IMGs73

XVIII

to bynajmniej nie wszystko, to raczej mała cząstka. Ja sam w papierach rodzinnych znalazłem jej sto-Idlkadziesiąt ustów, przeważnie bardzo obszernych, pisanych do mojej matki, wówczas panny Wandy Grabowskiej. Listy te¹ znakomicie przyczynią się do wypełnienia luki, jaką napotykamy w znajomości pisarka w pewnym okresie. Ile można wyczytać w ustach Żmichowskiej, dowodzi tego wyborna praca Aurelii Wyleżyńskiej Narcyza Żmichowska w świetle swych zwierzeń, mimo że praca ta uwzględnia materiał jedynie do roku 1919 drukowany.

V

JEJ FIZJONOMIA

Jest jakieś fatum, które utrwala fizjonomię danego pisarza w ten lub inny sposób. Wyraża się to już w ikonografii, w tym, jak go się reprodukuje na wizerunkach. Otóż jakie są wizerunki Żmichowskiej? Starsza pani bez wieku, z włosami gładko zaczesanymi, w ozepeczku. To samo w sensie moralnym. Stara nauczycielka-moralistka, oto w co się przeobraziła gorsząca niegdyś swym zuchwalstwem autorka Poganki. Jest to dość osobliwa a częsta rzecz, to utrwalanie pisarza nie z okresu gdy tworzył swoje dzieło, ale gdy dożywał swego życia. A wszak scałkowanie Żmichowskiej byłoby rzeczą tak interesuj ącąl

Była kobietą, oito co wiele tłumaczy. Zwłaszcza kobietą wówczas! Gdy trzydziestoletni mężczyzna z sercem złamanym w zawodzie miłosnym drapuje się z wdziękiem w swój płaszcz bajroniczny, trzydziestoletnia «stara panna* musi kryć wstydliwie swoje wewnętrzne przeżycia. Toteż Narcyza wcześnie przekreśla swoje osobis/te życie. Czasem tylko w jakimś błysku, w jakimś słowie przejawią się burze, kryjące się na dnie serca, serca, które czuło się przede wszystkim stworzone do kochania.

Była nieładna. Nie bierzmy może dosłownie tego rysopisu, który sarna podaje bratu Erazmowi: le nez gros, la bouche orainaire, la taille de łrois ou ąuatre pieds de haut, en iui mot, c’est un petit monstre qu.e ta soeur Narcisse («nos gruby, usta pospolite, wzrost trzy lub cztery stopy, słowem to mafy poitworek ta twoja Narcyska*); ale te utyskiwania, że jest nieładna, niesympatyczna, «nie pociągająco zmysłowo*, powtarzają się w jej listach często. Będąc do tego .ubogą nauczycielką, a mając naturę subtelną i wrażliwą nie tylko na przymioty duszy, ale i wybredną estetycznie, czyż mogła marzyć o człowieku, który by jej w całej pełni odpowiadał? Kompromisu zaś nie uznawała. Od młodu więc serce jej uczyło się żyć surogatem. Miłość do brata, to pierwsze jej namiętne uczucie. Tu może jej kochające serce oddać się z całym wydaniem, nie lękając się, że będzie odepchnięte lub zdeptane. Musiała ta miłość do brata, z którym zresztą, poza rzadkimi momentami całe życie była rozłączona (Erazm po roku 1831 emigrował do Francji), być niezwykle żywa, skoro aż ciotka uważała za potrzebne przestrzec dziewiętnastoletnią pa/nnę:

śmiać mi się chciało nawet, jak wujenka Józefowa opowiadała mi historię w guście Renćgo Chateaubrianda, by mnie przestrzec nieznacznie, ie siostra w bracie pokochać się może — ja temu bynajmniej nie przeczę i gdybym miała tylko jednego z was bratem, tobym już głowę za nim z miłości traciła — lecz ja mam trzech takich, że o każdym z osobna mogłabym przysiąc, że go najiepiej kocham i o każdym bym prawdę powiedziała...

Istotnie, wyżycie się miłosne jest w listach do Erazma takie, że czytając, można by mniemać, że to pisze kobieta do najdroższego kochanka:

u*

1

wydane w r. 1930 pt. Narcyssa i Wanda.