IMG�64

a)    obniżenie poczucia satysfakcji w pracy,

b)    wzrost napięcia w pracy,

c)    spadek efektywności działania,

d)    pogarszająca się samoocena,

e)    zwiększona absencja,

f)    symptomy pogarszającego się zdrowia fizycznego,

g)    nasilanie się negatywnych odczuć, takich jak strach i depresja,

h)    nasilanie się symptomów psychiatrycznych (z wyłączeniem psychoz).

Takie przedstawienie komponentów wypalenia ma swoje źródło w teorii Masłach (1994). Wyraźnie widać, że mechanizm wypalenia zawodowego działa na zasadzie błędnego koła przyczyn i skutków (symptomy wypalenia są przyczyną i skutkiem), które przebiegają w trzech fazach.

1)    W pierwszej fazie występuje nadmierne i długotrwałe obciążenie pracą, którego człowiek nie jest w stanie pokonać poprzez zwykłą aktywność. Rezultatem jest zmęczenie, irytacja, emocjonalne wyczerpanie.

2)    W fazie drugiej pojawiają się negatywne, zdehumanizowane formy zachowania się wobec współpracowników - cynizm, apatia i sztywność działania. Są one negatywną obroną pized stresem, przejawianą w formie emocjonalnego dystansowania się wobec problemów zawodowych.

3)    W fazie trzeciej, zwanej przez Masłach (1994) „wypaleniem terminalnym”, występują już trwałe zmiany w postawach i motywacji.

Kaslow i Schulman (1987) wymieniają szereg sygnałów ostrzegawczych, które wskazują na zjawisko wypalenia i które są dostrzegalne dla każdej osoby trudniącej się pomaganiem innym. Są to:

•    niechęć towarzysząca wychodzeniu do pracy.

•    ciągłe skargi na odczuwalny brak chęci do pracy bądź przepracowanie.

i poczucie izolacji od świata.

•    odbieranie życia jako ciężkiego i ponurego.

? wzrastająca ilość negatywnych wzajemnych przeniesień w kontaktach z klientami.

•    poirytowanie, negacja, drażliwość, brak cierpliwości w domu.

•    częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn.

• myśli o ucieczce i samobójstwie.

Price i inni (1984) przedstawili wypalenie jako reakcję na smutek i wyjaśnili to zjawisko na przykładzie osób pracujących z umierającymi. Potter (1983) wyraziła przypuszczenie, że decydującą zmienną w wypadku wypalenia jest poczucie własnej siły. Maher (1983) przedstawia teorię przeciwną, według której zespół wypalenia powstaje w wyniku braku więzi zawodowej. Zastrow (1984) przyjmuje, że stres i wypalenie są zjawiskami pokrewnymi. Jako przyczyny podaje zbyt dużą liczbę godzin pracy, zawodową ślepą uliczkę, izolację od kolegów, brak kontaktów w życiu prywatnym, nierealistyczne oczekiwania zawodowe. Freu-denberger i Richelsen (1980) jako składniki wypalenia wymieniają: poczucie wyczerpania, izolację, znudzenie i cynizm, niecierpliwość i skłonność do irytacji, postawę wyższości i nieomylności, poczucie bycia niedocenianym, podejrzliwość, tłumienie uczuć, zakłócenia orientacji i problemy psychosomatyczne.

W ciągu blisko 30 lat badań nad wypaleniem precyzyjna definicja tego zjawiska nastręczała badaczom wiele problemów, stąd w wiele zróżnicowanych sposobów jego kon-ceptualizacji.

Wypalenie zawodowe nauczycieli - przyczyny i skutki

Jedną z grup zawodowych szczególnie narażonych na pojawienie się syndromu wypalenia są nauczyciele. Obok tradycyjnych problemów, takich jak niski poziom wynagrodzeń, niewysoki status społeczny oraz konflikty z uczniami sprawiającymi trudności wychowawcze, w odniesieniu do tej grupy spełnione są również inne spośród wymienionych poniżej społecznych czynników ryzyka.

Rola nauczyciela jest niejednoznaczna (np. jest to zarazem rola wychowawcy-opi-ekuna i wychowawcy dyscyplinującego). Szkoły są instytucjami o mało demokratycznej strukturze, a nierzadko rywalizacja pomiędzy nauczycielami różnych przedmiotów bywa powodem niewłaściwych relacji interpersonalnych. Zjawiska te są dość powszechne i występują w różnych krajach. (Schwab i in. 1986). W związku z transformacją ustrojową i gospodarczą, trudności te są w naszym kraju szczególnie intensywne. Obok wy-

19

Nowa Szkoła 8/2002