IMG353

To on także z niezrównaną siłą sugestii wprowadził do obiegu kulturowego antynomię natury i cywilizacji przemysłowej z wyrazistym rozłożeniem czarno-białych dystynkcji:

Żaden wysiłek myśli nie może nam ujawnić całej różnicy takiego życia [w naturze] od życia wśród ulic, gdzie zima i lato Istnieją tylko Jako przemiana zimna na ciepło; gdzie śnieg nie ściele się nigdy białymi płatkami, gdzie światło słoika nigdy nie jest jasne; gdzie ziemia jest tylko brukiem, a niebo sklepieniem arkady; gdzie największa potęga burzy objawia się w zatykaniu rynien, a najpotężniejszy czar wiosny polega na przemianie błota w kurzawę¹.

To właśnie Ruskinowska retoryka brzydoty miejskiej wejdzie na stałe do dyskursu antycywilizacyjnego, w tym także powieściowego. Warto równocześnie zauważyć, że Ruskin akceptując estetyczną rolę pierwiastka brzydoty w sztuce „wysokiej” („Paweł Veronese przeciwstawia karła żołnierzowi, murzynkę królowej, Szekspir pomieszcza Kalibana obok Mirandy”), a także „szlachetny” weryzm, który ukaże nawet w najbrzydszych rzeczach pierwiastek piękności², energicznie występuje przeciw „zbrukanej poezji”, tj. popularnemu romansowi odpowiadającemu jego zdaniem brzydocie fizycznej i moralnej miasta³.

Dla nowego statusu brzydoty w powieści najistotniejsze znaczenie będzie miał jednak program estetyczny i praktyka twórcza realistów i naturalistów.

2 brzydota szturmuje powieść

Batalia o rozszerzenie estetycznych uprawnień sztuki, o zawieszenie dawnego decorum, rozpoczęła się w połowie wieku od wystąpień francuskich realistów Julesa Champfleury’cgo i Maxa Buchona. Ten drugi pisał:

Jeśli chcecie, by wasza sztuka dotarła do ludu, uczyricie z niej zwierciadło, w którym mógłby rozpoznać swe piękno i swe cierpienia, swe grymasy i swq brzydotę⁴. . J

O ile jednak u realistów górę brała zasada harmonii i „Vcrkl3-rung”, o tyle u Zoli i naturalistów z jego szkoły przeważało wyraźne uprzywilejowanie odrażających, pospolitych i wulgarnych stron życia. Powtarzały się obrazobórcze żądania, aby w Imię naukowej prawdy zrównać w prawach estetycznych rzeczy wysokie i niskie. W ujęciu Antoniego Sygietyńskiego brzmiało to tak:

Więc Jak dla nacuralisty ropucha nie mniej przedstawia interesu do badania aniżeli małpa lub człowiek, tak dla mnie rodzajowy obrazek z codziennego brutalnego życia równie piękny jest jak koszyk z grzybami, śmierć Klaudiusza lub zdjęcie z krzyża⁵.

Z tych m.iri. powodów naturalizm chętnie zaanektował idealnego bohatera literackiego: miasto przemysłowe. Najciekawsza polska powieść podejmująca ten temat - Ziemia obiecana Władysława Reymonta - daje okazję przyglądnięcia się możliwościom estetycznym, jakie brzydota otwierała przed literaturą.

Poszukiwanie bohatera. Polskie polemiki wokół kwestii przemysłu toczące się od końca lat sześćdziesiątych kryły w sobie istotny paradoks. Wyraziła go m.in. Eliza Orzeszkowa w Listach o literaturze rozsądnie stwierdzając, iż rzeczą dziwną jest oskarżanie przemysłu „w kraju, w którym tenże przemysł znajduje się

125

1

   Ibidem, s. 173.

2

   J. Ruskin, Malarstwo i Poezja, w: Wybór pism, I, tłum. A. Lange, Warszawa 1900, s. 44-45.

3

   J. Ruskin, Dmga do sztuki, op. cit., s. 170. W Młodej Polsce recepcja niemieckiej, francuskiej i angielskiej myśli estetycznej w znacznej mierze wpłynęła na poglądy pisarzy i krytyków na temat brzydoty. Jedyna jak dotąd praca poświęcona w całości zagadnieniu brzydoty, Problem brzydoty w Świadomości estetycznej Młodej Polski Krzysztofa Kłosińskiego, rozpatruje je na podstawie bardzo skąpych w gruncie rzeczy, dyskursywnle wyrażonych sądów. Ta analiza świadomości estetycznej prowadzi m.in. do postawienia tezy istotnej z punktu widzenia łączności z tradycją europejskiej refleksji nad brzydotą. Badacz stwierdza, iż w kręgu manifestów modernistycznych (Kłosiński zamyka ten okres w przybliżeniu rokiem 1905) formułowanych przede wszystkim pizez Przybyszewskiego, Żuławskiego, Miriama, Matuszewskiego „brzydota stanowi wyraźnie dwufunkcyjny element modernistycznego dyskursu: wchodzi w skład wypowiedzi o czysto estetycznej referencji, ale także, zazwyczaj równocześnie, stanowi kategorię artykułującą tematykę (...) socjologiczno-kulturową” (Wokół „Historii maniaków”. Stylizacja. Brzydota. Groteska, Kraków 1992, s. 114-161).

4

   M. Buchon, Le Rłatisme. Canc/usion. Cyt. za: H. Markiewicz, TtoriepowMci ta granią. Warszawa 1995, s. 120.

5

   [A. Syglccyriski], Sstuia aa trystatriepowsztcAnej w Paryżu, „Ateneum" 1878,1.111. ł 2. s. 369.