IMG697

SOUULUUIA LITERATURY 1015

dyscyplin naukowych: socjologii i literaturoznawstwa. Wspólną ich podstawą jest zainteresowanie wzajemnymi związkami i zależnościami między literaturą a społeczeństwem, najogólniej zaś tym, co społeczne w literaturze, i tym, co literackie w społeczeństwie.

Problematyka przyszłej socjologii literatury zarysowała się wyraźnie i z dostateczną różnorodnością w tych myślach o stosunku literatury i społeczeństwa, które formułowano, zanim jeszcze literaturoznawstwo i socjologia ukształtowały się w dzisiejszej postaci. Zastanawiano się nad wpływem literatury na społeczeństwo, a także nad jej wartością w życiu społecznym, nad tym, jakich wysiłków społecznych jest ona godna, jakie jej powinny przysługiwać prawa. Zwłaszcza wtedy, kiedy istotnym zmianom ulegał model kultury, problematyka ta stawała się aktualna i była żywo dyskutowana. Na potrzeby niniejszej prezentacji wypadnie ograniczyć się do wskazania kilku najistotniejszych motywów.

Późne średniowiecze i renesans ze szczególną jasnością określiły problem praw i obowiązków poety. Poeta z pobożnego rzemieślnika pracującego nad upiększeniem świata w ramach jego z góry danego porządku (lub żartownisia rozweselającego innych, utrudzonych w dziele utrzymywania tego porządku) stawał się wtedy ośrodkiem symbolicznej władzy: wymierzał sprawiedliwość w słowie, rządził sławą swoich współplemień-ców, jego własna sława rodziła szczególną więź społeczną, była, mówiąc dzisiejszym językiem, potężnym czynnikiem integracyjnym. Władca słowa, prawodawca ojczystego języka konkurował z władzą króla i Kościoła: lepiej było go mieć po swojej stronie, podporządkować. Stąd obok praw - obowiązki. Połączenie obowiązków i praw poety uzyskało wyrazisty kształt w klasycyzmie, potem przetrwało kryzys obu pozostałych ośrodków władzy, przejmując nawet niektóre ich kompetencje. Samoświadomość i publiczny obraz oświeceniowego „filozofa”, romantycznego maga-proroka, także późniejszego „budziciela su-mień” są do odtworzenia i zrozumienia w perspektywie socjologii „urzędu” (funkcji publicznej nieodzownej w normalnym funkcjonowaniu społeczeństwa). W opozycji do tego ujęcia kształtują się te rozumienia roli -+ pisarza, które sytuują go Poza danym porządkiem społecznym, w obrębie soarchizujących, utopijnych i rewolucyjnych pro-jektów życia. Wreszcie pojawia się pisarz-produ-rent, podporządkowany technologii sukcesu, Pze mechanizmów rynkowych i zarazem polity-re kulturalnej w jej różnych XX-wiecznych odmianach.

hną tradycję problemową można wywieść ^zrozmyślań (i decyzji) Platona: literatura wpływa "funkcjonowanie społeczeństwa, dlatego społe-^two powinno ją kontrolować, nie dopuszczając wpływów szkodliwych. Zarówno w perspektywie konserwatywnej, kiedy obawę budzi to, co w literaturze wywrotowe, jak i w perspektywie rewolucyjnej, kiedy potępia się w literaturze to, co podtrzymuje współczesny, „fałszywy” porządek społeczny, błąd literatury widzi się w prymacie estetyki nad etyką: estetyczna afirma-cja paraliżuje osąd etyczny, sprawia, że podziwia się to, co godne potępienia.

Trzecim tradycyjnym problemem, który wypada zasygnalizować, jest problem analogii pomiędzy właściwościami społeczeństwa a właściwościami jego literatury: typologię społeczeństw i typologię literatur można na siebie nałożyć, tak jakby te same czynniki decydowały o kształcie społeczeństwa i kształcie literatury. Chodziło

0    ustalenie tych czynników. Niekiedy widziano je w ekologii („klimacie” według sugestywnej synek-dochy), do której społeczność przystosowuje się

1    kształtem swoich instytucji, i formami swojej poezji, kiedy indziej w historii, której ciśnienie kształtuje i formy życia społecznego, i formy sztuki; szczególną wersją tego ujęcia jest Marksowska koncepcja formacji społeczno-ekonomicznej.

Problemy te uzyskały mniej lub bardziej rozwinięte sformułowania na przełomie XIX i XX w. przede wszystkim na gruncie marksizmu i pozytywizmu. Prace Marksa i Engelsa, ich kontynuatorów związanych z ruchem robotniczym, a potem tych twórców nauki akademickiej i tych intelektualistów, których inspirował stworzony przez Marksa system myślowy, stanowią zasadnicze i wciąż żywe źródło koncepcji i kontrowersji socjologicznoliterackich. Zwłaszcza teksty Marksa, Engelsa i Lenina mają tutaj charakter tekstów klasycznych: nie jest pozbawione podstaw przekonanie, że metodyczna lektura tych tekstów pozwała na (re)konstrukęję całościowego programu socjologii literatury aktualnego również dzisiaj. Nie jest to jednak zadanie proste. Wypowiedzi klasyków marksizmu o literaturze są z reguły uwikłane w problematykę związaną z zadaniami tych wypowiedzi: politycznymi i polemicznymi. Pomijanie tych uwikłań, odczytywanie prostej tezy teoretycznej tam, gdzie znaczenie wypowiedzi tkwi bardziej w tym, jak oddziaływa, niż w tym, co bezpośrednio stwierdza, prowadzi do uproszczeń i deformacji, które sprawiają, że z dzisiejszej perspektywy marksistowskie socjologie literatury wydają się bardziej jednostronne od problematyki zawartej u klasyków.

Podstawy socjologii literatury w jej dzisiejszej postaci ukształtowali H. Taine i J. Plechanow. Autor Historii literatury angielskiej (Histoire de la litterature anglaise, 1863—1874) przyjmował, że dzieło sztuki będące faktem ludzkim i psychologicznym trzeba badać, jak wszystkie inne fakty, na wzór i podobieństwo nauk przyrodniczych, spośród których wyróżniał zwłaszcza chemię