IMG14

BIBLIOTEKI KOŚCIELNE — w Polsce

w największym stopniu uległy zniszczeniu. Skąpe relacje archiwalne wskazują, że największe klasztory posiadały własne b., np. dominikanie w Krakowie, Lublinie, Gdańsku i Wrocławiu, a franciszkanie — w Krakowie, Zgorzelcu, Toruniu i Braniewie.

Analiza księgozbiorów średniow. w Polsce ukazuje b. kościelne jako typowe księgozbiory dziel scholast., z zakresu prawa kan. i kaznodziejstwa; chociaż zadaniem księgozbiorów było przede wszystkim zaspokąjanie potrzeb duchowieństwa w zakresie wykształcenia i pracy duszpast., służyły one jednak również osobom świeckim; polskie b. w średniowieczu nie różnią się pod tym względem od wspólcz. im we Włoszech, Francji, Niemczech lub Czechach.

T. Trzciński, Katalog rękopisów B. Kapitulnej w Gnieźnie aż do początku XVI wieku, RTPNP 35 (1910) 169-320; O. Kowalski, Katalog Inkunabułów B. Opactwa Mogilskiego oraz katalog Inkunabułów B. Klasztoru Cysterskiego w Szczyrzycu, Kr 1915; M. Flicgcl, Dle Domblbllothek zu Breslau Im ausgehen-den Mlttelalter, Wr 1919; B. Clemcnz, Geschlchte des schleslschen BUdungs-wesens Im Mlttelalter, Licgnitz 1927; L. Formanowicz, B. Kapitulna w Gnieźnie, Pz 1929; P. Dawid, B. Wlkarluszów w katedrze krakowskiej. Przegląd Biblioteczny 5 (1931) z. 2-4, 137-148; M. Hornowskn, H. Zdzitowiecka-Ja-sieńska. Zbiory rękopiśmienne w Polsce Średniowiecznej, Wwa 1947; S. Cho-dyński, B. Kapituły Włocławskiej, Wł 1949; W. Urban, Średniowieczne rękopisy B. Kapitulnej we Wrocławiu, AK 41(1949) 279-281; H. Szwejkowska, B. Klasztoru Cystersek w Trzebnicy, Wr 1955; A. Vetulani, B. Katedralna Płocka Jako pomnik Średniowiecznej kultury prawniczej w Polsce, Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 27 (1963) 79-80; tenże, Średniowieczne rękopisy płockiej B. Katedralnej, RBi 7 (1963) 313-443; J. Za-they, B. przy koSdele Panny Marli w Krakowie na przełomie XIVI XV wieku, RBi 8 (1964) 19-31; S. Estreicher, Katalog tyniecki, RKr 37 (1965) 5-56; A. Świerk, Średniowieczna B. Klasztoru Kanoników Regularnych Sw. Augustyna, Wr 1965; tenże. Śląskie b. do początku XVI w., w: Studia z dziejów kultury I Ideologii, Wr 1968, 79-89; Z. Włodek, Inrentalre des manuscrlts módlóvaux latlns, phllosophląues et thóologląues de la B. des Pires Domlnlcains de Cra-covle, MPhP 14(1970) 155-186; A. Vetulani, Le plus ancien inventalre d'une b. polonalse, Kr 1971; Z. Włodek, Inventalre des manuscrlts mćdlćvaux latlns, phllosophląues et thóologiąues de la B. des Chanolnes Rógullers de Cracovle, MPhP 16(1971) 87-102; J. Wolny, Inventalre des manuscrlts thóologiąues mó-dlóraux de la B. du Chapltrc a Kielce, MPhP 16(1971) 43-85; V. Dokupił, Dijiny morarskych klaSternlch knlhoren ve spravó Unlversltnl Knlhomy w Brnó, Brno 1972; J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w Średniowieczu, Pz 1972; K. Mrowieć, Kolędy w osiemnastowiecznych rękopisach B. Klasztoru Sw. Andrzeja w Krakowie, Muz 18(1973) z. 3, 29-49; E. Pawlik, B. otmuchowsko-•nysklej kapituły koleglacklej w Średniowieczu, RBi 17 (1973) 557-605; T. Pietras, Dwa nieznane druki Kryspina Scharffenberga, RBi 17 (1973) 607-632; K. Rolka, Stan badań nad księgozbiorami diecezji włocławskiej oraz postulaty badawcze na przyszloSt, ABMK 26 (1973V 5-57; W. Urban, Rękopisy kaznodziejskie B. Kapitulnej we Wrocławiu, RTSO 3 (1973) 251-272; K. Zawadzka, Ze źródeł 1 stanu badań dotyczących dawnych klasztornych b. dominikanów w polskich prowincjach, NP 39 (1973) 213-228; P. Kołoczek, Rękopisy prawnicze Śląskich b. klasztornych kanoników regularnych Sw. Augustyna, RTŚO 4(1974) 207-225 W. Urban, Zarys dziejów B. Kapitulnej we Wrocławiu, w: Verbum crucls, Wr 1974, 89-112; H.D. Wojtyska, Katalog rękopisów B. Seminarium Duchownego w Lublinie, ABMK 28 (1974) 221-233; K. Zawadzka, Ze studiów nad b. klasztornymi dominikanów na Śląsku (1226-1810), RBi 18(1974) 301-328; J. Rył, B. Katedralna w Gnieźnie do połowy XVII wieku, ABMK 32(1976) 159-248.    _{Roman N{r}

B. Czasy Nowożytne — Wiek XVI był w Polsce okresem największego rozwoju b.; ponieważ ziemie poi. ominęły wojny rei., nie doszło do takiego zniszczenia księgozbiorów średniow., jakie miało miejsce na Zachodzie; w okresie tym (potęga polit. Polski, złoty wiek literatury nar.) wzrosło też zamiłowanie do książki, co przyczyniło się do wzbogacenia księgozbiorów już istniejących i tworzenia nowych.

B. kapitulne, choć pozbawione stałych dotacji na zakup książek, co uniemożliwiało planową działalność w tym zakresie, powiększały swe zasoby dzięki zapisom ofiarodawców, np. b. kapitulna we Fromborku (warm.) dzięki włączeniu zaraz po 1543 cennego zbioru M. Kopernika, a b. kapitulna w Poznaniu — dzięki zapisowi 1600 bpa J. Brzeżnickiego; podobnie zwiększały swe zasoby b. kapitulne w Gnieźnie, Płocku, Włocławku, Krakowie.

Równorzędnie rozwijały się b. klasztorne, np. w XVI w. powiększono i uporządkowano księgozbiór benedyktynów w Tyńcu, a u cystersów w Mogile otwarto 1538 saię biblioteczną.

Wynalezienie druku oraz powołanie przez Sobór Tryd. -*■ seminariów duch. i powstanie zakonów szkolnych przyczyniły się do masowego tworzenia księgozbiorów. Powstawały b. seminaryjne, gromadzące książki dla celów dydaktyczno-wychowawczych; m.in. B. Seminarium Duch. w Braniewie w pierwszych latach istnienia (ok. 1570) miała zbiór liczący 95 książek.

głównie podręczników teologii, filozofii, liturgiki. W okresie reformy kat. rozwfiały się lub powstawały b. parafialne, liczące niekiedy po kilkaset pozycji liturg., duszpast. i innych. Gromadzono w nich zwykle Biblie, postylle, katechizmy (m.in. Piotra Kaniej u sza) lub -> dyrektoria (głównie Jana Polanco); wykazy książek licznych b. parafialnych znane są z protokołów wizytacji biskupich; niekiedy sami bpi (np. H. Rozrażewski) dostarczali plebanom odpowiednich dzieł; konieczność opieki nad księgozbiorami kość. i szkolnymi, szczególnie w obrębie parafii, podkreślały synody prow. (np. synod piotrkowski z 1589).

Z b. zakonnych powstąjących w XVI w. szczególne znaczenie miały zbiory jez.; najzasobniejsze istniały w Braniewie (1600 — ok. 1500 dzieł), Poznaniu (1610 — ok. 4000), Krakowie (1626 — ok. 4000) oraz przy Akademii Wil., której król Zygmunt II August przekazał cenny zbiór. Bogate zbiory mieli w swych klasztorach również dominikanie (np. w Lublinie w XVIII w. ok. 12 000 vol.); wielkością wyróżniały się księgozbiory in. zakonów nauczających, zwł. pijarów i misjonarzy św. Wincentego a Paulo.

W tym czasie tworzono również, zwł. w b. klasztornych, własne regulaminy włączane do ustaw zak.; takie przepisy miały np. każda prow. bernardyńska. Opiekę nad księgozbiorami zlecano zwykle odpowiednio przygotowanym zakonnikom, którzy je porządkowali, katalogowali i udostępniali; książki spisywano w specjalnych katalogach wg ustalonych działów, zaczynając od Pisma św. przez dzieła ojców Kościoła itd. Udostępnianie książek na zewnątrz obwarowano surowymi przepisami; z chwilą zaś wprowadzona -*■ indeksu ksiąg zakazanych objęte nim wydawnictwa przechowywano w ściśle strzeżonych pomieszczeniach i udostępniano tylko za specjalnym zezwoleniem władz kościelnych. B. kościelne XVI w. gromadziły dzieła z różnych dziedzin; z czasem tematykę ograniczono do dzieł kość.; w XVIII w. z zasady przestano gromadzić dzieła o tematyce świeckiej; docierały one nadal do zbiorów, m.in. drogą darowizn.

Bogate zbiory biblioteczne mieli w tym czasie także liczni bpi, którzy często udostępniali je duszpasterzom; m.in. abp gnieźn. M. Drzewiecki (dzieła autorów staroż., przekazane później b. kapitulnej w Gnieźnie, częściowo zaś kolegiacie w Łęczycy), bp płoc. E. Ciołek (druki weneckie, iluminowane kodeksy rękopiśmienne, przekazane b. kapitulnej w Płocku), bp A. Krzycki, bp J. Lubrański, bp P. Tomicki (ok. 400 dzieł rękopiśmiennych i druków), bp J. Dantyszck (zbiór dzieł humanistów), bp P. Dunin Wolski (przekazane Akademii Krak. i kapitule płoc.), bp S. Karnkowski (przekazane jezuitom w Kaliszu i Poznaniu, a także bpowi J. Tarnowskiemu i swemu bratankowi), bp J. Brzeźnicki (bogata b. dzieł teol., filoz., zbiór map i obrazów, które przekazał B. Kapitulnej w Poznaniu i tamtejszemu Kolegium Jez.), bp J.H. Rozrażewski (ponad 500 pozycji z zakresu teologii, prawa, polityki), abp J.A. Próchnicki (zbiory przekazane benedyktynom w Sieciechowie, jezuitom w Kamieńcu Podolskim i Lwowie oraz kapitule lwowskiej).

Z b. protestanckich dobrze prosperowała b. gimnazjum w Toruniu, zał. pod koniec XVI w., a zorganizowana na wzór b. uniwersytetu w Lcjdzic.

Już w 1. poi. XVII w. rozwój b. kościelnych zahamowany został obniżeniem się poziomu wydawnictw krajowych, szkolnictwa, zerwaniem kontaktów książkowych z Zachodem oraz zniszczeniem księgozbiorów bądź ich rabunkiem od chwili inflanckiej wyprawy króla szwedz. Gustawa II Adolfa (1621), kiedy zlikwidowano b. jezuicką w Rydze, oraz jego najazdów na Warmię (1626), kiedy ofiarą padła b. braniewska i bezcenna B. Kapitulna we Fromborku (oba księgozbiory wcielono do b. uniwersytetu w Upsali) aż do najazdu szwedz. (1656), kiedy grabiono i planowo niszczono b., np. w Poznaniu, Bydgoszczy, Toruniu; stąd też 2. poł. XVII w. i początek XVIII były w historii najtrudniejszym okresem dla polskich b. kościelnych. W poł. XVIII w. bpi bracia A.S. Załuski (od 1740 właściciel księgozbioru Sobieskich oraz spadkobierca licznych zbiorów po swych stryjach bpach) oraz młodszy J.A. Załuski stali się w dużej mierze twórcami największą) w Polsce przedrozbiorowej b.,