, a także dawnych zakonów, np. w Nowej Korbei, Erfurcie, Zwiefalten. W tym też czasie zaczęto wznosić nowe barokowe sale biblioteczne, m.in. u benedyktynów w Admont, Góttweig, Krems-miinster i Melk, i kanoników regularnych w Sankt Florian k. Linzu.

3. W XVIII w. wskutek emancypacji mieszczaństwa powstało zapotrzebowanie na b. publiczne. B. kościelne, nastawione na gromadzenie określonego typu zbiorów, nie odpowiadały już ówczesnym zapotrzebowaniom społ., a także postulatom badawczym. Toteż obraz b. kościelnych w tym okresie nie jest jednolity. Z jednej strony znane są liczne relacje o braku zainteresowania zbiorami i sprzedawania cennych rpsów, np. z b. katedralnych w Wurzburgu, Moguncji, Augsburgu, Bamberdze, Kolonii i Salzburgu, a także w b. klasztorów benedyktyńskich w Echtcmach, Metz, Murbach, Hildesheim, Erfurcie, Trewirze i Bamberdze, z których J.B. Maugćrard wyłudzał rpsy. Z drugiej strony b. klasztorne benedyktynów (w Bawarii, Wittenber-dzc i Austrii) w 2. poł. XVIII w. rozwijały się nadal i miały znaczne osiągnięcia organizacyjne; w wielu klasztorach wzniesiono nowe budynki biblioteczne.

Księgozbiory b. kolegiów jez. (po sekularyzacji zakonu 1773)

oraz b. skasowanych w Austrii klasztorów posłużyły do utworzenia lub pomnożenia b. uniwersyteckich we Fryburgu Br., Wiedniu, Grazu, Innsbrucku oraz Biblioteki Nadwornej w Wiedniu; część zbiorów przejęły b. szkolne. Po konfiskacie dóbr kość. we Francji dekretem Zgromadzenia Nar. z 1789 zbiory b. kościelnych przejęły b. publiczne; utworzona 1792 w Paryżu B. NationaJe przejęła m.in. księgozbiory opactw Saint-Germain--des-Prćs i Św. Wiktora; konfiskaty uniknęła jedynie b. opactwa Sainte-Genevićve; na prowincji zaś b. opactwa w Gteaux zasiliła b. miejską w Dijon, a zbiory b. Chartreuse — w Grenoble. Uchwała sekularyzacyjna z 1803 w Niemczech objęła również b. kościelne; skonfiskowano 150 bawarskich b. klasztornych (ok. 1,5 min vol.), z których B. Nadworna w Monachium przejęła ok. 300 000, w tym ok. 30 000 rpsów, a resztę b. uniwersyteckie, m.in. w Landshut i Wurzburgu, oraz b. okręgowe w Augsburgu i Ratyzbonie; B. Nadworna w Monachium przejęła cenniejsze zbiory, m.in. z b. benedyktynów w Tc-gernsec, Benediktbcuern, św. Emmerama w Ratyzbonie, kanoników regularnych w Polling oraz b. katedralnych we Frcisin-gu i Pasawie. W Prusach sekularyzacja b. objęła po 1801 b. w Hildesheim, Goslar, Paderborn i in., a 1810-12 b. kościelne na Śląsku. Ewangelickie b. kościelne stały się głównie ośrodkami skupiającymi wytwory sztuki drukarskiej wieków poprzednich, bez względu na zawartą w nich treść, a niektóre z nich, np. b. kościoła Mariackiego w Halle lub kościoła w Emden, pełniły rolę b. miejskich.

4. W XIX w. powstawały liczne b. uniwersyteckie, np. 1835 przy uniw. katolickim w Lowanium; kolejne b. tego typu rozwijały się w Stanach Zjedn. (1841) i Kanadzie (1852), we Francji po 1875 (Paryż, Poitiers, Lille, Lyon, Angers i Tuluza), a nast. w in. państwach Europy i Ameryki Pd. oraz mniej liczne na Bliskim i Dalekim Wsch.; w ten sposób skrystalizował się typ b. kościelnych o szerszych zadaniach.

W Niemczech w 2. poł. XIX w., zwł. po -+ Kulturkampfie i stopniowym zniesieniu ustaw antykośc., nastał okres pomyślnego rozwoju b. klasztornych — benedyktyńskiej w Beuron, Maria Laach, Metten i św. Bonifacego w Monachium, w Sankt Ottilien, ponadto b. franciszkanów w Monachium, dominikanów w Walberbergu; z b. seminaryjnych najbogatsza była Akademicka Arcybiskupia B. w Paderborn.

W Austrii, ze względu na swobodę działania Kościoła, b. kościelne notowały duży wzrost księgozbiorów, zwł. b. benedyktyńskie w Admont, Góttweig, Kremsmunster, Melk, Salzburgu, Seckau i Wiedniu, b. kanoników regularnych w Herzogenburg, Sankt Florian, cystersów w Heiligen Kreuz i Rein oraz b. kolegium jez. w Innsbrucku.

We Włoszech ustawa z 1866, znosząca większość klasztorów, spowodowała liczne straty w księgozbiorach; natomiast nader pomyślny okres przechodziła B. Watykańska, która na przełomie XIX i XX w. stała się jednym z największych na świecie instytutów badawczych w zakresie nauk humanistycznych.

We Francji konkordat z 1801 stwarzał możliwość istnienia i rozwoju b. kościelnych; ustawy z 1879-1903, przeciwne Kościołowi, a zwł. zgromadzeniom zak., oraz rozdział Kościoła od państwa z 1905, połączony z konfiskatą majątku kość., spowodowały konieczność zorganizowania b. kościelnych we franc. ośrodkach studiów kość. za granicą; po 1 wojnie świat, spośród nowo założonych b. klasztornych najlepiej rozwiały się benedyktyńskie w Solesmes i Ligugć, domin, w Le Saulchoir i jez. w Chantilly.

W Rosji do cenniejszych b. kościelnych należały m.in. b. synodalna (do 1721 była b. patriarchatu) w Moskwie, słynna ze swych wielokrotnie opisywanych rpsów gr., oraz b. klasztorów Kiriłło-Biełozierskiego, Iosifo-Wołokołamskiego i Sołowieckie-go; po 1918 zbiory b. kościelnych włączono do b. państwowych.

5. B. przeszły od czasów renesansu ogromną ewolucję od gromadzenia materiałów dla potrzeb wąskiego kręgu użytkowników do opracowywania i udostępniania zbiorów szerszym kołom czytelników, a od poł. XIX w. do propagandy czytelnictwa i informacji nauk.; w większości b. kościelnych funkcje

504